Yeni İpekyolu Projesi

İpek Yolu Ekonomi̇k Kuşağı ve Çi̇n Rüyası

2011 yılında dönemin ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton, 21. Yüzyılın ABD’nin Pasifik Yüzyılı olacağını ilan etmiştir. ABD siyasi beyanlarında Asya-Pasifik stratejisini tanımlarken ilk olarak Eksen (Pivot), daha sonra ise, yeniden dengeleme kavramını kullanmıştır. Çünkü Asya Ekseni özellikle ABD’nin Asyalı müttefikleriyle askeri ittifaklarını güçlendirilmesi hususunda doğrudan Çin’i hedef alan bir strateji olarak algılanmıştır. Bu yüzden eksen kavramının çağrıştırdığı negatif mana yeniden dengeleme ile bertaraf edilmeye çalışılmıştır. Fakat bu strateji nasıl tanımlanırsa tanımlansın Çin tarafından tehdit olarak algılanmıştır. Aslında ABD’nin Asya Ekseni stratejisi çoğu Çinli’nin süper güç tarafından çevrelenmeye yönelik kuşkularını doğrulamıştır. ABD’nin Asya-Pasifik bölgesinde diplomatik, ekonomik ve askeri varlığını güçlendirmeye çalışması, Çin’i bölgesinde bir güvensizlik ortamına itmiştir. Bu stratejinin Çin’in yükselişini engellemek amacıyla ortaya atıldığı algısı, Doğu Asya bölgesinde ABD ve Çin arasında işbirliği yapılacak bir alan bırakmamıştır. Çin’in, Asya Ekseni stratejisine karşı cevabı ise İpek Yolu Ekonomik Kuşağı ile yeni bir stratejik yönelim olmuştur. Bu stratejik yönelim resmi olarak ilan edilmeden önce dünya kamuoyundaki tepkileri ölçmek için bir takım sinyal verici aracılarda kullanılmıştır. Örneğin, Pekin Üniversitesi Uluslararası Stratejik Çalışmalar Enstitüsü Başkanı Wang Jisi (bu isim Çin’in en önemli Amerika uzmanlarından biridir) 2012 yılında Foreign Affairs’de kaleme aldığı bir makalede ABD’nin Asya Ekseni stratejisinin, Doğu Asya’da Çin ve ABD’yi sıfır-toplamlı oyun tehdidiyle karşı karşıya bıraktığını ifade etmektedir. Bu yüzden “Batıya Yönelme” Çin’in yükselişi için stratejik bir gerekliliktir. Doğu Asya’nın Çin için hayati önemde bir bölge olduğunu altını çizerken, aynı zamanda Batı’ya yönelmenin avantajlarından bahsetmektedir. Buna göre, Afganistan, Hindistan, Pakistan, Orta Asya ve tüm Hazar Denizi ülkelerini kapsayan ve Batı’ya doğru uzanan yeni kalkınma projelerinin hayata geçirilmelidir. Çin’in jeostratejik vizyonunun Avrasya’ya odaklanmasını tavsiye eden Wang, Doğu yanında Batı komşularıyla ilişkilerin de önemli olduğunun altını çizmektedir. Nitekim Çin 2013 yılında, İpek Yolu Ekonomik Kuşağı’nın da temeli olan birtakım yeni kavramlar ortaya atmıştır. Bunlar yeni diplomasi, yeni proje, yeni kurumlar ve yeni fikirlerdir.

Yeni Diplomasi: Xi Jinping dönemi Çin dış politikasındaki yeni yönelimler iki önemli konferansla dünyaya duyurulmuştur. Bunlar Periferi Diplomasi Çalışmaları Konferansı ve Dış İlişkilere dair Merkezi Çalışma Konferansıdır. Xi Jinping’in 2013 yılı Ekim ayında düzenlediği Periferi Diplomasi Çalışmaları Konferansı’na politbüro daimi komitesinin bütün üyeleri katılmıştır. 24-25 Ekim’de düzenlenen konferansa daimi komite üyeleri dışında, merkez komitenin çeşitli organları, devlet konseyi üyeleri, dış ilişkiler merkez lider grubu üyeleri ve önemli ülkelerde görev yapan Çin Büyükelçileri katılmıştır. Bu konferans dış politika konusunda ÇHC’nin kurulduğu 1949 yılından bu yana düzenlenen en üst düzey konferanstır. Jinping konferanstaki konuşmasında Çinli diplomatlara başarı için mücadele (fen fa you wei) daha aktif olma (gengjia jiji) ve daha fazla inisiyatif alma (gengjia zhudong) prensiplerini benimsenmelerini şiddetle tavsiye etmiştir. Periferi diplomasisine rehberlik edecek temel kavramları ise dört karakter üzerinden açıklamaktadır: Qin (yakınlık), cheng (güvenilirlik), hui (yararlılık) ve rong (kapsayıcılık). Çin resmi söyleminde bölgesel diplomasi konusunda başarı için mücadele stratejisinin diğer önemli iki kavramı “ahlak/ahlaklılık (morality) ve çıkar” dır. Xi Jinping, gelişmekte olan ülkelerle ilişkilerde hem ahlaklılık hem çıkara vurgu yaparken, ahlakın çıkarın üstünde tutulacağını ifade etmektedir. 2014’te yapılan dış ilişkilere dair Merkezi Çalışma Konferansı’nda Xi bir adım daha ileriye giderek, Çin’in amacının komşu ülkelerle Ortak Kader Topluluğu kurmak olduğunu ilan etmiştir. Bölge ülkeleriyle Ortak Kader Topluluğu (community of common destiny) fikrini ortaya atan Jinping, bölgesel kalkınmanın çıkardan çok ahlaki değerlere dayanan bir ilişki biçimiyle sağlanabileceğini ifade etmektedir. Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, İkinci Dünya Barış Forumu’nda yaptığı konuşmada, Ortak Kader Topluluğu’nun sadece bölgedeki ülkelerle sınırlı olmadığını ifade etmektedir. Başarı arayışı stratejisinin uluslararası alanda aktif rol alma prensibi Wang Yi’nin de önemle üzerinde durduğu bir konudur. Buna göre Çin uluslararası ve bölgesel alanda yaşanan meselelerin çözümünde aktif rol alacaktır. BM’nin daimi üyesi olarak Çin dünyanın istikrar ve huzurunu sağlamak için omuzlarındaki sorumluluğun farkındadır. Xi’nin komşu-merkezli dış politikası ülkeler arasındaki bağımlılığı ön plana çıkarmaktadır. Xi, Çin ve komşuları arasındaki bağımlılığı bir fırsat olarak değerlendirmektedir. Çünkü bu bağımlılık Çin’in özellikle komşularıyla geliştireceği ilişkilerde, Çin değerlerinin bu ülkelere daha kolay enjekte edilmesini sağlayacaktır. Xi Jinping, Çin ulusunun büyük dirilişini gerçekleştirmek için periferi diplomasinin başarılı olması gerektiğini vurgulamaktadır. Periferi diplomasisinin uygulama projesi olarak Bir Kuşak Bir Yol İnisiyatifi ortaya atılmıştır.

Yeni Proje : Xi Jinping 2013 yılında Kazakistan, Nazarbayev Üniversitesi’nde yaptığı konuşmada, Çin ve Orta Asya ülkeleri arasında “İpek Yolu Ekonomik Kuşağı” inşa edilmesini ve bölgedeki işbirliğinin arttırılmasını teklif etmiştir. Yine aynı yıl Endonezya parlamentosunda yaptığı konuşmada ise Güneydoğu Asya ülkeleri ile Çin arasında inşa edilecek “21. Yüzyıl Deniz İpek Yolu” vizyonunu açıklamıştır. Deniz ve Kara İpek Yolu girişimleri birlikte “Bir Kuşak Bir Yol İnisiyatifi” olarak adlandırılmıştır. Bir Kuşak Bir Yol Girişimi, girişimde yer alan ülkelerle Çin arasında 5 temel alanda işbirliği sağlamayı amaçlamaktadır. Bunlar, siyasi işbirlikleri, altyapıların bağlantılandırılması, engelsiz ticaret, finansal bütünleşme ve inisiyatifte yer alan ülkelerin toplumları arasında kültürel bir bağ kurulmasıdır. Wang Yizhou’ya göre, İpek Yolu Ekonomik Kuşağı’nın antik İpek Yolu’ndan farkı sadece ticareti değil insanların kalp ve zihinlerini de bağlayacak bir proje olmasıdır. Bu yüzden Ortak Kader Topluluğu, İpek Yolu Ekonomik Kuşağı’nın önemli bir bileşenidir. Ortak Kader Topluluğu, Çin’in eşitlik ve adalete dayanan güç anlayışının somutlaştırıldığı yeni bir düzendir. Batı modeli sıfır toplamlı oyun ya da Soğuk Savaş mantalitesinin aksine, Ortak Kader Topluluğu karşılıklı işbirliğine dayanan ve kazan-kazan ilişkisini ön plana çıkaran yeni bir dünya düzenin habercisidir. Çin, inisiyatifi Antik İpek Yolu’nun 21. Yüzyıl teknolojisiyle canlandırma projesi olarak tanımlamaktadır. İnisiyatifin Çin için önemi, ülke içinde daha iyi ticaret yollarının inşa edilmesiyle Doğu Türkistan, Gansu, Ningxia, Guangxi, Yunnan Eyaletlerinin kalkındırılması ve bölgeler arasındaki ekonomik eşitsizliklerin giderilmesidir. İpek Yolu Ekonomik Kuşağı 6 Uluslararası Ekonomik İşbirliği Koridoru’ndan oluşmaktadır. Bunlar; Yeni Avrasya Kara Köprüsü, Çin-Moğol-Rusya Koridoru, Çin-Orta Asya-Batı Asya Koridoru, Çin-Hindistan Çini Yarımadası Ekonomik Koridoru, Çin-Pakistan Koridoru, Bangladeş-Çin-Hindistan-Myanmar Ekonomik Koridorudur.

Yeni Avrasya Kara Köprüsü: Bu ekonomik koridor Çin ile Avrupa’yı Kazakistan, Rusya ve Belarus üzerinden demir yolu ile bağlamayı amaçlamaktadır. Bu koridor aynı zamanda Kuzey Koridoru olarak adlandırılmakta ve Rusya’nın Trans-Siberya Demiryolu hattını kullanmaktadır. Bu hat üzerinden hâlihazırda yük trenleriyle Chongqing’den Duisburg’a (2011), Yiwu’dan Madrid’e (2015) ve Londra’ya (2017) taşımacılık yapılmaktadır. Kuzey Koridor’u orta ve Güney Ekonomik Koridorları’na göre, daha az ülkenin yer aldığı bir Koridor olmasına rağmen, zorlu hava şartları ulaşımı olumsuz etkilemektedir.

Çin-Orta Asya-Batı Asya Ekonomik Koridoru: Bu koridor Antik İpek Yolu’nu takip ederek, Doğu Türkistan’dan Akdeniz’e kadar uzanan Güney Ekonomik Koridoru’dur. Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan, İran ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya uzanan bu koridor, tüm bölgesel ekonomileri sadece Çin’e değil, aynı zamanda Avrupa’ya bağlamayı ve böylece Orta Asya ülkelerini dünyaya açacak yeni bir kıtalararası iletişim ağı kurmayı hedeflemektedir. Bu koridorun temel dezavantajı, çok sayıda ülkeden sınır geçişi olması ve bölgedeki siyasi istikrarsızlıktır.

Bu ekonomik koridora ek olarak, Türkiye tarafından önerilen Orta Koridor Girişimi ise, Türkiye’den başlayarak Gürcistan’dan Azerbaycan’a, buradan da Hazar Denizi’ni aşarak Türkmenistan ve Kazakistan’ı takiben diğer Orta Asya Cumhuriyetleri, Afganistan, Pakistan ve Çin’e ulaşmaktadır. Orta Koridor ülkemizden başlayarak, demiryolu ile sırasıyla Gürcistan, Azerbaycan (Hazar Denizi’nden feribot ile), Türkmenistan, Kazakistan ve ÇHC’ye uzanmaktadır. Bu sayede Bakü, Aktau ve Türkmenbaşı limanları denizyolu taşımacılığında kullanılmaktadır. Bu limanlara, Alat (Azerbaycan) ve Kuryk (Kazakistan) limanlarının da eklenmesi öngörülmektedir. Bu hattın Türkiye üzerinden Avrupa’ya uzanan kısmının yüksek hızlı tren hatları ile Londra’ya bağlanması düşünülmektedir. Orta Koridor, mesafe ve zaman açısından Kuzey Koridoruna bir alternatif oluşturmaktadır. Yiwu’dan yola çıkan bir tren Kuzey Koridoru üzerinden 12 bin km yol kat ederek 18 günde Londra’ya ulaşmaktadır. Orta Koridor ’un temel projesi olan Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu ile bu sürenin 12-15 gün arasına düşürülmesi ve mesafenin de 7 bin km daha kısa olması planlanmaktadır. İran’dan geçen güney hattına nazaran daha güvenlikli bir yol olan Orta Koridor, aynı zamanda Çin’in Avrupa ile bağlantısını Rusya’dan geçen Kuzey Koridoru’na bağımlı kılmamak adına önem arz eden bir girişimdir.

Yeni Kurumlar: Bir Kuşak Bir Yol İnisiyatifini finanse etmek için iki önemli kurum kurulmuştur. Bunlardan ilki 2014 yılında kurulan İpek Yolu Fonu’dur. İpek Yolu Fonu Çin tarafından 40 milyar dolar bütçeyle kurulmuştur. İkincisi, 2015 yılında kurulan Asya Altyapı Yatırım Bankası’dır. (AAYB) Asya Altyapı Yatırım Bankası, çok taraflı bir kalkınma bankasıdır. Bir uluslararası finans kuruluşu olan Asya Altyapı Yatırım Bankası’nın amacı Bir Kuşak Bir Yol Girişimi’nde yer alan ülkelerin altyapı yatırımlarını finanse etmektir. AAYB’nin 57 tane kurucu üyesi vardır. Kurucu üyelerin 37 tanesi bölge ülkesi 20 tanesi ise İngiltere, Almanya, Fransa ve İtalya gibi ülkelerin de içinde olduğu bölge-dışı ülkelerdir. Banka 100 milyar dolar sermaye ile kurulmuştur. Çin %30’luk sermaye katkısıyla bankanın en büyük hissedarıdır. Türkiye bölge devletleri arasında 7. Toplamda 11. En büyük hissedardır. AAYB’nin kurulması, IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası finans kuruluşlarına Asya’da bir rakip çıkması manasına gelmektedir. IMF ve Dünya Bankası’nın, gelişmekte olan ülkelere yardım politikasının temelinde liberal demokrasiyi ve kendi kurumsal çerçevelerini yaygınlaştırma vardır. Fakat Asya Altyapı Yatırım Bankası’nın en büyük kurucu üyesi olan Çin, yardım politikalarında, diğer ülkelerin iç meseleleriyle ilgilenmemektedir. Bu yüzden Bretton Woods sisteminin siyasi değerleriyle bezenmiş Batılı yardım kuruluşlarına karşı alternatif bir finans kuruluşu olarak tasarlanmıştır.