- -
- 100%
- +
Shunday qilib, piston kasofatining sharofati bilan «xudoga shukur, bozor-shablarga boradigan kap-katta yigit» bo‘lib qolganimdan keyin vaqt bemahal ko‘chaga chiqsam, bolalar bilan yashin topaloq, tut-mindi, dasta, to‘ppi tepish o‘ynab uzoq yursam ham ayam tergamas, aksincha, behad quvonar edi. Mendan begonasiraydigan bolalardan endi bir-ikki o‘rtoq orttirganimda bu mahalladan ko‘chadigan bo‘ldik.
Bir kuni dadam shayton aravasini minib Qo‘qonga ketgan edi, kechqurun qaytishda Olim buvaning opasi – saksonlardan oshib qolgan kampirga yo‘liqibdi. Dadam qo‘ng‘iroq chalmay uning yonidan shuv etib o‘tib ketibdi. Uning shabadasidan seskanib ketgan kampir boshini ko‘tarib qarasa, oldinda odamga o‘xshagan bir maxluq oyog‘i yerga tegib-tegmasdan uchib ketayotgan-mish. Kampir shaytonlab o‘zini tashlab yuboribdi. Odam yig‘ilibdi. Kampirni uyiga zambilda olib ketishibdi. Dadam qo‘rqqanidan ko‘chaga chiqmay, do‘konga ham bormay qo‘ydi. Uch kun deganda kampir o‘lib qoldi. Dadam tergov va Olim buvaning g‘azabidan qo‘rqib cho‘p-ustixon bo‘lib qoldi. Ayam yig‘idan boshini ko‘tarmas edi. Kampirning yettisi o‘tgandan keyin Olim buva dadamga kishi qo‘yib: «Mayli, usta xafa bo‘lmasin, opamning kuni bitgan, qazosi yetgan ekan, xudoning irodasi, lekin bundan keyin shayton arava minmasin, shu shayton arava olib kelgandan beri Yaypandan fayz ketdi», debdi.
Dadam ertasigayoq shayton aravani Qo‘qonga eltib sotib keldi, Olim buvaga uchrab uzr-ma’zur aytdi; unga ikkita o‘n ikki qadoqlik ketmon, bitta bolta yasab berdi. Chol dadamni hol-joniga qo‘ymasdan bu narsalarning pulini beribdi.
Shu bilan tinchigan edik, oradan bir hafta o‘tar-o‘tmas yana bir voqea yuz berdi.
Dadam ertalab do‘konga ketayotganida yo‘lakda paranjilik bir xotinni ko‘ribdi. Paranjining orqa etagiga bir shox yantoq ilashib borayotgan ekan, dadam xotinga yetib olib yantoqni bosibdi. Yantoq yerda qolib, xotin dadamga qayrilib qarabdi-yu, ketaveribdi. Bu xotin Olim buvaning erga tegib ketgan qizi ekan, paranjisiga ilashgan yantoqdan bexabar, «usta menga tegishmoqchi bo‘lib paranjimni tortdi», degan xayolga boribdi-da, bu gapni otasiga aytibdi.
Olim buva ertasiga ertalab yo‘lakda shovqin soldi:
– Ho‘ shayton arava! Ho‘ kelgindi! Bu yoqqa chiq! Chiq deyman bu yoqqa!
Cholning bunaqa shovqin solganini emas, balandroq tovush chiqarganini ham hech birimiz eshitmagan edik. Dadam cho‘chib ayamga qaradi. Uning ham rangi o‘chib ketdi. Dadam yo‘lakka tomon yugurdi. Men ham chopdim. Yo‘lakda o‘ng qo‘lini yengidan chiqarib olgan Olim buvani ko‘rib tanimadim: meni hamisha bolam-bo‘tam deb suyadigan, shirinso‘z, yuzidan tabassum arimaydigan chol qani? Uning o‘rnida ko‘zlari qinidan chiqay deb turgan, rangi soqolidan ham oqroq, vujudi titrab, uzun soqoli silkinayotgan dahshatli bir odam turardi. Dadam ro‘para bo‘lishi bilan uning og‘zidan haqorat yog‘ildi, ikki gapni birida «kelgindi it» deb, qizidan eshitgan gaplarini dadamning yuziga soldi, yana haqorat qildi. Dadam boshini quyi solganicha nuqul:
– Otaxon, avval gapga quloq soling, – der, shundan bo‘lak gap aytsa chol kelib musht soladiganga o‘xshardi.
Chol do‘g‘ayib keldi.
– Hozir ko‘rpangni ko‘tar, it kelgindi! – dedi va po‘sht-po‘shtlab hovlimizga, taxta bo‘lib qotib qolgan va kishidan qochishni ham unutgan onamning yonidan o‘tib, uyga otildi.
Hovlidan uning shovqini eshitilib turardi.
Dadam hamon «otaxon, otaxon» deya uning ketidan ergashdi. Olim buva uydan bir quchoq ko‘rpa ko‘tarib chiqib ko‘chaning o‘rtasiga uloqtirdi. Odam yig‘ildi. Hech kim Olim buvaga taskin-tasalli bermasdi, aksincha kimdir baqirib:
– Shayton arava minadigan odamdan yaxshilik chiqmaydi, ur bo‘yniga! – dedi.
Olim buva boshini quyi solib eshik oldida turgan dadamning yonidan o‘tarkan, qo‘lini paxsa qilib baqirdi:
– Mening qizimni ko‘chada sanqib yurgan qanjiq deb o‘ylaganmiding? Ho‘ it! Qaytib yuzingga qarasam xotinim uch taloq! – dedi-yu, hovlisiga kirib ketdi.
Dadam ko‘rpalarni otyo‘lakdan olib hovliga kirdi. Ayam boshini devorlarga urib, sochlarini yulib yig‘lar edi. Dadam boyagi yantoq voqeasini aytib, ayamni yupatmoqchi bo‘ldi:
– Cholning qulog‘iga hozir gap kirmaydi, og‘ziga so‘z olib qo‘ydi, mayli, keyin biladi, uyalib qoladi, – dedi.
Ayam birdan yig‘idan to‘xtadi.
– Siz uyaling, bir mo‘minning xotiniga ko‘z olaytirgani siz uyaling! – dedi.
Dadam unga bir xo‘mrayib qaradi-da, indamadi, indamay ko‘chaga chiqib ketdi.
Dadam kechki payt qaytib keldi, Qo‘shariq degan mahalladan uy topib, eshak-arava olib kelibdi. Ko‘ch-ko‘ronimizni eshak-aravaga ortib Qo‘shariqqa ko‘chdik.
«INDAMAS»
Qo‘shariq mahallasi guzardan ancha nari, ko‘cha ikkita katta-katta ariq o‘tadigan daraxtzorga borib taqalgan, biz ijaraga olgan hovli shu daraxtzordan beriroqda ekan. Hovlini ko‘rib ayam suyunib ketdi: bir tup kattakon tut, pachaqroq bo‘lsa ham ayvon, to‘qqiz yog‘ochlik vassabo‘yra yo-rug‘ uy…
Namozgarga yaqin ko‘chada bolalar chug‘urlashib qolishdi. Chiqdim. Bolalar mening uchun yangi «Oq terakmi, ko‘k terak» o‘ynashayotgan ekan. Bu o‘yinda bolalar orada yigirma-o‘ttiz qadam masofa qoldirib ikki safga tizilishar, qo‘l ushlashib turishar, safning boshlig‘i qarshi safga qarab: «Oq terakmi, ko‘k terak, bizdan sizga kim kerak?» derkan; qarshi tomonning boshlig‘i «falonchi kerak» deganda nomi aytilgan bola safdan chiqar ekan-u yugurib borib o‘zini jon-jahdi bilan qarshi safga urar ekan; shunda safni uzolsa g‘olib bola mag‘lub safdan bir bolani yetaklab kelar, safni uzolmasa o‘zi shu safda qolib ketar ekan. Men Olim buva mahallasida bolalar qatoriga kirib qolganim uchun dadil borib safga qo‘shildim. Qanchadan qancha bolalar qarshi safni buzib bola olib keldi, qanchadan qanchasi safni buzolmay qolib ketdi. Orziqib kutdim: meni ham «kerak» desa, men ham yugurib borib safni buzsam, bola yetaklab kelsam… Biroq meni hech kim «kerak» demadi. Bu bolalar mening nomimni bilmasligi esimga kelmabdi.
Bolalar charchab o‘yin buzilganda narigi tomonning boshlig‘i – hammadan ko‘proq shovqin solib yelib-yugurgan bola meni payqab oldimga keldi, menga boshdan oyoq razm soldi-yu, birdan:
– Kelgindi! – deb urgani qo‘l ko‘tardi.
– O‘zing kelgindisan! – dedim ehtiyotdan orqaga chekinib.
Bola bir irg‘ib mening kallamga qo‘yib yubordi. Men javob qilolmadim, qarasam, boshqa bolalar ham urmoqchi bo‘lib, ilonni ko‘rgan chumchuqday atrofimda chug‘urlashib turishibdi. Shu payt bizni kuzatib turgan kichkina salla, uzun malla to‘nli novcha bir chol:
– Qo‘yinglar, bolalar, tegmanglar, kelgindi bo‘lsa o‘zi bo‘libdimi, xudo qilgan, – dedi.
Bolalar darrov tarqalishdi.«Kelgindi, kelgindi it», degan gapni Olim buvadan eshitganimda buning haqoratdan tashqari yana odam hazar qiladigan ma’nosi ham borligini bilmagan ekanman, cholning bu gapi boshimdan kirib, tovonimdan chiqib ketdi.
Hovliga kirdim. Bu gapni ayamga aytmadim, ichimga soldim. Shundan keyin ko‘chadan, bolalardan ham, odamlardan ham ko‘nglim qoldi. Ayam tuqqandan keyin dardga chalinib, «uy qizi» bo‘lib qolganim ham chandon malol kelmadi.
Ayam O‘lmasoyni tuqqanidan keyin tez o‘ng‘arilmadi, uzoq yotib qoldi. Qo‘shni xotinlar non yopib berishar, kir-chirga qarashar edi. Ro‘zg‘orning boshqa ishlari mening bo‘ynimga tushdi: uy va hovlini har kuni ikki mahal supuraman, dalaga chiqib ko‘targanimcha o‘tin orqalab kelaman, dadamga ovqat pishirgani qarashaman, idish-tovoq yuvaman, suv tashmalayman, O‘lmasoyning latta-puttasini yuvaman…
Ayamni har kuni yoki kun osha peshinga yaqin dard tutadi: avval xo‘p chanqaydi, keyin qo‘llarining tomiri tortishadi. Ayam panjasini yozish emas, hatto og‘zini ocholmas, jag‘i qotib qolar edi. Dadam tabib olib kelmoqchi bo‘lganda ayam ko‘nmadi: «Hovlimizda ziyon bor, hammasi shundan», dedi. U bir kuni kechqurun darchadan tashqariga qarab yotgan ekan, tutning ostidagi devorning raxnasidan hovlimizga bitta qora echki oshib tushibdi, tushibdi-yu, tushgan joyida g‘oyib bo‘libdi. Ayamning nazarida qora echki jin bo‘lishi kerak, kasalligining boshini shundan ko‘rardi. Dadam Qur’on, avrod sotib olib uning yostig‘i ostiga qo‘ydi. Bularning hech biri foyda qilmadi – dard tutishini qo‘ymadi. Birov dadamga: «Ucharmaxsumga o‘qiting, nafasi o‘tkir», debdi. Bu odam juda zo‘r, duoning kuchi bilan qulf ochadigan azayimxon bo‘lib, aytilgan joyga bir zumda yetib borgani uchun «Uchar-maxsum» deb nom chiqargan ekan. Dadam borib shu azayimxonni olib keldi. Uchar-maxsum haqiqatan yelday kelib uyga kirdi, yuziga doka tutgan ayamdan beriroqqa cho‘kkalab, beshiktervatar singari tebranib mayin tovush bilan o‘qiy ketdi. Maxsum kichkinagina, ozg‘in, siyrak soqoli-yu, qop-qora cho‘tir yuzidan yoshini chamalab bo‘lmaydigan, lekin og‘zida bironta ham tishi yo‘q, ko‘zlari yumaloq va ravshan bir odam edi. Maxsum besh-olti marta keldi. U kelmagan vaqtlarda men uyiga borib duo yozilgan qog‘ozlar olib kelardim. Ayam Maxsum bir kelishda to‘qqizta qori bola bilan keldi. Bular ayamning ikki tomoniga o‘tirib uzoq o‘qishdi, dam solishdi, keyin bilishimcha, bular ayamni «chilyosin» qilishgan, «chilyosin» uzoq yotgan kasalni yo u yoqli, yo bu yoqli qilar ekan, hayriyat, ayamni bu yoqli qildi. Ayam bir-ikki haftadan keyin biroz o‘ng‘arilib o‘rnidan turdi.
Ayam o‘rnidan turganidan keyin mahalladan bir qancha xotin-xalaj taomilga ko‘ra, har biri topgan-tutganini ko‘tarib «sichqon surdi»ga kirishdi, o‘zlari osh-ovqat qilishdi. Bularning ko‘pchiligi xushchaqchaq xotinlar ekan, semiz bir xotin ayamning qo‘lini ushlab lo‘lichasiga rom ochdi:
Ho azizlar, avliyolar,Avliyolar, anbiyolar!Magribdan desammikan,Mashriqdan desammikan…Uning qiliqlariga hamma, xususan ayam kulaverib qotib qoldi. Ayamning bunaqa kulganini hech qachon ko‘rmagan edim.
Yosh bir juvon mahalladagi hamma erkaklarga laqab qo‘yib hammaning ichagini uzdi: «Madamin-talmov, bu odam hamisha talmovsirar ekan; G‘ani-salang, bu odam juda novcha bo‘lib, salanglab yurar ekan; Nurmat-tajang, bu odamning hech to‘g‘ri gapi yoq, nima desa xunob bo‘lib aytar ekan». Juvon bularning qilig‘ini ham qilib ko‘rsatdi. Juvon dadamga «Chinoq» deb laqab qo‘ydi, hammadan ham shu kulgi bo‘ldi: ayam shuncha yil turib dadamning qulog‘i kemtik ekanini ko‘rmagan ekan.
Hamma kulishdan charchab jim bo‘lganda haligi semiz xotin meni payqab qoldi-yu, yoniga chaqirdi, boshimni silab:
– Ayang tuzalib qoldi-ku, xotinlarning ichida nima qilib o‘tiribsan, ko‘chaga chiqsang bo‘lmaydimi? – dedi.
Men indamadim, bolalar meni uradi, kelgindimiz, deya olmadim.
– Bozorboshiga ot o‘yin kelgan emish, ot o‘yinini ko‘rganmisan? – dedi xotin yana.
Men yana indamadim. Boyagi yosh juvon tiqilinch qildi:
– Gapirsang-chi! Tiling bormi?
Men nima deyishimni bilmasdim. Semiz xotin ikki qulog‘imdan ushlab peshonasini peshonamga niqtadi.
– Gapirasanmi, yo‘qmi?
Ayam Olim buvaning tashqisida turgan vaqtlarimizda meni ko‘chaga chiqarmaganini, bu yerda ro‘zg‘or ishi bo‘ynimga tushib «uy qizi» bo‘lib qolganimni, u yerda ham, bu yerda ham hech kim men bilan gaplashmaganini unutib:
– O‘zi shunaqa, indamas, «ichimdagini top» bola chiqdi, – dedi.
Semiz xotin bilagimdan mahkam ushladi. – Gapirasanmi, yo‘qmi? – dedi va o‘rnidan qo‘zg‘aldi.– Hozir ishtonimga qamab qo‘yaman!..
Men uning qo‘lidan chiqib qochdim. Xotinlar xo‘p kulishdi. Bular chiqib ketguncha ko‘cha eshigi bo‘sag‘asida o‘tirdim.
Bir necha kundan keyin Nursuqdan dadam orttirgan oshnalarining xotinlari ham «sichqon surdi»ga kelishdi. Bular ham mening indamasligimni payqashdi, biri: «Ustaning zap o‘g‘li bor ekan-u, soqov ekan», debdi. Bular ketgandan keyin ayam bu gapni dadamga kuyib-pishib gapirdi.
Kuz kirdi. Dadamning ishi ko‘payib ketdi shekilli, bir kuni ertalab: «Shogird topgunimcha bir-ikki kun qarashmasang bo‘lmaydi», deb meni do‘konga olib ketdi va damga soldi. Men har kuni dadamga o‘xshab saharda borib xuftonda qaytmasam ham, kun yorishganda borib qorong‘i tushmasdan qaytar edim. Kuni bo‘yi damning arqonini tortaman, qo‘yvoraman, tortaman, qo‘yvoraman… Men bilan hech kimning ishi yo‘q, gapirish kerakmas, damdan har qancha zeriksam ham shunga xursand edim.
Bir kuni popukli gilam do‘ppi kiygan, barvasta va sersoqol Dodarxo‘ja degan bir qorateginlik o‘shanaqa popukli gilam do‘ppi, yalang‘och badaniga olacha to‘n kiygan yalang oyoq o‘spirin bolani boshlab keldi. Bu kishi o‘n ikki yildan beri Ortiq oqsoqol deganning juvozini haydar, bola uning ukasi, oti Kulala ekan. Kulala Qorategindan besh yasharligidan kelgan, juvozxonada katta bo‘lgan, avvallari akasi bilan ko‘chama-ko‘cha yurib yog‘, kunjut holva sotgan, keyin bir temirchida damkash bo‘lgan ekan. Akasi: «Kulalaga hunar o‘rgating, menga boshqa narsa kerakmas», dedi. Shunday bo‘lsa ham dadam unga oylik tayin qildi. Kulala suyunib damni qo‘limdan oldi. Lekin bundan xursand bo‘lganim yo‘q: yana uyda bo‘laman, ayam yana urishib, ba’zan yig‘lamsirab meni gapga solmoqchi bo‘ladi. Men endi «indamas» degan ta’nadan qutulish uchun odamdan, hatto ayamdan ham mumkin qadar qochadigan bo‘lib qoldim. Bu hol ota-onamni katta tashvishga solib qo‘ydi. Ayam ko‘p yig‘lab bezor qilganidan keyin dadam meni o‘sha Ucharmaxsumga eltib o‘qitdi. Maxsum menga xo‘p dam solganidan keyin tupugidan yalatdi. Shundan keyin yana ham indamas bo‘lib qoldim, bir so‘z aytmoqchi bo‘lsam, bundan keyin nima deyishimni o‘ylab, bor so‘zni ham unutar edim.
«ZINGER»LI BOY
Bir kuni Kulala do‘kondan halloslaganicha kelib: «Opa, yetti yarim tanga pul berarmishsiz, usta akam «Zinger» oladilar» dedi. Ayam «Zinger» nima ekanini surishtirmay uyga kirib, lattaga o‘ralgan bir hovuch tanga-chaqa olib chiqdi, o‘zi pul sanashni bilmagani uchun Kulalaga tutdi. Kulalaning hovliqishidan «Zinger» qiziq narsa bo‘lsa kerak, degan xayolda uning ketidan chopdim.
Chorrahaning do‘konimizga qarshi burchagida ayvonlik ko‘k do‘kon bo‘lib, buni «lapka» deyishardi. Bu lapkaning oldiga tumonat odam yig‘ilgan, ayvonga qo‘yilgan sandal ustida qop-qora, qo‘ng‘izga o‘xshagan, lekin u yoq-bu yog‘i yaltiroq bir narsa turar edi. Hamma unga hayrat va shubha, xavotirlik va maroq bilan qarar, jur’at qilgan kishilar unga ko‘rsatkich barmog‘ini sekin tegizib, asta-asta chertib ko‘rar edi. Lapkadan shaharlik, qaytarma yoqa kamzul kiygan bir kishi dadamni ergashtirib chiqdi. Kulala bir irg‘ib ayvonga chiqdi-da, qo‘lidagi pulni dadamga uzatdi. Dadam pulni olib boyagi kishiga berdi. U kishi sandalning bir chekkasiga o‘tirib, tizzasida bir nimalar yozdi.
G‘ovur, har xil gap.
– Shapka tikadigan mashina!
– Voy pangvosh-ey, poshsholik go‘s-xo‘rmas, shapka tikadigan mashinani qo‘lingga berib qo‘ymaydi!
– Ityoqa ko‘ylak, bo‘g‘ma kamzul tikadigan mashina!
– To‘g‘ri, qulog‘ini bursang bas, gazlamasi ham ichida!
Shaharlik kishi tizzasiga qo‘yib yozgan qog‘ozini dadamga berdi-da, sandalning ustida turgan rang-barang qiyqimlardan bir nechtasini olib mashinada bir-biriga uladi, tikkani qanchalik pishiq ekanini ko‘rsatish uchun qiyqimlarni bir-biridan uzmoqchi bo‘ldi. Quroq yirtildi-yu chokidan so‘kilmadi. Odamlar: «O‘ha!» deb yuborishdi. Kimdir yaqinroq borib:
– Qoyilman! Ayil tiksa ham bo‘ladimi? – deb so‘radi.
– Bo‘ladi, to‘qim yamasa ham bo‘ladi! – dedi shaharlik kishi, keyin xaloyiqqa yuzlanib, mashina qanday savdo bo‘lganini aytib berdi.
Mashinaning bahosi qirq sakkiz tanga, uchidan yetti yarim tanga naqd to‘lansa, olti oy muhlat bilan nasiyaga berilar ekan.
Dadam mashinani ko‘tarib, pastda turgan Kulalaga uzatdi. Shu damgacha tek turgan xaloyiq birdan gurilladi. Odamlar bir-birini turtib, itarib olg‘a, endi mashinani emas, dadamni ko‘rgani intilar, unga birov hayrat, birov hasad, birov havas bilan qarar edi. Kulala mashinani yelkasiga qo‘ydi, ikkovimiz g‘izillaganimizcha uyga ketdik. Orqamizdan bolalar duv ergashdi.
Temirchi ustaning «Zinger» olganligi darrov dovruq bo‘lib ketdi. O‘sha zamoni-yoq shu atrofdagi xotin-xalaj uyimizga yopirilib kirishdi. Bularning ichida indamasligim uchun menga ta’zir bermoqchi bo‘lgan semiz xotin ham bor edi. «Zinger»ni bilar ekan, eski dasturxondan menga birpasda ko‘ylak tikib berdi. Men hammani hayratga solgan ko‘ylakni kiyib darrov ko‘chaga chiqdim. Atrofimda bolalar chug‘urlashar, kelgindi ekanimni ham unutib, hammasi: «Zingeringni bitta ko‘rsat», deb yalinar edi. Men bolalarning yalinganidan o‘zimda yo‘q suyunib chopqillaganimcha uyga kirdim va qaldirg‘ochday chug‘urlab, ayamga qayta-qayta:
– Bolalar, zingeringni ko‘rsat deyishayapti, – dedim.
Ayamga «Zinger»ni o‘rgatayotgan semiz xotin yalt etib menga qaradi.
– Voy, tiling chiqib qolipti-ku! – dedi.
Ayam ham hayron bo‘ldi, keyin suyundi.
– Maxsum pochchamning nafaslaridan o‘rgilay, o‘sha kishiga o‘qitgan edik, – dedi.
Uyalib ketdim. Ko‘ylagimni yechib qo‘ydim. Anchadan keyin ko‘chaga chiqdim. Bolalar tarqab ketishibdi.
Bir-ikki kundan keyin «Qayquvotlik Nodirxon to‘ra ham «Zinger» olipti», degan xabarni eshitdik.
U yoqda Nodirxon to‘ra, bu yoqda usta Abduqahhor!..
Sal kunda dadam og‘izga tushib ketdi. Dadam mahallada «Zingerli boy» deb nom chiqardi, men buni bolalardan ham eshitdim.
Biroq bu xursandchilik uzoqqa bormadi. Kulala bir kuni «Zingerli boy shayton arava minib odam o‘ldirgan», degan gapni topib keldi. Shundan keyin gap chiqaveribdi. Ayam ham har kuni kechqurun dadamning kelishiga bir dilsiyohlik topib qo‘yar edi: «Namoz o‘qimaydi», «mahallaga kelganidan beri biron marta is chiqargani yo‘q», «mahallaga qo‘shilmaydi», «Zinger» olgunicha hirsday bo‘lib qolgan o‘g‘lining qo‘lini halollasa bo‘lmaydimi?..»
Ota-onam katta tashvishga tushib qoldi. Ayam yig‘lar, dadam ichidan qirindi o‘tsa ham unga taskin-tasalli berar edi. Dadamning aytishiga qaraganda, Olim buva endi opasining xunini da’vo qilmaydi, chunki o‘zi «xudoning irodasi» degan. Lekin boshqa gaplarda jon bor edi. Ota-onam bularning hammasini meni sunnatga yotqizish bilan bosmoqchi bo‘ldi. Yanagi hafta bir pud guruch damlab meni sunnatga yotqizishdi. Ota-onam bunchaligini kutmagan bo‘lsa kerak, imom boshliq butun mahalla to‘yga kirganda «xayriyat» deyishdi. Osh ustida «Zinger»dan gap ochilganda mahallamizning imomi «Zinger» tikkan kiyim namozlikka yaramaydi», debdi.
Dadam «Zinger»ni eski qopga o‘rab tandirning tagiga tiqib qo‘ydi, bomdod, shom va xufton namozini machitga chiqib o‘qiydigan bo‘ldi.
Shu bilan tinchib qolgan edik, yana tashvish chiqib qoldi.
Bir kechasi saharga yaqin O‘lmasoy yig‘laganda ayam uyg‘onib qarasa, yo‘lakni to‘sib osilgan sholchaning oldida shopday bo‘lib bir kishi turganmish, ayamning uyg‘onganini ko‘rib devordan oshib ketibdi. Yana bir kuni ertalab qarasak, tutning ostiga devordan ikkita guvalak ko‘chib tushibdi. Uyimizda o‘g‘rining qo‘liga ilingudek hech narsa bo‘lmasa ham juda vahima bo‘lib ketdi. Bir-ikki kecha dadam bolta ko‘tarib hovlini aylanib yurdi.
– Katta boylarni poshsholik qo‘riqlaydi, – dedi dadam, – Miroqil paxtafurushning uyini o‘g‘ri bosganda ellikboshidan tortib mingboshigacha xoda yutgan, bu yog‘i shahardan tergovchilar kelgan edi. Chakana «Zingerli boy»ni chakana o‘g‘ri bossa kim uzatgan oyog‘ini yig‘adi?
Dadam qayoqdandir kattakon, men zo‘rg‘a ko‘taradigan qora to‘pponcha topib keldi; to‘pponcha buzuq bo‘lsa kerak, kechasi eshik va darchani zich yopib, chiroqda tuzatdi, zig‘ir yog‘i bilan moyladi, kechalari boshiga qo‘yib yotadigan bo‘ldi. Ayam o‘g‘ridan ham ko‘ra to‘pponchamiz borligini birov bilib qolishidan qo‘rqar, uning nomini aytish kerak bo‘lib qolsa, «to‘pponcha» emas, «moshina-qo‘shiq» der edi. Dadam bir kuni ayamni urishib berdi:
– Unaqa demagin, tag‘in «moshinaqo‘shiq» ham olipti, degan gap chiqmasin!
Har nechuk «Zinger» tufayli bolalar orasida obro‘yim oshib ketdi, bolalarning o‘yiniga qo‘shiladigan, o‘shalar qatori chug‘urlab, shovqin solib yuguradigan bo‘ldim.
Biroq, Yaypandan Qo‘qonga ko‘chadigan bo‘lib qoldik.
Anjir xazon bo‘lay deganda Qo‘qondan amakim keldi. Amakimni ilgari ko‘rganim esimda yo‘q, u kishi dadamday cho‘qqisoqol bo‘lsa ham unga qaraganda novcharoq, barvasta bo‘lib, ko‘rsatkich barmog‘ini dambadam burnining yonidan yuqoriga surib dimog‘ini tortib qo‘yadigan odati bor ekan.
Amakim usta Abdurahmon qizi Savrinisoni o‘z qo‘lida o‘sgan shogirdi Azimga bermoqchi, bu yerga kelishdan maqsadi Yaypan bozoridan arzonroq guruch va zig‘ir yog‘i olish va shu bilan birga Girmon bilan urush boshlanganini aytib, bizni shaharga ko‘chgani da’vat qilish ekan.
Urush boshlanganiga bir yarim oycha bo‘libdi. Buni amakimning o‘zi ham o‘tgan juma kuni eshitibdi: ellikboshi juma namozidan chiqqan odamlarni to‘xtatib: «Bekorchi temir-tersaklaring bo‘lsa machitga keltirib tashlanglar, poshsholikka kerak», debdi. Amakim sekin: «Poshsholik buni nima qiladi, muncha nazari past bo‘lmasa?» deb so‘rasa, ellikboshi «Girmon bilan urush boshlanib qoldi, temir-tersakdan o‘q yasaladi», deb javob beribdi.
Biz urush nima ekanini bilmasak ham amakimning: «Hammamiz bir joyda bo‘laylik», deganidan ko‘nglimizga g‘ulg‘ula tushdi.
Dadam ertasiga bozor kuni amakimga kerakli narsalarni olib berdi. Amakim shu kuni kechki payt Qo‘qonga jo‘nar oldida ayamga tayinladi:
– To‘yda o‘zing xizmat qilmasang bo‘lmaydi, ovsining tamom bo‘lgan… shoshilishimning boisi ham shu, bechora qizining to‘yini ko‘rib o‘lsin, – dedi.
Ayam hammadan ham «Zinger» dahmazasidan qutulishiga xursand edi.
Yanagi haftaning o‘rtalarida butun ro‘z-g‘or va do‘konimizning asbob-uskunasini bitta aravaga ortib Qo‘qonga jo‘nadik.
HUR QIZ
Qo‘qonga tush mahalida kirib keldik. Ko‘chalarda odam ko‘p, xuddi Yaypanning bozor kuniga, yo‘q, hayitga o‘xshaydi. Jangur-jangur izvoshlar, arava, gumbur soyavon aravalar ko‘p, onda-sonda eshak yoki odam qo‘shilgan eshak-aravalar ham ko‘rinib qoladi. Ko‘chaning ikki beti to‘la lavka, do‘kon; temirchilar, miskarlar taraqlatgani-taraqlatgan. Yasanib nag‘ma chalib ketayotgan bir bolani ko‘rib qoldim. Bir joyga kelganimizda xuddi azaga kelgan bir hovli xotin baravariga uvvos tortib yig‘laganday vahimali bir tovush eshitildi. Men hayron bo‘lib qolgan edim, dadam:
«Qo‘rqma, zovut, Mirrabbiyboyning zovuti, odam chaqiryapti», dedi.
Amakimning hovlisi Qipchoqariq degan mahallada, tollarning ostiga ko‘milgan anhor bo‘yidagi pastqam hovlilardan biri ekan. Yarmini kattakon tol qoplab yotgan hovlida bizni boshdan oyoq oppoq kiyingan bir kampir bilan ozg‘in, rangi zahil, lekin qoshi-ko‘zi qop-qora, sariq ko‘ylak va qizil jeletka kiygan bir qiz qarshi olishdi. Kampir dadamning onasi, qiz amakimning qizi Savriniso ekan. Kampir dadamni quchoqladi. Qiz ayamning ko‘ksiga boshini qo‘yib yig‘ladi, keyin yuz-ko‘zini artib meni quchoqladi, o‘pdi. Ikkovi bizni tandir va o‘choq qurilgan bostirmaga, undan qorong‘iroq uyga boshlab kirishdi. Bu uyda amakimning og‘ir betob xotini yotgan ekan. Betob ozib cho‘p bo‘lib ketgan, chaqchayib turgan ko‘zlaridan odam qo‘rqar edi. Savriniso meni hovliga olib chiqdi, ro‘paradagi yangi uyning zinasiga o‘tqazib gapga soldi, jeletkasining cho‘ntagidan ikkita parvarda olib berdi, keyin: «Hozir G‘afforjon maktabdan keladi, birga o‘ynaysiz», dedi-yu, qaytib ketdi, anchadan keyin yana chiqdi, qo‘limga bir bo‘lak sovunak holva berdi.
Shu orada G‘afforjon kelib qoldi. Men uni qo‘lidagi kitobidan tanidim. G‘afforjon menga qayrilib ham qaramay, kitobini so‘riga uloqtirdi-yu, borib tolning kallagidan bir nima olmoqchi bo‘ldi. Savriniso borib uning qulog‘iga bir nima dedi. G‘afforjon bag‘illab berdi. Savriniso yana bir nima degan edi, G‘afforjon yerga o‘tirib, oyoqlarini tipirchilatib yig‘i boshladi. Savriniso mening oldimga qaytib keldi. G‘afforjon uzoq yig‘ladi, sidirg‘asiga emas, dam olib-dam olib, biron narsaga alahsib qolsa, yig‘lashini unutib, yana eslab yig‘lar edi.
Uydan kampir chiqdi, G‘afforjonni ko‘rib, xuddi bir kor-hol bo‘lganday uning oldiga yugurib bordi, boshini silab gap so‘radi.
– Dadamni aytib kelgin, desam shunaqa qilib o‘tiribdi, – dedi Savriniso.
Kampir baqirib berdi.
– Qo‘shnining bolasini yuborsang bo‘lmaydimi! – dedi va yengidan bir nimalar olib G‘afforjonga berdi-da, aldabsuldab ko‘chaga chiqarib yubordi.
Savriniso hovliga suv sepib, so‘riga joy qildi. Men nima qilishimni bilmay ko‘chaga chiqdim. Muyulishdagi ko‘prik boshida bolalar turishgan ekan, yaqin bordim. Bular mendan yotsirashmadi. Gaplashib ketdik. Biroq ko‘p o‘tmay, bular mening har bir so‘zimdan kula boshladi, biri «qishloqi» deb qo‘ydi. Men, masalan, «do‘kan», «non», «bola» deb o‘rganganman, bular «dikon», «nun», «bala» deyishar ekan. Shundan keyin menga ro‘yxush berishmadi. Shunda G‘afforjondan: «Bu bola bizning qarindoshimiz», degan gapni shuncha kutdim, aytmadi, bolalar qayoqqadir ketayotganda menga «yur» ham demadi.