Асамла тенче

© Аскольд Алексеевич Де Герсо, 2022

ISBN 978-5-0056-7891-1

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Кĕтмен хăна

– Тпру! – çил-тăвăл шавне хупласа илтĕнчĕ тултан хулăн сасă.

Вăхăчĕ çурçĕрелле те иртсе пыратчĕ-ши ĕнтĕ, пĕрремĕш автансем авăтни илтĕнмерĕ те-ха, карчăкпа мучи пĕр тăн ыйхă çавăрма та ĕлкĕрнĕччĕ ку вăхăта. Пÿрте ир çинчен аванах хутса ăшăтнăччĕ те, каçа сивĕннĕ тата таçта амакран килсе тухнă тăманĕ ăшша самаях хăваласа кăларнă, мăрьере, ав, мĕнлерех улать. Урамран илтĕннĕ сасă таврана та вăратрĕ пулĕ, цытă та хытах вĕрме пуçăнчĕ.

– Путап! Тухса пăх-халĕ, мĕнле эсрелсем çÿреççĕ çак куç-пуç курман тăманра? Вăрă-хурахсем мар-ши? – ыйхине татса кăмака çинчен чĕнчĕ кинеми. Тĕпелти путмар çинче кĕрĕкпе витĕннĕ, çывăракан мучи çав сасса паçăрах илтрĕ те-ха, анчах ыйхă тĕлĕшпе пулĕ тесе хускалмарĕ. Çук иккен, кинеми те, авă, илтнĕ, тепĕр чухне çумĕнче чĕнсессĕн те илтмест. Тата ăшă вырăнтан камăн хускалма кăмăл пултăр?

Ирĕксĕрех вырăн çинчен тăмалла пулчĕ Путапăн. Урисене сивĕ урайнелле тăсса тăрса ларсан, кĕç аттине тупса тăхăнчĕ тĕттĕмрех. Вырăн çумĕнчен ытла айккине вырнаçтармасть вăл ура тăхăнмаллисене. Тухса тĕрĕслес шутпа йăрхаха çакнă пăшала илчĕ алла. Патронĕ-мĕнĕ çук та, пушăллă тухни мар. Путап ватă пулсан та таврари таркăнсем унăн кил таврашне пырса çапăнма шикленерех çÿреççĕ. Мĕскер тесен те, ку тăрăхра вăл пĕрремĕш çурт лартса никĕсленĕ, те тата çавăнпа та çыхланмаççĕ-ши? Хуллен, мĕскертен-тăр такăнас мар тесе тĕттĕмре, Путап алăк енне çул тытрĕ. «Ара, çутă çутас малтан. Кам шуйттанĕ, Турă каçартăр, çылăха кĕнĕшĕн çук çĕртен аса илтернĕшĕн, çÿрет-халĕ унта? Тĕттĕмре çапса пăрахĕç те темĕн курăн», – асне килчĕ мучие. Улпут евĕр пурăнать Путап мучи ку тăрăхра кинемипе, хуллен майĕпен кăштăртатса çÿрет. Çу вăхăтĕнче уй-хирне, вăрманне те çÿрет. Халĕ ак… Унччен те пулмарĕ алăка каллех кумпплеттерме пуçĕнчĕç, тата та хытăрах.

– Уçăр халех! Эпир патша çыннисем, – хулăн сасăпа чĕнчĕ çав этемех.

– Çакăн йышши тăманра мĕнле патша çынни çÿренĕ пултăр, тепĕр тесен, çакнашкал çанталăкра ырă хуçа йыттине те тула кăлармасть, – хуравларĕ мучи, малалла, алăк патнелле, кăштăртатса пынă май.

– Уçăр! – парăнмарĕç çав-çавах килнисем, – атту алăка çĕмĕретпĕр!

Путап каçран юлнă хăйăпа çутатса алăк çăрхахне вĕçертрĕ çеç, пÿрте виççĕн-тăваттăн кĕрсе те тăчĕç. Вăрăм тăлăпсемпе, шап-шар юр кăна хăйсем. Кашнийĕн çурăм хыçне пăшал çакнă. Пĕрин тата хулпуççийĕсем çинче ылтăн пакунсем. «Ара, чăнласа та çар çыннисем пулас», – шикленсе-сехĕрленсе пăхса илчĕ Путап ахвицер çине. Унтан тинех курах кайрĕ: иккĕшĕ виççĕмĕшне хулĕсенчен тытса тăраççĕ ÿкесрен.

Путапăн кинемийĕ хулăн сасăпа шавланине илтсен, сас пама мар, тен, сывлами те пулчĕ-и тата. Пĕр сас та илтĕнмест кăмака çинчен. Шăп та лăп кăна, халĕ çеç Путапа чĕнни те тĕлĕкри евĕр туйăнать.

– Куна тата мĕскер пулнă? Ÿсĕр мар пулĕ-çке? – çамрăк енне пуçĕпе сĕлтсе кăтартрĕ ватă. Хăватлин шăрши çук та, кам пĕлсе çитерейтĕр.

– Чирленĕ вăл. Ссылкăна ăсатма тухма пÿрчĕ пире. Ĕпхÿ леш енне çитмелле, анчах халтан кайрĕ, çитерейместпĕр пулĕ тесе шиклентĕмĕр. Телее, çул тăрăх курах кайрăмăр çуртсене, ун пирки хулара тахăшĕ сăмах вĕçертсе хучĕ. Шанса пĕтменччĕ, тĕрĕсех ав, – ăнлантарчĕ ылтăн пакунли. Ыттисем сăмах та чĕнмерĕç, чешăп тăчĕç. – Шел çамрăка, те тата вилсе кайĕ çул çинче, çавăнпа та ĕнтĕ сирĕн патăра çаврăнтăмăр та.

– Апла-тăк, иртĕр тĕпеле. Ав, путмар çине вырнаçтарăр, – сĕнчĕ Путап хăйĕн вырăнĕ çине кăтартса.

Çамрăка тĕпеле кĕртсе вырнаçтарчĕç. Унăн вăйĕ-халĕ пертте юлман пулас, урисене те хăйне сыхлакансем çеç çĕклесе хучĕç, çийĕнчен кивĕ кĕрĕкпе витрĕç.

– Пурлăхне пĕтĕмпе туртса илнĕ. Ку кĕрĕке те юлташĕсем кăна пачĕç, – хăйсенче айăп çуккине пĕлтерес тесе-ши, чĕнчĕç хайхисем.

– Сывалсан пурăнать, вилсен пире ан ÿпкелĕ, типейлесе пытарăр вара. Хальлĕхе ырă каç пултăр, – çапла калаçкаласа хăнасем урама тухрĕç. Вĕсене ăсатса ярас шухăшпа ватă та тенкĕлтетсе тухрĕ, çынсем хыçлă хупă çуна çине вырнаçрĕç те, малти тилхепене карт! туртса лашана хускатрĕ. Самантран вĕсем çил-тăман авăрĕнче çĕтрĕç. Те тата ыйхă тĕлĕшпе тĕлленнĕ тейĕн-и. Çилĕ пĕр кĕвĕ çав-çавах уларĕ, тапхăр-тапхăр нимĕн те курăнмасть, хушăран кашкăрсем уланă сасса вăрман енчен илсе çитерет. Чуна витерет уланă сасă. Юрать ку çулхине ял таврашне килсе тухмаççĕ. Иртнĕ çулхине аванах тарăхтарнăччĕ вырăнти халăха, те пĕрисен сурăхĕсене пăвса хăвараççĕ, те тепĕрисен качакисене. Йытăсене те тиркесе тăмаççĕ.

Путап мучи хăнăхнă йăлапа хăй çине хĕрес хыврĕ, унтан çаврăнчĕ те алăка уçса пÿрте кĕчĕ. Пÿртрен ăшшă туртса илнĕ пулсан та, тултан кĕрсен аванах ăшă халĕ. Ыйха путнă кинеми вăл çÿренине сисмесĕрех юлчĕ. Хăйă та вăл çÿренĕ майăн сÿнсе ларас патне çитнĕ, унăн кăварланнă пуçĕ мĕльт-мĕльт турĕ те çурт тĕттĕмлĕхе путрĕ. Тĕпелте çамрăк йывăррăн сывлани илтĕнет. Мучи кантăк патĕнчи сак çине выртса шухăша кайрĕ.

Майĕпен шурăмпуç та çуталса килчĕ, тăман лăпланчĕ, çĕр çинче çĕнĕ кун пуçланчĕ. Путап мучи сак çинчен тăрса çамрăк патнелле çывхарчĕ. Мĕнле вырттарса хăварнă çав-çавах выртать вăл. Пит-куçĕ путса кĕнĕ мăнтарăнăн. Тултан вут пуленисене юртан шаккаса илсе кĕчĕ те мучи, кăмакана хутса ячĕ. Çулăм малтан хăюсăррăн тĕкĕнчĕ пуленесене, унтан вăй илсе аванах хыпăнса кайрĕ. Ялкăшса çунаççĕ пуленесем, çийĕнчех пÿртре те ăшă пулса кайнăн пулчĕ.

Те çавăнпа, çамрăк темĕн сас панă пек пулчĕ, ватă тимлĕнрех итлерĕ: ассе до, ассе до. Нимĕн те ăнланмарĕ мучи, ют чĕлхе ют чĕлхе çав. Путап мучи салтакра та пулнă, унтан хулана та пĕрре çеç мар тухса çÿренĕ, ку йышши сăмахсене илтмен. Ерминккесене пĕрре кăна кайман вĕт вăл. Тутар та мар, мăкшă та мар, вĕсен чĕлхисене кăшт та чухлать-çке вăл. Пачах урăх.

Хăмпă карнă чÿречерен çутă кĕме пуçласан ватă тинкеререх пăхрĕ, сăнарĕ. Курчĕ те – хăраса ÿкрĕ, çийĕнчех виçĕ хутчен хĕрес хыврĕ. Ара, çамрăкăн тутисем çинче тĕс те çук, çамки çине тар тапса тухнă. Çавă çеç кĕлеткере чун пурнăçшăн кĕрешнине палăртса тăрать. Ак каллех çамрăк: ассе до, ассе до, тесе чĕнчĕ. Кинеми ыйхăран вăраннăскер:

– Путап, тен, шыв ыйтмасть-ши вăл? – терĕ.

Темле шалти туйăмпа Путап мучи хăй те çавнашкал шутланăччĕ ĕнтĕ, при таткине нÿретрĕ те унпа çамрăкăн тутисене йĕпетрĕ. Пулăшрĕ-ши, çук-ши, çамрăк пĕр кана шăпланчĕ.

…Çавăн пек уйăх ытла иртрĕ. Пылпа сиплев курăкĕсен вăйĕ сая каймарĕ курăнать, çамрăк тăрса ларакан пулчĕ. Ун пирки килсе тĕпчекен пулмарĕ. Манăçрĕç ахăр тата кама кирлĕ çын пулĕ вăл. Куç умĕнчен çухалнă – юранă та. Вăл часах пÿртре унтан-кунтан тытăнса çÿрекен пулчĕ. Путап мучи вара ăна пĕчĕккĕн чăваш сăмахĕсене вĕрентме пуçларĕ. Пурнăç хăй еккипе малалла пычĕ. Лешĕ кăшт ăнкартакан пулсан, мучи тĕпчеме пикенчĕ: кам пулать, хăш таврашран, сахал-и-мĕн ютран килнĕ çынран ыйтса пĕлмеллисем. Петербурх хулинчен тесен тĕлĕнсе кайрĕ Путап мучи, ăçтан-ăçтан хĕл кунĕнче çул тытнă. Мускавĕ ăçта та, Петĕр паша хули унтан та инçетре-çке. Ку пирки илтнисем пур ĕнтĕ.

– Патша майрин влаçне юраймасăр хуса янă граф пулатăп эпĕ. Де Герсо йăхĕнчен пырать пирĕн несĕл. Жан этьен Мари тесе чĕнеççĕ мана, сирĕнле Иван пулатăп, – вĕçлерĕ çамрăк сăмахсене.

– Эх, пурнăç, – ассăн сывларĕ ватă, – мĕскер кăна курма тивмест-ши пурăннă пурнăçра? Çемьÿ пур-и вара сирĕн? – шăп кăшт ларнă хыççăн татах сăмах хускатрĕ Путап мучи. Ара, хăçан та пулсан ун патĕнче çавăн пек те чаплă çын пурăнасса пуçа та илмен-çке вăл.

– Вĕсем тепĕр çуна çинчеччĕ. Чирлесе ÿкиччен пĕрлеччĕ, малаллине пĕлместĕп. Сирĕн патăра та мĕнле килсе çитсе ÿкнине те чухласа илейместĕп, тĕлĕкри евĕр кăшт астăватăп. Йăлтах пăтранса пĕтрĕ пуçăмра. Хăш таврара эпĕ халĕ?

– Мĕнлерех килсе тухнине каярахпа каласа парăп… Пĕкĕлме уесĕнче эсир халĕ. Эпир кунта ултă-çичĕ килĕ çеç. Харпăр хăйĕн хуçалăх. Вырăнĕ ытла та илемлĕ кунта, – Путап мучи таçта инçетелле тинкерчĕ. Пуçĕнче тĕрлĕрен шухăш явăнчĕ: ялĕ ÿссе кайĕ, çынсем йышланĕç, пурнăç улшăнĕ…

Çапла майпа, Путап мучи çемьинче çамрăк француз Жан Этьен Мари Де Герсо граф йăхĕн несĕлĕ вырнаçса çĕнĕ йĕрке хыврĕ. Урăхла каласан манăн мăн-мăн асатте…

Сенкер куçлă пике

«Çыр хĕрринче, хысак çинче, тÿпе пек сенкер куçлă пике тăрать…» – сăввăн малалли йĕркисем пуçран сирĕлнĕрен, ниепле те аса килмерĕç. Тата кирлех-ши вĕсем?

Çимун çав тĕпсĕр асамлă сенкер куçсене ăшшăн асăнчĕ чĕрере. Хăлĕ, тен, вăл çав куçсенче путмашкăн та хатĕр пулĕччĕ. Вĕсен тарăнăшĕнче путнă чухне çăлăнăç та кирлĕ пулмĕччĕ. Тепĕр пируса ивĕртнĕ хушăра пĕр шутламан-уйламан çĕртенех каçхине пулса иртнĕ тавлашу аса килчĕ. Мĕншĕн хăйне кăшт чарса тăмарĕ-ши вăл ун чухне? Темĕн ĕнтĕ малтан ĕçне пурнăçлатпăр, унтан шутлама пикенетпĕр, анчах чылай хушăра: чавса çывăх та, çыртма çук.

Çепĕç чунлă пикепе вĕсем ĕнтĕ виçĕ çула яхăн тĕл пулаççĕ, унăн шухăшĕпе паянхи кунччен вĕсер хутшăнăвĕ иккĕшин кăмăлне те каятчĕ пек. Пурте аванахчĕ темелле, мĕнле хура кушак чупса иртрĕ-ши вĕсен хушшинчен? Каччă пикене чун-чĕререн савни хĕршĕн вăрттăнлăх мар. Алă çинче çĕклесе çÿреме те хатĕр вăл ăна, çийĕнчен тусан пĕрчине те сирсе шăлса ярĕччĕ-и тата. Нихăçан та Çимун пикене кÿрентерсе курман, пур енчен те тивĕçтернĕ. Халĕ тата мĕскер пулчĕ вĕсен хушшинче?

Хаклă йышши тум-юм, укçа-тенкĕ, ылтăн-кĕмĕл капăрлăхĕсене те хăшĕ кăмăлне кайнине туянса панă, тинĕсри круизсене те пĕрре çеç мар тухнă – пур енчен те пикен кăмăлне тупатчĕ. Атлантика тинĕсĕнче те пулса курнăранпа чылай вăхăт та иртмен-çке-ха. Каччă ятарласа çав куруиза тухма мĕнпур ĕçне хăварнăччĕ. Хăш хулара кăна пулса курмарĕç-ши вĕсем çула майăн та, каннă хушăра та. Хăть те мĕнле пике те çакăн йышши пурнăç çинчен ĕмĕтленмелле çеç тесе шутлать каччă. Ылтăн сăпка кăна çакса паман та алă çинче йăтса çÿременни кăна. Ара, тата мĕскер кирлĕ?

Харкашусем вара каччă пикене ачине пăрахтăр тесе çине тăнăран пуçланчĕç. Çав самантран пике çиллессĕн пăхма тытăнчĕ ун çине, чăркăшма тапратать кашнинчех. Тата пĕрлешесси пирки пике сăмах хускатсан, килĕшме васкамарĕ каччă, унăн шухăшĕпе вĕсене капла та питĕ аван вĕт, мĕскер çитмест? Çавăн пек çырăнса пĕрлешни кирлех-шим? Каччă пикене уйрăм хваттер туянса пачĕ, пур тăкаксене те саплаштарса пырать, укçа енчен те нихăçан та хĕстермест. Мĕн чухлĕ кирлĕ – çавăн чухлĕ тыттарать, хăçан ытларах та.

Мĕншĕн хăвăн ирĕкне ача-пăчапа, çемьепе хĕстермелле? Нивушлĕ ирĕк пурнăç йăлăхтарса çитернĕ ăна? Нимĕнле те ăнланса пĕтереймест каччă çакана.

Çемьеллĕ тусĕсем калаçусенче, каçхине е çурçĕр варринче ыйхă татса ача сиктернисем, арăмĕсем пĕр çукшăнах тăрт-март тунисем çинчен пĕрре мар каласа панă. «Кусемпе ан хутшăн, лешĕсем сана кирлĕ çынсем мар», – çавнашкал сăмахсем яланах, кунран кун илтме кама кăмăллă пулни пур? Ют хĕрарăм çине пачах пăхма юрамасть, çавăнтах кÿлешÿ палăрать теççĕ. Тата тăванĕсем пур çĕре те хутшăнма, пурăнма вĕрентме тăрăшаççĕ. Çук, çавнашкал пурнăç ăна пĕртте килĕшмест…

Паян вăл ăнăçлă çамрăк усламçă, хуть те мĕнле çул та унăн умĕнче уçă. Мĕншĕн-ха унăн хăйне пĕр çукранах чăрмавсем тăратмалла? Вăл ăçта çул тытас тет, çавăнталла утать, çемьеллĕ пурнăçра ку йышши хăнăхусемпе сывпуллашма тивет. Çемье, унăн шухăшĕпе, ирĕк пурнăç çине тăлă тăхăнтартнипе пĕр танах. Çимун тăван ашшĕ пурнăçĕ тăрăхах пĕлет, ашшĕ, хăйĕн арăмне тарăхма пĕр еркĕнĕн ытамĕнче киленет, хушăран тĕрлĕ йышши командировкăна каятăп текелесе. Арăмне те ĕнтĕ нихăш енчен те хĕсни çук, çуртра мĕр кирлĕ – пурте пур, анчах та ыркăмăллăх, татулăх çитейменни çук-çук та – сисĕнет.

Çакна темĕн чулĕ мулпа та саплаштарма пулмасть. Кун пирки ашшĕпе амăшĕ харкашнă хушăра ăнсăртран илтсе пĕлчĕ вăл, урăхла-тăк, тен, сисмен те пулĕччĕ. Çын çине кăлармаççĕ вĕт ĕç-пуçа. Кÿршĕ-аршăсем вара унăн ашшĕне тĕслĕх тесе кăтартаççĕ хăйсен упăшкисене. Кăшт та пулин пĕлсенччĕ вĕсем çав тĕслĕх ĕн пурнăçĕ çинчен! Çавнăтах шухăшĕсене улăштарнă пулĕччĕç-и, тен.

Çимун вара çемьеллĕ пурнăçра çавăн йышши ултавпа пурăнасшăн мар. Хутшăнусенче пушшех ултава йышăнмасть вăл: хуть ĕçтешсемпе, хуть хĕрсемпе. Хăйне çавнашкал кăмăл-туйăмлă çын тесе йăпанать ĕнтĕ хальлĕхе. Анчах таçти шалти, авалхи манăçнă ĕмĕт çук-çук та сассине парать: «Çимун, эсĕ хăвна улталатăн. Эсĕ тÿпе пек сенкер куçлă пикене тĕл пулма ĕмĕтленетĕн. Пике куçĕсем вара хăмăр тĕслĕ, çавăнта мар-ши чăн хуравĕ?»

Çутă кăвак куçсем – Çимунăн мĕн ачалăхран ларса юлнă ĕмĕчĕ. Çакăн пек ĕмĕт мĕн сăлтавпа астăвăмра юлнине, мĕскер тĕлĕшпе çуралнине хăй те астумасть вăл. Каччă çавăн тĕслĕ куçлă пикене тĕл пулма ĕмĕтленет, анчах тем чарса, пÿлсе тăрать ăна. Çавах та хăйне килĕшÿллĕ те ăслă пикесем тĕл пулсах тăраççĕ. Пĕр пулăм кăна чăрмантарать – атя саккунлă майпа пĕрлешетпĕр тени. Ăнланма та пулать ĕнтĕ, арлă-арăмлă пурăнма пуçăнсан, Аньăн шикленесси йăлт пĕтет, саккунлă майпа çырăннă упăшка йăпăр-япăр пăрахса кайма пултармасть.

…Çимун киленÿллĕыйхине татсавырăн çинче йăшăлтатрĕ, хăлхине алăкран шакканă сасă килсе кĕчĕ. Пике каçхине яланхилле сиввĕн калаçма, унтан ятлаçма тытăннăччĕ. Каярахпа хăйĕн çиллине тÿсеймесĕр хваттер уççине сĕтел çине ывăтса хăварнăччĕ. Халĕ, ав, кутăн килсе çитрĕ пулас.

«Ăнланса илнĕ, кутăн, таврăнса çитрĕ», – савăнăçлăн йăпанса хăпартланчĕ каччă. Васкамасăр çеç вырăн çинчен çĕкленчĕ. Вăхăта тăсса кутăнлашнă пикене юриех тарăхтарас тенĕн хăтланчĕ. Анчах та алăка уçсан, унта пике мар, хваттере тирпейлесе, хуçалăха тытса тăракан Ирина пулчĕ, качча тĕлĕнтерсе.

– Эпĕ сире тухса кайма та ĕлкĕрнĕ пулĕ тесе шутланăччĕ, çавах та, сас парса пăхас терĕм, – чĕнчĕ хайхи Çимуна курсан.

– Каçару ыйтатăп, эсир, Ирина, паянхине килесси пирки мансах кайнă, – кăшт кăмăлсăррăн (ара, пике пуласса шанса тăнăччĕ-çке, ĕмĕтленнĕччĕ) хуравларĕ каччă.

Халĕ ак, ку хĕрарăм куç тĕлне тухса тăрсан, каçхине пуçсăр хăтланса тусĕсене хăнана чĕнни тесе аса килех кайрĕ. Çав тĕлĕшпе Иринăна сĕтел çине хатĕрлеме чĕннĕччĕ. «Çук, кун пек чылай ĕçме юрамасть», – хăйне ятласа илчĕ çав хушăра каччă. Ĕçре Çимуна карьерăпа пĕр картлаша çÿлелле çĕклерĕç те, çав савăнăçа паллă тума хатĕрленнĕччĕ-çке.

– Ыльăм, Çимун, енчен те эсир хирĕçлеместĕр-тĕк, эпĕ кăнтăр вăхăтĕнче мăнука хампа пĕрле илсе килесшĕнччĕ. Атьсем хăнана каяççĕ те, ачана хăварма никампа çук. Эсир ан пăшăрханăр, вăл сире пĕртте чăрмантарас çук. Пуплеме юрать те ĕнтĕ, ку темĕнех мар.

– Тархасшăн. Кун пирки сăмах та çук, Ирина! Çавăтса килĕрех. Анчах та мана апат-çимĕç туянмалли списокне хатĕрлесе параймăр-ши? Эпĕ халĕ кайма хатĕрленетĕп. Тата енчен те эсир килĕшсессĕн, çула май ачăра хамах машина çине лартса килме пултаратăп. Хирĕçлеместĕр пулсан, паллах…

– Чăн та-и? Тавтапуç, ыльăм. Эпĕ халĕ тирпей кÿртем-ха хваттере, ирхи апат хатĕрлем. Аня килет-и? – çавах кăсăкланмасăр юлмарĕ Ирина.

– Çук, – татăклăн хуравларĕ хирĕç каччă.

Ирина текех тĕпчемерĕ, çамрăксем хирĕçеççĕ те, мирлешеççĕ те – пурнăç вĕт вăл, ача-пăча вăйии çеç мар, унăн мĕскер ĕç пур çамрăксем хушшинче. Килмест-тĕк – килмест. Хăйсен ирĕкĕ. Иринăн хăйĕн те пуç ватмалли шухăшсем туллиех.

Çимун тумланнă хушăра темиçе хутчен кĕсъере караслă телефон шăнкăравларĕ: туссем, амăшĕ пулчĕ. Аня çав-çавах шăнкăравламарĕ. Те ĕнтĕ хăй пĕрремĕш шăнкăравласса кĕтет? Епле пĕлсе çитейĕн мĕскер унта, пикен пуçĕнче?

Каçхине çилленнипе, каччă пике тухса кайни аван тенĕччĕ. Çитменне хĕр пĕр çук çĕртенех унăн кăмăлне пăсса хăварчĕ. Паян вара унсăрăн кичем, темĕн çитмест пек. Хваттер пушанса юлнăн туйăнать. Темех мар, иртсе каять тесе çавах хăйне йăпатма тăрăшрĕ. Çветтуй вырăн пушă пулмасть темеççĕ-и-ха? Урама тухса пĕр хутчен кăна ши-и! тесе шăхăрсан çавăнтах тĕрлĕ енчен, тĕрлĕ кĕтесрен хĕрсем пуçтарăнаççĕ. Каярахпа ÿкĕнме те ĕлкĕрĕ-ха. Виçмине Çимунăн амăшĕ каллех çемье çавăрасси пирки сăмах хускатнăччĕ, мăнуксем кирлĕ, имĕн! Мăнуксем! Вĕсем кăна çитместчĕç Çимунăн пурнăçĕнче.

Çав калаçу вăхăтĕнче каччă амăшне хыттăнах каларĕ, манăн пурнăçа ан хутшăн тесе. Халĕ, ав, аса илчĕ те – ÿкĕнчĕ чĕлхине тытса чарайманнишĕн. Унта та кĕрсе каçару ыйтмалли çинчен манăçтармалла мар терĕ хăйне, хатĕрленнĕ май.

Çула майăн каччă пылак апат-çимĕç лавккине кĕрсе амăшĕ валли пылак кукăль туянчĕ. Ара, амăшĕн чĕрине кăшт та пулсан çемçетмелле-çке-ха. Унтан тепĕр лавккара Ирина ырса панă списокпа апат-çимĕç туянчĕ те алăри сехетне пăхса илнĕ хыççăн Иринăн мăнукĕ патне çул тытрĕ. Хăй çывхарса пынине телефонпа шăнкăравласа систерсе хучĕ. Ирина хĕрĕ ăна урамра калинкке умĕнче кĕтсе илчĕ. Пилĕк çулхи хĕрача шурă тĕслĕ кĕпепе, çÿçне илемлĕн çеç пуçтарнăскер, амăшĕн аллинчен тытса тăрать.

Çимун машинан малти алăкне уçрĕ те:

– Вырнаçăр, чиперккем. Мĕн тери илемлĕ сирĕн çÿçĕр! – терĕ.

– Çимун, мухтасси пирки асăрхануллă пулăр, ача питĕ кăмăллать мухтанине. Ĕнер ирхине кăна манран: «Анне, мĕскер пулать вăл илĕртÿçĕ?» – тесе ыйтрĕ. Ăнлантарса патăм, çавăнтах: «Ара, ку вĕт пĕтĕмпех ман çинчен», – тет. – Йăл-кулупа каласа пачĕ хăрачан амăшĕ, пепкине машинăна вырнаçтарнă май.

Хĕрача сăмсине каçăртса малалла тинкернĕ хушăрах юбкине тирпейлерĕ. Унтан вара аллисене чĕркуççийĕсем çине хучĕ. Амăшĕ юлашкинчен вĕсене алă сулчĕ те машина хускалса кайрĕ.

– Чиперкке, – чĕнчĕ каччă хĕрачана шÿтлĕ сăпайлăхпа, – эпĕ вĕт сирĕн ятăра та пĕлместĕп. Уçмастăр-ши мана ку вăрттăнлăха?

– Алина. Алинчик тесе чĕнсен те хирĕçлессĕм çук, – хуравларĕ хĕрача.

Кун хыççăн каччăн ахăлтатса кулса ямалли çеç юлчĕ. Тимлĕн пăхрĕ вăл ун çине. Хĕрача, шурă кĕпе тăхăннăран, тÿперен аннă пĕлĕт евĕрех курăнчĕ. Кун ытла та шăрăх пулнине халĕ каччă тавçăрса илчĕ те ачана сĕнес шутпа:

– Сире, чиперккене, мороженăйпа сăйлама юрать-ши?

– Сăйласан питĕ аванччĕ, ытла та шăрăх, – пуçне сулчĕ килĕшсе Алина. – Çырлаллине анчах. Анне вара кун пирки пĕлмесĕр юлтăр. Юрать-и?

«Ытарайми илемлĕ хĕрача ку, Алина. Çитĕнсе çитсен никама та парăшас çук», – ăшĕнче шухăшласа пычĕ Çимун. Кафе патĕнче машинăна чарчĕ. Алăка уçса хĕрачана алă тăсрĕ, машина çинчен анмашкăн пулăшрĕ. Çав самантра вĕсен куçĕсем тĕл пулчĕç. Тĕл пулчç те Çимун самантлăха шак хытса кайрĕ. Куçсем! Акă, вĕсем, арçын ĕмĕрĕпе кĕтнĕ куçсем!

– Сирĕн куçăрсем хĕвеллĕ кунхи тÿпе евĕрех!.. – чăтса тăраймарĕ каччă.

– Мĕн тери илемлĕ сăмахсемпе палăртма пултартăр эсир манăн куçсем пирки! Ыттисем вара пурте кăвак тĕслĕ теççĕ те – пĕтрĕ.

Кафене кĕрсе вырнаçса ларсан Алина пĕр чарăна пĕлмесĕр калаçрĕ. Именесси çук пулас ку хĕр тĕпренчĕкĕн. Иринăн асăрхаттарăвне аса илтерсе пур тантăшĕсем çинчен каласа пачĕ, аслашшĕ пĕр çукшăнах ача çине мăкăртатнине те хăвармарĕ. Чылай мĕскер çинче пĕлтерчĕ, чылайăшне тавçăрмасăрах юлчĕ Çимун. Хăй вара ăнтан кайса итлесе ларчĕ хĕрачана, çав хушăрах унăн секер куçĕсенчен хăйĕн куçĕсене илмерĕ. Ытарайми илемлĕн курăнчĕç вĕсем ăна.

– Алина, эсир хирĕçлеместĕр пулсан, эпĕ пĕр самантлăха пăрăнам халĕ. Шăнкăравламаллисем пур, – терĕ каччă телефонне алла тытса.

– Мĕнле ĕнтĕ эпĕ хирĕçлеме пултараятăп, çавăн йышши сăйланă хыççăн. Çавах та вăрах мар. Анне мана пĕччен хăварма хушмарĕ, – пысăк çын евĕрех хуравларĕ хĕрача.

Тусĕсене шăнкăравласа вечеринка пулманнине пĕлтернĕ хыççăн манса кайиччен тесе килне шăнкăравларĕ. Алинăна хулари аттракционпа паллаштарма хатĕр пулнине пĕлтерчĕ Иринăна. Ирина ку сĕнÿрен тĕлĕнчĕ, çавах та качча хирĕçлемерĕ.

Каçхине, хĕрачанаасламăшĕн аллинчен тыттарнă хыççăн, каччă машинăран тĕрлĕ курупкăсем пушатма пикенчĕ. Ирина тĕлĕнсех кайрĕ:

– Ара, Çимун çав териех тăкакланма кирлĕ марччĕ ĕнтĕ. Мана кун хыççăн аван та мар. Кусене пурне те Алина ытараймасăр туянтарчĕ ĕнтĕ.

– Ирина, пуçăра ан илĕр! Эпĕ хамăн савăнăçпа туянтăм! – хирĕç кулчĕ кăна каччă. – Сирĕн питĕ пултаруллă мăнук! Вăл манăн куçсене уçрĕ пурнăç çине. Турă сыхлатăр ăна!

Ирина нимĕн ăнланса илеймесĕр тăчĕ. Мĕнле майпа пĕчĕк ача пысăк çынна куçне уçма пултартăр?

Иринăпа мăнукне килне ăсатса хăварнă хыççăн каччă тинех амăшĕ патне çул тытрĕ. Пÿрте кĕрсен каччă амăшĕнчен каçару ыйтрĕ. Унччен вара вăрттăн пăшăлтатсарах:

– Анне, пĕр пĕр йышăну турăм. Сана килĕшессе шанатăп. Хатĕрленсе тăр!

Нумай тытăнса тăмарĕ амăшĕ патĕнче – васкавлăн тухса вĕçрĕ çуртран. Тĕлĕннĕ амăшĕ темĕн те шутласа пĕтерчĕ, анчах тупсăмне çавах тупмарĕ.

…Çурсĕр те иртсе пыратчĕ пулĕ алăк умĕнчи шăнкăрав янăраса кайнă чухне. Хĕр ĕнертенпе йĕнипе хĕрелнĕ куçĕсемпе алăк шăтăкĕнчен пăхрĕ. Ту ленче никама та асăрхамарĕ, мĕнле тăрăшса тинкерсен те. «Ара, тĕлленмерĕ-çке», – терĕ пике хăйне хăй шанмасăр. Асăрханса алăкне ÿçрĕ те урайĕнче кĕмĕл тĕслĕ йăлтăркка хутпа илемлетнĕ курупка курах кайрĕ. Алла илсе уçрĕ курупкăна, шалта хĕрлĕ тĕслĕ кĕлчечек.

«Нивушлĕ Çимун килсе кайнă?» – вĕльтлетсе илчĕ пике пуçĕнче шухăш. Чечекĕн туни çине вара пикене тĕлĕнтерсе ылтăн çĕрĕ тирнĕ те çумне шурă хут лектернĕ. Шурă çинче хĕрлĕпе пĕртен-пĕр сăмах анчах çырнă: «Таврăнсам!»

Тĕлĕнмелле тĕлпулу

Ку пулăм манăн пурнăçра яш çулсенчи тапхăрта килсе тухнăччĕ. Вăл вăхăтра ăнланса-тавçăрса çитме çук пулăмсем, тĕш-мĕш пирки уççăн калаçнине асилместĕп. Хăшĕ ял кулли пуласран шикленнĕ, хăшĕ тата та ăссăрсен пульницине ăсатасран та хăранă пулĕ, халĕ мĕскер ун çинчен хускатма. Пĕрре мар хам çинче сиснĕ çавнашкал пăхнине, мĕн-тăр каласа панă хушăра.

Çавă каçхине ĕçрен кая юлса таврăнма тÿр килчĕ. Отпуска тухнăран хутсемпе çÿресе чылай вăхăт иртрĕ. Отпуска вара, кашни çул тенĕн, кĕрхи вăхăтра тухатăп, хăвăр ăнланатăр, çак тапхăрта кăшт кун каç енне сулăнчĕ, кунçути тĕксĕмленме те пуçăнать. Тăвтă-пилĕк сехетре аванах каçхи сăн çапать. Енчен те пĕлнĕ-тĕк, çапла пырса тухасса, тепĕр кунхине хăварнă пулăттăм-ши хут ĕçĕсене? Машина çăмăллăн пырать асфальт сарнă тикĕс çулпа. Колонкăсенчен çепĕç кĕвĕ юхать салон тăрăх шăплăха сирсе.

Хула урамĕсене кĕрсе çитме нумай та юлманччĕ ĕнтĕ, икĕ-виçĕ çухрăмран та ытларах мар пулĕ, манăн машина ÿмĕнчен темĕн мĕльтлетсе иртрĕ вăркăннăн. Чарăну педалĕ çине те пусма ĕлкĕрмерĕм, çавах та чарăнтăм машинăна çул хĕрне кăларса. Ку вырăнта çак вăхăтра кам çÿретĕр-ши, тенĕ шухăш та килсе кĕчĕ пуçа, анчах та мĕлке вĕт курăнчĕ-курăнчех куç умĕнче. Куçкĕскирен пăхрăм, çавах çул çинче нимĕн те асăрхамарăм. Машинăн моторне чарса, тухрăм та каялла утрăм. Кунта çакă саманта та асăрхаттарса хăвармалла: ĕç-пуç çăва çывăхĕнче пулса тухрĕ, хире-хирĕç.

Мĕлкене асăрханă тĕлерех çитсен тепĕр хутччен те шырантăм, нимĕн те çук. Анчах та тĕлленмерĕ-çке?! Çавăн пек шутланăччĕ çеç, шалти туйăмпа ура сассисене илтрĕм. Çук, тĕлленмерĕ, тинкеререх пăхсан, хĕрессемпе палăксем хушшинче такам шалалла утнине курах кайрăм. Хăрарăм тени сахал пулать, çÿçсем вирелле тăрса кайрĕç пуç çинче. Пĕтĕм ÿт-пÿ ваккăн чĕтреме пикенчĕ, нихăçан пулман япала. Пĕр шухăшсăрах хам çине хĕрес хыврăм, анчах мĕлке çухалмарĕ. Мани çине пĕр чĕптĕм те тимлĕх уйăрмасăр шалалла васкарĕ. Мĕскер асăрхама çитертĕм, унăн аллинче пĕр çыхă шурă çеçкесемччĕ. Тен, урăх тĕслĕ пулнă-тăк асăрхаман та пулăттăм.

Машина патне васкавлăн çитсе хунар илтĕм те чупнăн çула урлă каçса çăва хапхи патне çитсе тăтăм. Хăрушлăх та пур, анчах кăсăклантăм ку пулăмпа. Çаплах хĕтĕртеççĕ-çке мана малалла утма, хистеççĕ. Акă, хуллен кăна йăпшăнса пыратăп мĕлке хыççăн темиçе утас каярах. Хунар сасартăк мĕльтлетсе илчĕ те, сÿнчĕ. Пĕтрĕм иккен, терĕм ăшра. Ара, тĕттĕмлĕх хупăрласа илчĕ-çке, çухататăп вĕт мĕлкене. Манăн телее пĕлĕтсем хушшинчен уйăх шуса тухрĕ. Халĕ тавçăрса илтĕм: машинăна çăва хапхине хирĕç лартса çутăсене çутнă-тăк, халĕ кăнтăр кунĕнчи пек çутă пулатчĕ икенне. Çавах та, уйăх çути те аванах çутатать. Унăн çутинче, çакă мĕлке пĕр палăк патне çитрĕ те кăшт пăрăнчĕ. Çав хушăра çухатрăм хайхине.

Палăк патне уйăх çутипе усă курса çитсен, чарăнса тăтăм. Тĕлĕнмелле, палăк умĕнче чечек çыххи выртать. Чечексем те яланхисем мар, ку йышшине йăпăр-япăр туянма çук. Ку вăхăтра кăна мар, уявсенче те тупма çук вĕсене. Мĕнле, ăçта туяннă? Тюльпанĕ, кĕлчечекĕ тĕрлĕ тĕсли пур сутура, кусем вара çук.

Уйăх çути меллĕн сăрхăнать çĕр çине, çавăн çутипе май тупса палăк çинче çыннин ятне вуларăм. Палăкăн чулĕ аваллăхран мăкланма та ĕлкĕрнĕ ĕнтĕ, чылайранпа кунта никам та çÿременни те çийĕнчех палăрса тăрать. Ячĕ тăрăх кунта пархатарлă хĕрарăм ĕмĕрлĕхе вырăн тупнине уйăрса илтĕм. Анчах та мана урăх ыйту тăнăçсăрлантарчĕ: мĕншĕн-ха вăл канлĕх тупман? Тата ăçта çÿрет?

Ку йышши пулăмсем çинчен авалхи кĕнекесенче вуланă та, вулани вăл пĕрре, хăвăн куçупа курни пачах урăх. Туйăм та урăххисем чĕрере те чунра та. Куна çакăн йышши пулăмсемпе тĕл тума тивнисем çирĕплетме пултараççĕ. Мĕн чулĕ вăхăт иртрĕ-ши эпĕ шак хытса кайса тăнă хушăра, пĕлместĕп. Мана каçхи кайăк хулăннăн кăшкăрни тăна кĕртрĕ. Вырăна асра хăварса кутăн тухрăм машина патне. Утнăçемĕн хĕрарăм мана хыçран пăхнăн туйăнче, çавах та çаврăнмарăм. Тепĕр хутчен те хĕрес хыврăм, пулăшмарĕ темĕн.