Sizsiz

ANAR

SİZSİZ

"Xatirə Ədəbiyyatı" silsiləsindan 51-ci kitab

ÖN SÖZ

İTKİLƏRDƏN DOĞULAN…

Şeirlərindən birində Anar – “Yazıçı ömrünün iki vaxtı var – Yaşamaq zamanı, yazmaq zamanı” – deyir. Bəzən bu zamanlar bir-birinə qarışır və hansısa ortaq bir vaxt əmələ gəlir və yazıçı nəyi yaşamasını, nəyi yazmasını ayırd edə bilmir. Yaşananlar yazılmış, yaxud hal-hazırda qələmə alınan bir əsər kimi gəlir insana, yazılanlar həyat təkin real, gerçək olur. Məncə, Anar ömrünün yüz günü, valideynlərini itirdiyi, 81-ci ilin içərisindəki yüz gün məhz belə ortaq zamandı. Yaşamaqla yazmağın kəsişdiyi, bir-birini sıxışdırdığı vaxtdı.

… 81-ci ildə Anar bütün o hadisələri, hissləri – ağrını, kədəri, qorxuları yaşaya-yaşaya həm də yazırdı. Beynində, ürəyində, İçəri aləmində yazırdı. Sonra hər şey bitdi, qurtardı! Və növbəti iki il ərzində “Sizsiz” xatirə-romanını yaza-yaza yenidən yaşadı o yüz günü!

“Sizsiz”i roman da adlandırmaq olar, fəlsəfi traktat da, memuar da saymaq olar, elegiya da. Azərbaycanın iki böyük şairi Rəsul Rzanın və Nigar Rəfibəylinin həyatları, xəstəlikləri, ölümləri haqda xatirə-roman. Amma sadəcə şairlər deyil, Anarın atası və anası haqda…

* * *

“Sizsiz”i fəlsəfi traktat adlandırmağım əbəs deyil. Əsərin az qala hər cümləsi düşünmək, axtarmaq, nələrisə anlamaq, duymaq üçün mövzudu. Romanın əsas cövhəri isə yazıçının ovqatıdı. “Qələmi qanayan” müəllifin ürəyi də qan ağlayır, bu ağrı, kədər, hüzün çox-çox dərinlərdən gəlir… Və burada yazıçı ilə oxucunu yaxınlaşdıran, doğmalaşdıran məhz ümumi ağrıdı, kədərdi. Axı hər kəs gec ya tez bu hissləri keçirir, belə itkiləri yaşayır.

Xaraktercə qapalı olan, öz içində yaşayan Anar bu əsərdə açıq danışır, heç nə gizlətmir:

“Amma bu yazıda mən nəinki hər hansı yalanı qələmimin dörd həndəvərinə buraxmayacağam; nəyisə gizlətmək, nə barədəsə susmaq, hansı duyumunsa üstündən keçmək də istəmirəm”.

Dostlarının, doğmalarının “Sizsiz” haqda sözləriylə tanış olduqca bu fikirlərin özünü doğrultduğunu görürük. Fərhad Bədəlbəylinin dediyi kimi – “Sizsiz” kitabı başqa bir Anardan xəbər verir, öz içəri aləmini, hisslərini, qorxularını oxucusuyla səxavətlə bölüşən Anardan, özünü zəif, yaxud güclü hiss etdiyi məsələləri çəkinmədən etiraf edən yazıçıdan…

“O, bütün varlığıyla, canıyla, qanıyla bağlıydı ata-anasına. Mənən, ruhən, psixoloji, profosional-sənət baxımından bağlıydı, bu mənada onlar bir bütöv varlıq kimiydilər. Ölüm həmişə qəfildən haqlayır… Anası dünyasını dəyişdiyi gündəki Anarı xatırlayıram… Bəli, bu başqa Anar idi… Bəlkə yenidən tanıdığım Anar” – bu fikirlər də Fərhad Bədəlbəylinindir. Məncə, “Sizsiz”in müəllifi təkcə dostları, yaxınları yox, bütün oxucular üçün başqa Anardı; həmişəki səmimi, təvazökar, realist, dürüst, amma eyni zamanda da digər əsərlərində görünməyən…

“Sizsiz” başqa xatirə-memuar əsərlərdən çox fərqlənir. Ona görə bu əsərin janrını dəqiq müəyyənləşdirmək çətindir, sənədli nəsr deyilsə, daha düzgün olar bəlkə… Lakin mənə görə ən başlıca fərq müəllifin özünü necə təqdim eləməsidir. Bir qayda olaraq, memuarlarda yazıçı özü əsərin qəhrəmanı sayılır, bütün hadisələr bu və ya digər şəkildə onun ətrafında dövr edir, fırlanır. Və burada ən qəliz məsələ obyektivliyi, səmimiliyi qorumaqdı. Yəni adamın özünün mənfi cəhətlərindən, səhvlərindən, naqisliklərindən danışması nə qədər çətindirsə, bu haqda yazması beş o qədər çətindir. Çünki insan xislətində özünü öymək də olmasa, ən azı yaxşı tərəflərini seçib təqdim eləmək, göstərmək meyli çoxdur… Bu mənada Anar unikaldır, o, özünü hadisələrin mərkəzi kimi qələmə vermir, cəmiyyətdə ondan daha az tanınan bacılarından seçmir, ailə üzvlərinin hər birində müşahidə etdiyi təsirli, həlledici məqamları diqqətə çəkir. Bir sözlə “Sizsiz”in qəhrəmanı bütöv bir ailədir. Rəsul Rzanın və Nigar Rəfibəylinin ailəsi…

Ədəbiyyat tariximizdə özlərinəməxsus yerləri olan bu iki sənətkarın eyni vaxtda xəstələnmələri, övladların təlaşı, dostların və düşmənlərin münasibətləri, mühit və onun qəlizlikləri, məhrumiyyətlər, Keçmiş və Gələcək, onların arasında itib batan İndi – bütün bunlar Anar üçün “tədqiqat” mövzusudur. Yazıçı bir ailənin timsalında 60-80-ci illər Azərbaycan mühitini, cəmiyyətini, onun yazılı və şifahi qanunlarını qələmə alır. Və bütün əsər boyu müxtəlif Anarlar qələmi estafet kimi bir-birlərinə ötürürlər: oğul Anar, qardaş Anar, ata Anar, yazıçı Anar, ictimai-xadim Anar, filosof Anar… Bu Anarların hər birinin yazdıqlarından danışmazdan öncə bir məqamı xüsusi vurğulamaq istərdim.

Cəmiyyətdə tez-tez müzakirə edilən “yazıçı ailəsi” mövzusunda bir çox sualların cavabını “Sizsiz”də tapmaq olar. Bu əsər “yazıçı kimsəsiz olmalıdı”, “yazıçı ac qalmalıdı”, “yazıçı səfil olmalıdı” və s. bu qəbildən olan bir çox mənasız, yersiz fikirləri alt-üst edir. Anar ideal bir Azərbaycan ailəsi modelini yazmaqla, yəni ailəsindəki münasibətləri, sevgini, hörməti, tərbiyəni qələmə almaqla həm də özünün bir çox uğurlarının, məşhurluğunun, xalq tərəfindən belə sevilməyinin səbəblərini (əlbəttə birbaşa səbəblərini yox, sadəcə təməli, başlanğıcı) göstərir. Böyüyə hörmət, kiçiyə mərhəmət, kişinin ailənin başında olması, qadının ərini hər cəhətdən dəstəkləməsi, sözdə yox, əməldə tərbiyə – ailə institutu elə budur və “Sizsiz” də göstərir ki, bütöv şəxsiyyətin yetişməsi üçün bunlar hamısı son dərəcə vacibdir. Və indi Anarın şəxsiyyət olaraq bir çox cəhətlərinin kökünü məhz ailəsində, “Sizsiz”də gətirdiyi məktublarda, daha doğrusu onlarda ifadə edilən münasibətlərdə görmək mümkündür.

Əsəri oxunaqlı edən əsas məqamlardan biri də elə bu məktublardır. Müəllif təkcə valideynlərinin xəstəliklərindən, yüz gün içində ölümlərindən danışmır. Onların həyatlarından, gəncliklərindən, nikbin, xoş, mehriban günlərindən, mübarizələrindən danışır və bununla əsərin son dərəcə qəmli ab-havasını bir qədər yüngülləşdirir. Yazıçı Rəsul Rzanı və Nigar xanımı – şeirlərini sevə-sevə oxuduğumuz, əzbərlədiyimiz, mahnılarını dinlədiyimiz şairləri oxucu ilə, (onların oxucusu ilə!) bir az daha yaxınlaşdırır. Onların böyük sənətləri, poeziyaları arxasındakı şəxsiyyətlərini göstərir. Nigar xanımın istedadı, kövrəkliyi, övladlarına dərindən dərin sevgisi, qayğısı, mehriban, ilıq xasiyyəti, ən əsası incə yumoru, təmkini, bütün bunların bir insanda cəmlənməsinə heyrətlənməyə bilmirsən. Rəsul Rzanın bir az sərt, tələbkar xarakteri, müdrikliyi, sənət, ədəbiyyat haqda fərqli fikirləri, yenilikçiliyi adicə oğluna məktublarından belə hiss olunur:

“Mən indi sənə uşaq kimi yox, yetkin bir gənc kimi baxıram. Odur ki, istəyirəm mən olmayanda sən evin kişisi olasan, ananın, bacılarının qayğısına qalasan”.

“… yaradıcılığı çox qəribə başa düşürlər. Başqa dərslərə gözucu baxır, ancaq məhəbbət dastanları yazmaqla məşğul olurlar. Onların yazdıqları əksəriyyətlə abstrakt, həyat və xalq ilə heç bir əlaqəsi olmayan əsərlər olur”.

“Öpürəm, salam vəfasız Fidana, vəfalı Təranəyə və əzizim, gözüm Nigara”.

“Mən danışmadım, ancaq axırda arayış istəyib… keçən il “Azərbaycan”ın 8-ci nömrəsindən parçalar oxudum. Burada o, indicə dediyinin tam əksini, yəni mənim nə qədər müasir, yaxşı yazdığımı söyləyir. Məqalə sənin yadında olar”.

“Oğlum! İnsan anlamağa qadirdirsə, heç bir məhrumiyyət, çətinlik, zərbə onu sarsıda bilməz”.

Şairin oğluna məktublarından gətirdiyim bu ayrı-ayrı parçalarda onun mərd, inadkar, dönməz, sərt xasiyyəti, eyni zamanda da dərinliyi, müdrikliyi, qeyri-adiliyi duyulur.

Ən maraqlısı odur ki, Anar valideynlərinin şeirləri, məktubları, yaddaşında iz buraxmış xatirələri, sözləri, söhbətləri vasitəsiylə onların portretini çəkir, amma heç vəchlə ata-anası ideallaşdırmır, bu cür təqdim etməyə çalışmır. Yazıçının istər nəsr, istərsə də esse qəhrəmanlarına olan bu münasibətini, həmişə hər mövzuda obyektivliyini qorumasını, valideynlərinə qarşı da görəndə onun səmimiliyinə heç bir şübhə qalmır. Məsələn, elə Rəsul Rza haqda – “Xəstəlik xasiyyətinin ən naqis cəhətlərini üzə çıxarırdı – əsəbi və hövsələsiz, sərt, kobud, şıltaq olurdu” – deməsi buna əyani sübutdur. Müəllifin Nigar xanım haqda fikirlərində, mülahizələrində isə qəribə bir günahkarlıq hiss olunur. Sanki Anar hələ özü dünyaya gəlməzdən öncə anasının başına gələnlərə (atasının güllələnməsi, yazmadığı şeirə görə hücümlara məruz qalması və s. kimi) görə təqsirkar sayır özünü. Bu da çox təbii, amma həm də qeyri-adi övlad duyğusudu.

“Yaz mövsümünün başlanması ilə əlaqədar olaraq evdə çoxlu işlər görülür. Nə isə Anarım, xan nəvələri istirahətdədirlər. Mülayim dəniz havası, çiçəkləyən ağacların ətri, bir də sakitlik”.

“Ömrümün bir hissəsi yazı masasının arxasında qalın-qalın kitabların tərcüməsi, ya mütaliəsi ilə keçib, zalım ürək vəfasız çıxdıqdan sonra isə mən mətbəxə, piltə başına keçmişəm. Mən havayı çörək yeməmişəm”.

“Nə isə görürsən ki, mənim həyatımda maraqlı, mədəni, mənəvi bir hadisə yoxdur. Arabir vaxt tapanda kitab oxuyuram və bu mənim yeganə mənəvi qidam olur”.

Nigar xanımın Anara məktublarından olan bu parçalarda şairənin dərin bir yaradıcılıq yanğısı, yazmaq ehtiyacı hiss olunur. Amma eyni zamanda da bizim qadınlara xas olan xarakteri – ailəsini, ailə qayğılarını, övladlarına qulluğu hər şeydən vacib sayması. Ancaq hər halda yaradıcılıq eşqinin nə olduğunu, bu həvəsin boğulmasının “fəsad”larını yaxşı bilən müəllif öz təəssüfünü gizlətmir:

“Əksər hallarda özü-özüylə yalqız qalmaq imkanından məhrum olan anam, təbii ki, yaradıcılığa öz istəyincə vaxt ayıra bilmirdi. Nəticəsi isə yazdıqlarının yaza biləcəklərinə nisbətdə qat-qat azlığıdır. Yaradıcılıqla biz məşğul olurduq, bizim qayğılarımızı isə o çəkirdi. Mənim yazdığım hər yazı, atamın yaratdığı hər şer, anamın yazılmamış şeri, yazısıdır”.

Əlbəttə, bütün bu məsələlər son dərəcə təsirlidir, düşündürücüdür. Amma “Sizsiz”in və onun müəllifinin daha böyük dərdi ölümdür, itkidir. Maqsud İbrahimbəyov bu məqamı çox dəqiq söyləyir: “Sizsiz” kitabı nəhəng şəxsi mənəvi sarsıntıdan yaxa qurtarmaq, bu dərdi ilahi müstəviyə keçirmək cəhdidir… Yox, oradakı bədbinlik deyil, müdriklikdir. Yəqin o, (Anar – P.) bir çoxlarından əvvəl, məndən əvvəl ölüm haqqında düşünməyə başlamışdır. Bu da müdriklik əlamətidir.

Beləliklə, əsərin lap ilk cümlələrindən filosof Anar həyat, ölüm, zaman, insan haqda düşüncələrini bölüşür, kədərindən, ağrısından, içini göynədən fikirlərindən danışır. Və əslində bütün bu qəmli, təsirli mülahizələri ilə oxucunu əsas mövzuya, hadisəyə hazırlayır. Mənə görə əsərin əsas özəlliyi bədiiliyidir. Anar hadisələri sadəcə övlad gözüylə yox, yazıçı gözüylə müşahidə edir və nasir dilində çatdırır. Onun nəsrinə məxsus bir çox üslub, dil xüsusiyyətlərini bu əsərdə də görmək olar. Bunlardan biri də qısa dialoqlarda böyük mətləbləri, dərin mənaları ifadə etməsidir:

“Xəstəxananın nömrəsini yığıram. Dəstəyi özü götürür. Səsimi eşidən kimi gümrah tonla danışır.

– Lap yaxşıyam. Nigar da burda, yanımdadır. O da lap yaxşıdır.

Dəstəyi anam alır. Səsində sevinc var, şadlıq var. Əlbəttə, iki min kilometr məsafədə nigarançılığımı sakitləşdirmənin yeganə vasitəsi budur. Kefləri kök, damaqları çağ… Guya ki… Elə bil heç xəstəxanadan danışmırlar”.

Rəsul Rza bu telefon söhbətində “lap yaxşıyam” – deyəndə ömrünün sonuna az qalırdı. Amma bu “lap” sözünün özündə də nə qədər böyük təmkin, müdriklik var… övladına dərd verməmək, onu incitməmək üçün “priyom”dur bu. Ümumiyyətlə, “Sizsiz”də qabarıq görünən əsas məqamlardan biri də bu ailənin bir-birinə son dərəcə bağlılığı, mənəvi dayaq olmasıdır. Hamı bir-birinin ağrısını necəsə yüngülləşdirməyə çalışır; Anar anasının xəstəliyinin nə qədər ciddi olmasını bacılarından gizlədir, bacıları onun çox fikir eləməməsi üçün əllərindən gələni edirlər, dostlar ölüm xəbərini eşidən kimi Anarın yanındadılar, ailəsi hər halında, hər ovqatında ona dayaqdırlar, bir sözlə bu dərd, itki hamını birləşdirib, yaxınlaşdırıb, daha da doğmalaşdırıb. Bu adamların içərisində 10 yaşlı Günelin hissləri isə ən təsirli məqamlardan biridir:

“… bu sözlər kifayət idi ki, Günel böyrümə qısılsın. Mən aydın hiss-elədim: bu anlarda o da öz İçəri dünyasında mənim xəyalımda gördüklərimi görür,duyduqlarımı duyur. Sonralar da mən bu on yaşlı qızın həssaslığına mat qalırdım. Mən tez-tez susuram, fikirli oluram, öz içimə çəkilirəm. Heç vaxt mənə mane olmur. Fikirlərimdən ayırmır. Amma o günlər dalğınlaşan kimi, keçmişin səhnələrini xəyalımda görən kimi Günel hansı daxili duyumlasa mənim İçəri dünyamı görür, yanıma gəlir, məni qucaqlayır, oxşayırdı.

–Ata, – deyirdi, – babayla, nənə düşdü yadına, hə?

–Hə, qızım, onlar düşdü yadıma, sənin babanla nənən”.

İllər sonra Anarın yubileyinə yazdığı “Nöqtələr” essesində Günel özü o vaxtlara, “Sizsiz”in yazıldığı zamana gedir:

“Bu məqamda atamın yaradıcılığında, zənnimcə, təsir qüvvəsinə görə ən güclü əsərlərdən biri olan “Sizsiz” esse-xatirələrinin yazıldığı günləri xatırlayıram. Yazı makinası arxasında siqaret dumanında gecələri səhərə calayan, ürəyini göynədən, yırtıb parçalayan hissləri kağıza köçürməyə tələsən yazıçı, oğul borcunu yerinə yetirmədən yaşaya, rahat nəfəs ala bilməyən övlad”.

Nə qədər təsirlidi, deyilmi? Atasının çəkdiyi siqaretlərin sayından tutmuş, nənə-babasının itkisinə, valideynlərinin kədərlənməsinə qədər hər şeyə görə fikir edən balaca qızcığaz… atasının böyrünə qısılmaqdan, necəsə kefini açmaqçün şıltaqlıqlar etməkdən savayı əlindən başqa iş gəlməyən uşaq. Anar anasının ölümündən sonra onun fotosuna baxıb deyir: “… və bu anlar mən onun haqqında anam kimi deyil, qızım kimi düşünürdüm”. Məncə, Günelin də təlaşları, qayğısı, kövrəkliyi daha çox ana hissidi, nəinki övlad.

… Sonralar bu hisslər, duyğular, ağrı Günelin yaradıcılığında da görünəcək. Hətta “Sizsiz”də təsvir olunan Şuşa, Buzovna, bağ, qonşular, o mühit hekayələrdə, “Altıncı” povestində bədii şəkildə qələmə alınacaq, amma bu haqda başqa essemdə yazdığım üçün burda geniş şərh etmirəm. Ancaq onu da qeyd eləmək lazımdı ki, bütün bunları – on yaşlı qızının, yaxud ölüm ayağında olan valideynlərinin duyğularını təsirli edən Anarın yazı tərzidir, orijinal baxışları və bunları necə ifadə etməsidir. Məsələn, mühitin qəlizliklərini, hətta “qorxulu” tərəflərini yazıçı bəzi böyük hadisələrlə göstərirsə, eyni zamanda kiçik bir “Bizi bir yerdə görməsələr yaxşıdı” fikri ilə ifadə edir. Həm də müəllif bu məsələləri önə çəkməklə qəhrəmanlarının – Rəsul Rza və Nigar xanımın həyatlarını tam, hərtərəfli yazmış olur. Rəsul Rzanın ensiklopediyanın baş redaktoru işləyərkən yaşadığı çətinliklər, yaxud “Rənglər”in haqsız, qərəzli tənqidlərə məruz qalması, Nigar xanımın ailəsinə, nəslinə görə hər an təhlükəylə üz-üzə durması, görünür bunlar hamısı təkcə onların həyatlarının yox, ölümlərinin də, xəstəliklərinin də tərkibidir. Xəstəliklərə aparan yolu qısaldan səbəblərdir. Və dövrün qaydalarına görə haqqın öz yerini tutması – Rəsul Rzanın Sosialist əməyi qəhrəmanı, Nigar Rəfibəylinin Xalq şairi fəxri adını almalarının məhz ömürlərinin sonunda olması da zamanın amansızlığının göstəricisidir. “Bizi bir yerdə görməsələr yaxşıdı” müəlliflərinin münasibətlərinin birdən-birə dəyişməsi də həmçinin:

“– Azərbaycan xalqı öz şairlərini çox sevir, – dedim, – xüsusilə, o vaxtlarda ki, onları hökumət də sevir”.

Əsərdən gətirdiyim bu kiçik replikada Anarın təəssüfü, ağrısı hiss olunur. Çox sonralar tənqidçi Bəsti Əlibəyliyə verdiyi müsahibədə yazıçı bu fikrini belə izah edir:

“O fikri bir az hissə qapılaraq yazmışam. Çünki o vaxt ensiklopediya ilə əlaqədar Rəsul Rzaya hökümətin münasibəti yaxşı deyildi. Məni də “Qobustan”a görə sıxırdılar. Ətrafımızda sanki bir boşluq yaranmışdı. Hətta dost saydığım insanlar da küçədə rastlaşanda çalışırdılar ki, tez ötüb keçsinlər. Atam da böyük tənhalıq içindəydi. Sonra, Heydər Əliyev sağ olsun, ona Sosialist Əməyi qəhrəmanı adı verdi, hücumlar dayandı, hər yerdən təbriklər gəldi, tərfilər eşidildi. Ondan mənim bu hadisəyə ürəyim ağrıdığından dedim ki, şairi hökümət sevəndə xalq da sevir”.

Bütün bunları oxuyanda bir anlıq adama elə gəlir ki, bu şairlər, yazıçılar, yaradıcı adamlar ailəsinə Allah xüsusi, ayrı bir tale yazıb və nə qədər pafoslu səslənsə də ədəbiyyat, sənət naminə edib bunu. O şeirlərin, poemaların yazılması üçün, hekayələrin yazılması üçün, “Sizsiz”in yazılması üçün… Çünki burada elə səhnələr var ki, reallıqda yaşanıb amma elə olduğu kimi, bəzəksiz-düzəksiz sənətdi:

“Moskvada Kursk vağzalına Bakı qatarının qarşısına gələndə bilmirdim bir neçə dəqiqədən sonra məni nə gözləyir. Xəstə atamımı qarşılayıram, onun iraq–iraq cənazəsinimi?”

Elə bu balaca səhnə hansısa filmin ən təsirli epizodu kimidir. Yaxud Nigar xanımla Rəsul Rzanın son görüşü. Bir-birinə “LAP yaxşıyam” deyib ürək-dirək vermələri… Rəsul Rzanın ömründəki digər “son”lar; Ənvərlə son söhbəti, Buzovna bağına son gedişi, Nigara yazdığı son məktub, son şeiri, son baxışı, üzündəki son ifadə… Və son! Və bu məqamda oğul Anar qələmi-estafeti alıb az qala balaca uşaq kimi danışır:

“Heç cür ağlıma sığışdıra bilmirdim ki, yarım saat, ya da bir əsr bundan qabaq bizimlə bax burda, bu otaqda, bu masanın arxasında oturan, danışan, təzə kitabını vərəqləyən, Nigarı soruşan, pencəyini geyinən, çəkməsinin bağını bağlayan adam – mənimçün dünyada kişilərin ən kişisi, ataların ən yaxşısı mənim atam – artıq yoxdur, həmişəlik yoxdur, bir daha heç vaxt olmayacaq”.

Burdakı “ataların ən yaxşısı mənim atam” sözlərində balaca, kövrək, üsyankar bir uşaq görünür. Yəqin hər kəs öz atası haqda düşünəndə, danışanda uşaqlaşır və yazıçı bu hissləri də səmimi şəkildə ifadə edib. Rəsul Rzanın ölümüylə başlanır məşum yüz gün. Yüz günlük tərəddüd, yüz günlük gözlənti, növbəti itkinin– Nigar xanımın ölümünün gözləntisi. Anar və bacıları atalarına yas saxlaya-saxlaya xəstə analarının dərdinə əlac tapmaq haqda düşünürlər, Moskvadan həkimlər dəvət edirlər. Amma tale öz hökmünü vermişdi. Həkimlər sadəcə gəlib vaxtın az qaldığını söyləyirlər və Fidan xanımın, Təranə xanımın söylədiyi “özünü çarmıxa çəkmə” bundan sonra başlanır. Nigar xanımı Rəsul Rzanın sağlığına inandırmaq üçün min bir fənd işlədirlər – bəzən “salam”ını, bəzən göndərdiyi gülləri, bəzən də yeni şeirlərini gətirirlər ona. Həm də bunları ürəyi qan ağlayaraq, içində ata itkisinin əzabını daşıyaraq edirdilər.

… Yazımın əvvəlində müəllifin özü haqda çox az danışmasını, özünü qəhrəmana çevirməməsini vurğulamışdım. O, özü də bunu açıq şəkildə bildirir:

“Amma belə kitab mənim özüm barəsində kitab olardı – mənim hisslərim, düşüncələrim, İçəri dünyam haqqında… Mən isə indi özüm haqqında yazmıram, onlar haqqında yazıram”.

Bununla belə əsər boyu bir neçə məqamda Anarın öz hisslərindən, keçirdiyi həyəcanlardan söz açması, oğul kimi təlaşlarını dilə gətirməsi çox təsirlidir və bunların hər birində ayrıca bir bədii əsər mövzusu, yükü var.

“Yəqin ki, bu gecə – martın 24-dən 25-nə keçən gecə, Ağdam mehmanxanasının suvağı tökülmüş balaca, xəfə, rütubətli nömrəsində keçirdiyim gecə – ömrümün ən dəhşətli gecəsiydi. Hətta atamı itirdiyim günün – aprelin 1-i gecəsindən və anamı itirdiyim iyulun 10-u gecəsindən də dəhşətli idi. Mən onları bu gecə, məhz bu gecə, həm də ikisini də birdən itirdim”.

Bu fikirlər bir insanın xəstəlik, ölüm, tale qarşısında gücsüzlüyü, zamanın hökmünə təslim olması haqdadı. Görünür, məhz həmin gecə, mehmanxanada tək qalıb hər şeyi düşünüb dərinliyinə kimi anladığı gecə Anar taleyin qaçılmaz fərmanıyla barışıb. Buna görə də itkilər, iki böyük ölüm, qaranlıq o gecədən başlanır.

Nigar xanım ömrünün sonunacan ərinin ölümündən xəbərsiz oldu. Gizlətdilər bunu ondan. Onsuz da əlacsız xəstə olan qadının əzablarını birə beş artırmamaq üçün. Bu hərəkətin özünü də müəllif özünəməxsus səmimiliklə şərh edir, tərəddüdlərini gizlətmir:

Həqiqəti açsaydıq, nəinki bu bir ay anamçün dəhşətli iztirablar içində keçərdi, bəlkə heç o qalan qısa ömür möhlətini də yarımçıq başa vurardı. Onsuz da az qalmış günlərinin sayı bir xeyli də azalardı. Biz düzgün hərəkət eləmişdik. İnsaflı qərara gəlmişdik. Amma… “Amma hər halda… hər halda… hər halda… ”.

Yazıçının təbirincə desək “yalnız ömürlərimizi deyil, ölümlərimizi belə tənzim edənlər” mühitində, cəmiyyətində çox şeylər qəliz idi və bu “ölümdən sonrakı” qəlizlikləri müəllif həm atasının, həm də anasının dəfn mərasimlərinin təsvirində göstərir. Amma bütün bu məqamlar insanı ağrıdan, dərin bir kədər hissindən ayıra, uzaqlaşdıra bilmir. Nigar xanımın ölümü ilə boşluq bütövləşir:

“Yüz günün içində ikinci dəfə idi tabutun ağırlığını çiyinlərimdə hiss edirdim. Cənazəni Xaqani küçəsiylə aparırdıq – bu küçəyə ömrümün min bir xatirəsi bağlıdır”.

Sonralar bu səhnələr Anarın “Bakımın küçələri” şeirində də əksini tapacaq:

Atamın tabutunu, anamın tabutunu

Çiynimdə apardığım

Küçələrin matəmi…

… Nigar xanımın ömrü boyu başının üstünü alan təhlükə, nəslinə, ailəsinə görə üzləşə biləcəyi məhrumiyyət, sürgün, cəza ölümündən sonra “icra olunur”…

Yazıçı Nigar xanımın ömrünü, ölümünü, son mənzilə “qayıdışını” qısa, amma çox təsirli şəkildə ifadə edir:

“İnsanlıq, qadınlıq, analıq borcunu sonacan yerinə yetirdi…

… və indi, ölümündən sonra, ərinin ölümündən sonra və öz ölümündən sonra – ömür yolunu sonacan keçib borcunu axıracan icra edib yenə özününkülərin yanına qayıtdı. O adamların ki, qırx il qabaq onlardan ayrılıb başqa bir həyata getmişdi. Yenə qayıtmışdı əziz, doğma Rəfibəylilərin içinə – incə bir məhəbbətlə sevdiyi adamlarının arasına – yanında anası, nənəsi, dayısı, dayısı oğlanları”.

… Onu həyat yoldaşının yanında dəfn etməyə icazə vermirlər. Təkcə elə bu faktı düşünüb Sovet dövrünün bəzi amansız qanunlarını dərk etmək olar. Amma müəllifin də yazdığı kimi o yenidən Rəfibəylilərin içinə “qayıdır”.

Nigar xanımın Rəsul Rzanın yanında dəfn olunmasıyçün çox çalışan və bunun alınmamasına görə özünü zəif hiss edən oğul qəribə bir təsəllisini bölüşür oxucusuyla. Daha doğrusu bu, elə nasir təsəllisidir:

“Fidan lap yavaşdan mənə:

– Nə yaxşı yerdir bura, – dedi, bilmirəm bunu qəsdən dedi, həssaslıqla mənim əzablarımı duyaraq anamı atamın yanında basdıra bilmədiyimdən nə qədər əlavə iztirab çəkdiyimi hiss etdiyindənmi dedi, ya doğrudan da, bu adi, sakit guşə anamın təbiətinə uyğun idi, ona yaraşan şairanə bir son mənzil idi? Bilmirəm, amma belə bir dəqiqəmdə Fidanın mənə dediyi bu sözlər üçün ona çox minnətdaram”.

* * *

Adətən, şairlərin, yazıçıların ölümü haqda rəsmi xəbərlərdə deyilir – Azərbaycan ədəbiyyatına itki üz verib. Amma bütün bu rəsmiliyi bir kənara qoyub demək olar ki, Rəsul Rzanın və Nigar Rəfibəylinin ölümü, özü də belə qısa zaman kəsiyində dünyadan köçmələri həm də ədəbiyyatımızın ağır itkisi idi. Amma onu da etiraf edək ki, onların ömürləri, ölümləri haqda yazılmış “Sizsiz” ədəbiyyatımızın qazancıdır. Anar qələmindən çıxan qazancı…

* * *

Anar yaradıcılığının aparıcı mövzularından biri də xatirələrdir. Bu, sanki həyatından keçən, ömründə nə şəkildəsə iz buraxmış adamların qarşısında vəfa borcudur, etibarın, sədaqətin nümunəsidir.

Anarın “Qəm pəncərəsi” filmində Mirzə Cəlil “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərinin nöqtəsini qoyandan sonra uşaqlıq dostu Əhmədi, Məhəmmədhəsən əminin oğlu Əhmədi yada salıb məmnun-məmnun gülümsəyir. Bu, elə Anarın özünün yanaşmasıdı, məncə. Axı doğrudan da bütün yaşananlar sənətə çevrilincə əbədiləşir. Anar da dostlarının, doğmalarının xatirəsini bu yolla əbədiləşdirir, onlar haqda yazmaqla, xatirələrini ədəbiyyata çevirməklə… Bu mənada kitabda yer alan “Həyatım ağrıyır” povesti Anar yaradıcılığında ayrıca yer tutur. Ənvər Məmmədxanlıya həsr olunmuş əsər böyük ağrıyla yazılıb. Ənvər Məmmədxanlı Rəsul Rzanın həm əmisi, həm də xalası oğlu idi, amma mənə görə onun Anar müəllimlə daha yaxın – ruh qohumluğu vardı. İlk əsərlərini oxuyan, ona məsləhətlər verən Ənvər Anardan ötrü “başqa adam” ifadəsinin nümunəsiydi. Ona görə “Həyatım ağrıyır” əsərinin qəhrəmanı başqa adam, başqa Ənvərdir.

Ümumiyyətlə, Ənvər Məmmədxanlı bioqrafiyası, yaradıcılığı ilə yaxından tanış olanda hadisələrin – aysberqin əsas hissəsinin altda, gizlində olduğunu görürsən. Yazıçının keçdiyi yol ilə tanış olanda, əsərlərini və haqqında yazılanları oxuyanda adamda belə fikir yaranır, sanki o, həyatını ədəbiyyatın, incəsənətin içində gizlədib. Reallığı çətin idi. Daha doğrusu, real dünyadakı çətinliklərin bir çoxunu görmüşdü. Müharibə, itki, qorxu, xəstəlik… Həm də zamanla bu qəlizliklərin heç biri sadələşmirdi, əksinə daha da ağırlaşırdı! Yəqin buna görə də “necəsən?” sualına “həyatım ağrıyır!” – deyə cavab verirmiş. Ağrıyan həyata dərman isə yəqin ki, ancaq sənət ola bilərdi. Anar “Sizsiz” romanında Ənvər tənhalığını belə şərh edir:

“Mənə elə gəlir ki, Ənvər Məmmədxanlının tənhalığı – bütün ömrünü təklik içində, amma kitabları, yazıları, qeydləri arasında keçirmiş, zəngin, geniş mütaliəsinin və fenomenal yaddaşının məhsulu olan fikirlər; fikrin daxili təkamülündən doğan düşüncələr, dünya, həyat, hadisələr haqqında mülahizələr, keçmiş və müasir insanların təhlili və o sıradan özünutəhlil – ömrü bütün bunlarla dolmuş Ənvər Məmmədxanlının adamlardan təcrid olunmuş yaşayışı – hələ tənhalığın son həddi deyil… ”