- -
- 100%
- +
Болагинаси. Уни яқиндан кўрмагани, ўша бўйларига тикилмаганига, сочларидан силаб эркаламаганига неча йиллар бўпти. Неча йилларни тубсиз соғинч билан ўтказибди-я. Ҳарқалай Жаеурнинг – ўғлининг юрагида унинг юраги тафти бор, томирларида онанинг ҳам қони оқаяпти, унинг кўзларида она кўз корачиғининг нури ёниб турибди. Унинг борлиғи она жисмида жунбушга келаётган ҳарорату бўйдан, илк севгисининг бахтли онларидан яралган. Жамила кўзларини юмиб, лабларини қаттиқ тишлади. Оппоқ, ҳалиям тиниқ юзларига ёш дурлари тўкилди. У ўғлининг дунёга келган кунини эслади. Бундаи роппа-роса йигирма икки йил бурун худди шундай илиқ май кунлари эди. Севинчлари бир дунё эди. Ҳамид акаси билан қандоқ қувонишган эди-я. Чақалоқнинг юзларидан, беғубор кўзларидан, момиқ қўлчаларидан ўпишар, хуллас иккаласининг тоза, пок муҳаббатидан бунёд бўлган бу жажжи инсонни бағирларига босишар, еру кўкка ишонишмасди. Ўшанда Жамила энг бахтли эди. Энди эса ўғли, ўша боласи бетона. Қачон? Нима сабаб? Қай ҳолда йўқотди уни? Нимада хато қилди. Билмайди, билолмайди. Онасига ёвлик, нафрат билан ўстирилган ўғли энди ҳеч қачон унга қайтмаслигига, кўксига бош қўйиб эркаланмаслигига ишониб қолди.
Даҳшатли ишонч, унинг энг сўнгги орзулари саробга айланди. У жим-жит кўчага югуриб чиқди. Бу ерда ортиқ қололмайди. Шу пайт юраги қаттиқ санчаётганини сезиб қолди. Майли. У энди ҳеч кимга керакмас. Ҳаётда ортиқча. У ўлиши керак. Фақат ўлимгина бу азоблардан уни қутқарадиган, барча изтиробларига якун ясайдиган буюк куч. Ўлим, ўлим. Телбамисол чопиб кетаркан, тўй олиб борувчининг ширали овоздаги шеъри эшитилди:
Фарз эрур ҳар кимсагаДўст-ёрни меҳмон қилиш.Тую дастурхон ёзиб,Эл дилин осмон қилиш.Ё насиб, ҳар кимсагаФарзанд – ўғил берсин фалак…Аёл ингради, фалак унга ўғил это этганди. Кимлар уни эгаллаб олди. Барига ўзи айбдор. Гуноҳ унинг бўйнида, отасиз ўсмасин девди. Отаси эса уни янги оналик ҳам қилди. У унутилган, унга фақат ўлим керак. Тамом.
Уйига бир амаллаб етиб олди. Ҳовли жим-жит. Кирасолиб ўзини кароватга ташлади. Юраги эса гўё олов эди. Дорисини ичиши керак, тез-тез кўзғаб турадиган касали бу.
Оғриқ зўридан стол устидаги каттакон уколлар, дорилар солинган қутига яқинлашди. Шу пайт яна кўз олдида бегона тўй жонланди-ю, алам билан қутига тикилди.
«Бу сафар сен ҳам мени қутултиролмайсан, меига ўлим керак». Алам билан катта-кичик шишалардаги дори-уколлар жойлашган қутини баланд кўтариб полга отди. Жаранглаган укол синиқлари, дори шишалари оёқлари остига сочилиб чилпарчин бўлди. Сўнг кароватга беҳол ўтириб бошини маҳкам чангаллади. Изтиробли ўйлар уни тинимсиз таъқиб этар, шусиз ҳам таранг тортиб келаётган юрагини беаёв ёндирарди. Икки томонлама оғриқ зўридан юзи қизариб кетди. Ғазабдан нима қилишни билмай полда сочилиб ётган дориларни тўкилиб синмай қодган шишаларини тепиб синдира бошлади. Огриқ эса баттар сиқиб келаркан, тўсатдаи Искан-дарни, унинг дўмбоққина, етти ёшли қизчасини, тўққиз ёшли ўғлини эслаб қолди. Ажабо!
«Бизга ая бўлинг, мен сизни жудаям яхши кўрардим, аяжон дердим», – қизчанинг бидирлашлари шу дақиқаларда жуда ёқимли туюлди унга. Шу пайтгача ўзига номаълум бўлган, балки истамаган, рўпара келишдан қўрқиб юрган бир ҳақиқат уни сиқувга ола бошлади.
“Ёмон кўрувдинг-а Искандарни. У ҳақида нималар хаёлингга келмовди. Бевафоликда айбловдинг. Бу дунёда севги йўқ деб кулувдинг. Унинг шу ҳолатини тасаввур қил, бағритош аёл. Искандарнинг йиғлаб-йиғлаб ўзини зўрға тутган каби кўзлари деразага, булутларга, аллақаёқларга ғамгин тикилиб турарди. Унинг шу ҳолатга тушишига, қаёқдаги бир аёлга болаларини етаклаб қўлини сўраб келишини худодан тиловмиди. Аччиқ қисмат унга шуии раво кўрган бўлса, кимда айб?
Ахир у раҳматли озғингина хотинини қанчалар севарди, қанчалар авайларди. Буни ҳамма-ҳамма билади”. Унинг шу топдаги аҳволини мана энди тушуняпти. Искандарнинг бир оғиз ҳам гапирмай, унинг тилидан болалари гапиришлари… “Эй аёл, сенинг ёнингга эзркаклик эҳтиросимни қондириш мақсадида хотин тилаб эмас, мана шу икки норасида гўдак-ларим кемтик ютагини тўлдириш, «ая» деган сўзга нақадар интиқлигини билгачгнна ёнингда бўйин эгиб турганимни билмайсан.
Кўзларим айтиб турибди-ку, сени ҳеч қачон севмайман, ҳеч қачон раҳматли хотинимга айтган сўзларни сенга айтмайман… Айтмайман. Фақат… Болаларим тилаги, улар қалбида онасизлик дардини ёлғиз ўзим тўлдиришга ожиз эканимни ниҳоят тан олганимдан кейингина келдим».
Ҳа-ҳа, худди шундай деган эди қизчасининг сочларини силаб туриб бир жуфт дардли, ўжар кўзлар…
Нега йўқ дедим? Нега икки гўдак дилини вайрон қилдим?
Минг азоб, изтироб билан остонамга қадам қўйган бу эркакнинг ақалли бир оғиз ширин сўз билан кўнглини кўтаришга ярамадим.
Мен шунчалар бағритошмидим? Шунчалар тилсизмидим, ё парвардигор…
Энди ичидан чиқаётган иссиқ олов аёлнинг томоғини бўға бошлади.
У дўхтир. Ўз_ касали қачон бошланиб, қай тарзда ўтиши, сал эътиборсизликдан эса у дунёга равона бўлиши ҳам мумкинлигини жуда яхши билади. Бироз енгил бўлар деган мақсадда жон ҳолатда рўмолини, кўйлагини ечиб ташлади. Кароватдан гурсиллаб полга тушди. Фақаг ич кўйлакдаги ярим яланғоч бахтсиз аёл ҳозиргина ўзи синдирган шиша синиқлари устига тушганди. Баданига игнадай санчилган шиша парчалари хуруж билан зўраяётган касаллиги, даҳшатли ўйлари соясида билинмай ҳам кетди.
«Ҳозир, ҳозир қалтироқ бошланади. Кейин, кейин ҳаммаси тамом. Эҳ, Аллоҳим. Ўзинг мадад бер. Дориларни қаёққа отдим-а, содда, гўл банда, наҳотки шундай хорликда ўлиб кетсам, шармандали ўлим топсам. Одамлар нима дейди?
Бечора ўғлининг тўйи купи аламидан, куйганидан ўлиб қопти дейди.
Эҳ, парвардигор, мен заиф бандангга қувват это этгайсан, омонат жонимни ўзимга қолдир, шу аҳволда ўлишни хоҳламайман!
Дақиқалар тиғиз эди, ҳар лаҳза ғанимат. Аёл сўнгги кучини тўплаб чалқанча ётиб олди, телбамисол пайпасланиб, ҳозиргина ўзи тепиб синдирган шиша синиқлари орасидан керакли дорисини ахтарди.
Топса топди. Мабодо топмаса… Судраларкан баданига ботган шиша тилган жойлардан қон оқа бошлади. Мана бири очиқ кўкрагига тиғдай қадалди. Уколнинг қиррадор синиғи. Қандай куч келди, ўзи ҳам билмай, оҳ деганча чалқанча ётиб олди.
Бевақт синиб хор бўлган дорилар энди аёлдан беаёв ўчини олмоқчи каби орқаларига қадалди. У тўлғанди. Кўкрагидаги қонни қўллари билан сидириб ташлади, қон эса ҳали-вери тўхтай демасди.
Энди унга бир дам ҳамма нарса барибирдай туюлиб қолди. Лекин ҳар галгидан фарқли ўлароқ, қалтироқ бу сафар бироз тўхтаб-тўхтаб келарди. У буниям Аллоҳнинг бир инояти ҳисоблаб, музлаб бораётан оёқларига, ўзига итоат қилмай қўяётган қўлларига бир оз дам бергиси келгани каби, шу кўйи ётиб қолди. Ўлим! Ўлимнинг совуқ шарпасини ҳие этган аёл умрининг сўнгида ҳаётининг энг ёрқин, энг ажойиб дамларини эслашга ҳаракат қилди.
Беғубор, ташвишсиз болалиги, онаси, отаси, укалари…
Сўнг Ҳамид акаси. Йўқ-йўқ, бугун ўғил уйлантираётган қирқ беш ёшли эркакни эмас, ўзининг йигирма тўрт ёшли кўркам эрини эслади.
Студентлик йиллари. Парк, анҳор, ғира-шира оқшомлар, эҳтнросли бўсалар.
– Сен менинг бахтим, қувончимсан, Жамила! Фақат сен мени бахтли қила оласан!
– Да, – қучоғнда шивирлайди қиз, – биз қанчалар бахтлимпз…
Сўнг тўйлари, кейин жажжи ўғилчаси, унинг ўша пайтдаги туришлари, қилнкларини қайта-қайта қўмсади. Иложсиз.
«Эҳ, Ҳамид, сенинг-ку ўн боланг бор, нега менинг ёлғизгина боламни менга нисбатан бунчалар меҳрсиз, оқибатсиз қилиб ўстирдинг. Боламдан, ёлғиз қувончимдан жудо қилдинг. Минг лаънат сенга. Минг лаънат. Қолдирдим сенга шу дунёни. Ол, ол! Тўйгунингча яша».
Аёл йиғлолмасди. Қўзларида нафрат гулхани ловиллади. Эртага уни сўнгги йўлга кузатишади.
«Ўғлимии эса ҳали чиллалисан» деб уйдан ҳам чиқазмайсизлар. Эҳ, парвардигорим, сенда ҳеч айб йўқ, аччиқ қисматимни ўзим танлаганман, ўзим.
Шу чоқ ярқ этиб кўз олдига бошини қуйи солган Искандар келди. Оналарини эслатиб турувчи ўғил-қизчаси… Чопиб келаётган оппоқ кўйлакчали жажжи қизча, акасиниям қўлидан судраб Жамила томон ундайди.
– Бизга ая бўлинг, хўпми, биз сизни яхши кўрамиз, дадамга ҳар купи ая опкелинг дейман. Дадам бўлсалар, мана мен ҳам аянг, ҳам даданг дейдилар. Мен эса, йўқ, Қундуз дугонамникидақа ая опкеласиз, дейман. Юринг бизникига. Сизни ҳеч хафа қилмаймиз. Ая бўласиз-а?
Ҳа, қаёкқадир қочиб кетгиси келаётган, севимли хотинидан ёдгор икки фарзанди тилаги учунгина бош эгиб тургаи Искандар.
Жамиланинг эсига нимадир тушиб чинқириб юборди.
– Йўқ. Ўлмайман, ўлишни хоҳламайман. Ахир мен кимлар учундир керакман.
Ҳалиям кеч эмас. Эртагаёқ Искандарнинг олдига ўзи боради. Болаларига ҳали унинг юрагида қанчалар оналик меҳри яшириниб ётганини, уларни севишга қанчалар қодирлигиии исботлайди. Искандарга эса…
У бир умр унутолмайдиган оғриқли дардини салгина енгиллатишга ҳисса қўшса ҳам бахтли ҳисоблайди ўзини. Бу каби яхши тилаклар ижобатга ўтиб вужудига куч ингандай бўлди. Сўнгги бор уриниб дорисини пайпаслай кетди.
Ва ниҳоят… топди. Топди.
Жамиланинг девонавор кўзлари қинидан чнққудек дориии тутамлаб очиқ сийналарига босди.
Гўё қоп-қоронғу тун қаъридан бир бадбашара махлуқ деразадан кира солиб унинг қўлидан дорисиии тортиб оладигандек даҳшатга тушди. Ютоқиб огзига олиб борди. Оғзи қуриб қолган, ичидаги нссиқлик лаблариниям куйдириб борарди. Қандай бўлмасин ичиш керак. Сал намлаб ютиш керак. Акс ҳолда. Шайтон… Деразадан шафқатснзларча бўйлаб турган тун, бадбашара махлуқ. Аёл сесканиб кетди. Хуруж авжига олиб, юрагини бир оғриқ беаёв ғижимлаб кела бошлади. Кўзлари каттариб, қорачиғига нимадир тўлгандек бўлди. Иложсиз, кўкрагидан окаётган қонни сидириб дорини оғзига сола бошлади.
Ҳар нави нам-да. «Майли, – ўйларди у, – кўпроқ қонайверсайди кўкракларим». Бир вақтлар Ҳамид акаси суйиб бош кўйган, ўғилчаси икки-уч ёшгача эмиб, кейин ҳам кечалари тимирскиланиб ушлаб, уйқуларида ором топган кўкракларн. Бир амаллаб дорини ютди. Энди юз-кўзидан оқаётган шўр терларниям сидириб оғзига сола бошлади. Сал вақтдан сўнг қинидан чиқиб кетгудек потирлаётган юрагини ғижимлаётган аллақандай дард секин-секин қўйиб юбора бошлади. Ҳолдан тойган аёл телбаларча кулди: «Энди ўлмайман, ўзингга шукр, эгам». Бошини ён томонга буриб, мадорсиз кўзларини юмди…
Атроф сокин. Кўк уммони узра ярим ой булутлар тўдаси оша заминга мўралаб турарди. Майнинг илиқ тафти уфураётган бу кеча аёлни бутунлай бошқа қиёфага солганди.
У хонада бетартиб сочилган шиша синиқлари устида ухларди. Бола туғиб она номини қўлга киритолмаган бир томондан мағлуб, бахтсиз аёл, бир томондан омонсиз ўлим билан олиша-олиша ғолиб келган бир аёл мадорсизликдан қотиб ухларди.
Ташқарида эса оппоқ, одамзод ҳамиша унга ташна интилгувчи, фараҳбахш, мўъжизавий тонг отиб келарди.
Армонлар… Умидлар… Соғинчлар тонги.
ЯНГИ АСР ИЛҲОМ ПАРИСИ
(Замонавий эртак)
Салом, янги аср илҳом париси!
Ханс Христиан АндерсенҲа, ўз асрининг эндигина туғилган илҳом парисини буюк эртакчи Андерсен шундай самимий ва дилбар саломлар билан кутиб, уни шарафлаган эди. Биз эса ХХI асрга қадам қўйяпмиз. Нечун бугунги кунда ер юзининг турфа жойларида мунажжимликни даъво килаётганлар ХХI асрнинг гўзал илҳом париси туғилганлиги ҳақида бонг урмаяптилар, нечун билағон «валийлар» унинг қиёфаси, мақсади ва заминга ташрифи мазмунини тасвирлай олмаяптилар. Ҳаттоки англаёлмаяптилар ҳам. Ўтган асрлардагидек бизнинг замонда ҳам ярқироқ юлдузлар унинг латиф чеҳрасини соат сайин чизиб, имлаётсалар ҳам, уқувсиз мунажжимларимиз илғамаётган, балки билишга ҳам ақллари етмас самовий тасвирга нигоҳлари тушмаётган бўлса, ажаб эмас. Унинг заминидаги чинқироқ йиғиси ва олам аҳлига ўзининг келаётгани ҳақидаги хушхабарни бераётган ажойиб қуғирчоқлар жарангини давримизнинг қудратли машиналари ғовури, асабий одамларнинг овози босиб кетган бўлиши ҳам мумкин. Ахир бу илҳом париси бизда ниҳоятда тараққиёт олға силжиган, фаннинг шошқалоқ паравозлари ўнқир-чўнқир жойлардан тап тортмай ўз гудокларини баралла ҳайкиртирётган замонда туғилди-да, Уни илғаш ва шарафлаш учун эса Андерсен каби сахий қалбли, мунаввар руҳияти қанотларини тун сокинликлари аро гавҳар юлдузларга қадай олиш ва улардан сир-саноат олиш қудратига эга бўлиш керак-да.
Донишманд китобларда башорат қилишича, ҳар бир аср сўнгида табиат инсониятга янги аср учун илҳом париси инъом этаркан. Бу илҳом париси замондошларини янги кашфиётлар сари илҳомлантирар экан. У ўз ғояси, ишлари билан ўз даври тараққиётининг машъал чароғбони бўлар экан.
Ҳай, майли, ҳарқалай илҳом париси туғилди ва улғая бошлади.
Ер юзининг қай саодатли маскани, унинг ватани бўлар экан, қай оилада туғилиш насиб этар экан, қайси бахтли ота унинг учун анвойи ва чиройли ўйинчоқлар сотиб олар экан, қай бахтли она унга тунлар аллаю эртак айтиб, меҳр ва эзгулик сабоғидан дарс берар экан.
Юлдузлардан умид ва илтижо билан бу саволларимга жавоб кутиб кўз тикаман ва улар шунда секин жойларини алмаштириб сўз туза бошлайдилар.
Илҳом париси ўта замонавий, билимдон, ўқимишли оилада туғилади. Отаси даврнинг олд зиёлиларидан бири бўлишга ҳаракат қилувчи, жамиятнинг олий табақасига мансуб илғор фикрли инсон бўлса, онаси ҳам ўта меҳрибон, ўқимишли аёллардан бўлади.
Унинг макони қаер бўлади, дейлик. Майли, у гўзал эртаклар диёри Калифорнияда туғилар, балки Парижда, балки Рум, ё булмаса Урта Осиёнинг гавжум масканларидами, ёхуд бундан 660 йил муқаддам буюк жаҳонгир Амир Темурдек зоти шарифга Ватан бўлган, унинг киндик қони томган муқаддас тупроқ Қашқадарёнинг қай бир иссиқ чўлларими, ё Кавказ, Хитойдами… У қаерда яшамасин, унинг овози ва етук фаолияти, ижоди, кашфиётидан ер юзи аҳли ва албатта, янги асрда биз ҳам баҳра оламизми, демак, у бизнинг ҳам илҳом паримиз.
Юлдузлар унинг суратини чизар эканлар, юракда бироз ҳадик ва хавотир ила сўрайман.
– Бағоят нафис, бағоят гўзал экан бу илҳом париси, ер юзининг ҳозир шунақанги ёввойи жойлари борки, балки ўта даҳшатли масканларига насибаси қўшилган илҳом парисининг тақдири қандай бўлади. У жойларда улуғ санъатга ошуфта қалбининг сирли садосини илғай оладиган илғор ва зукко инсонлар бўлармикин, ёки адолатсиз давр ва муҳитнинг мудҳиш, янглиш хатолари сабаб узоқ вақт юз кўрсата олмаса-чи?
Ҳа, юлдузлар шаклан жой алмаштириб менга ҳамсуҳбат инсон қиёфасини чизадилар ва самимий кўз қисиб қўядилар.
– Сен, азизам, уни бағоят гўзал дединг. Гўзал қалбли инсонларга гўзал кўринур, хунук назарга хунук, қўпол назарга қўпол кўринур. У ўзини ўзи муҳофаза этиш қудратига эга бўлур. Унинг миннатдарона қарашлари, самимий илтифотига сазовор бўлганларга мангу толе кулиб боқар.
Баттар қизиқсиниб сўрайман.
– Унинг илтифоти ва назарига қандай мушарраф бўлиш мумкин?
– Эзгу, савоб, хайрли ишлар билан, мазмунли кунлар, файзли умр билан- да, – шивирлайди юлдузлар.
– Бу илҳом парисининг бошқа давр ва аср париларидан фарқи нимада, –юлдузлар ҳозирок саволимни жавобсиз қолдириб, кўз ўнгимда ғойиб бўладигандек туюлиб, шошилиб сўрайвераман.
– Нигоҳлари билан даволаш хислатига эга эканлигида, ундан қандай фойдаланиш инсонларнинг ўзига боғлиқ бўлур.
– Ие, ажиб сирли экан бу хусусият. Илҳом парисининг кўзига фақат яхши инсон бўлибгина кўриниш керак экан-да, буни қаранг-а.
Юлдузлар жилмайиб қўядилар ва бирин-сирин узоқлашаркан, дейдилар:
– Ҳой, сен заминнинг эзма ва ёлғончи боласи, яхшиси, илҳом парисини кўришни орзу қил, вассалом.
Кўзларимни қаттиқ юмиб уйқуга кетаман. Тушларимда гўзал ўрмон намоён бўлади. Чиройли оппоқ қайин дарахтига суянганча менинг севимли эртакчим Андерсен қандайдир чолғуда куйлаётганмиш.
Буюк эртакчим Андерсен!
Ахир болалигимданоқ мен унинг эртаклари билан улғайдим- да.
У шундай чиройли куй чалаётганмишки, ўрмондаги турфа қушлар ҳам унга монанд, ҳамоҳанг сайрашга ҳаракат қилаётганмиш. Менга нигоҳи тушган Андерсен ўта меҳрибон ва хушвақт қўл силкитганча дермиш:
– Қўявер, қўзичоғим, одам боласини жамики ёвуз ниятлардан қайтаргувчи, дилларига эзгу ишлар уруғини қадагувчи, маҳзун дамларида умид шамини зимистон юракларида ёқгувчи жамики ёлғонлар, эртак ва ривоятлар кечиримлидир.
Тонг ёришди. Мунаввар ёғдули кун менга қучоқ очиб, эркалайди. Ўрнимдан енгил тураман. Юрагимда ажиб бир хушвақтлик, завқдан лиммо- лим истаклар ила қайларгадир югургим, бор товушим билан ҳайқиргим келади.
Тунги юлдузлар жилоси ила чизилган лаҳзаларни ким биландир ўртоқлашиш учун йўлга чиққим, гўзал башоратларимни бу мураккаб ва чигал давр тўфонларидан, биз мудом тушуниб ета олмаётган зиддиятлар ва бесаранжомликлардан омон қолишини истаган ҳолда қучоқ очиб кутиб олгим ва ардоқлагим келади.
Салом, ХХI аср илҳом париси! Сенга абадий шон ва шарафлар булсин!
УРУШ ХОТИРАСИ
Ватан озодлиги учун бўлган жангларда иштирок этган, эркаклар билан бир қаторда туриб уларга суянч, руҳан таянч ва мададкор бўлган, матонатлар кўрсатиб жанггоҳларда шаҳид кетган барча хотин-қизларнинг мангу порлок хотирасига бағишлайман.
Чол тўшакда кўзини шифтга қадаганча алланарсаларни зўр бериб ўйлаётган қиёфада эди. Ҳар йили 9 май – Ғалаба куни арафаси негадир у ўзини бошқа кунлардан фарқли ўлароқ нохуш ва касалманд ҳис этарди. Ҳеч ким ва ҳеч нарса билан иши бўлмай қўярди, онда-сонда гаплашишниям йиғиштирарди. Олдига кампирими, қизи ё келини қўйган бир коса овқатни беиштаҳа, карахт, ҳеч афтини ўзгартирмай имиллаб еб оларди. Унинг юзидан на таомдан ҳузур, ёки норозилик – ҳеч вақо уқиб бўлмасди. Олдида ўралашган невараларини қувиб соларди. Кексайиб, ожизлашган сайин ёлғизликка иштиёқи баттар кучайиб борарди. Уни на турмуш ташвишлари, кечмиши, ё бугуни, на эртанги куни қизиқтирарди. Унинг юриши шундай дейишга асос бўларди. “Ё парвардигор, – дея ёлворарди у баъзан узун тунлар уйқуси қочганда, – бунча умримни чўзмасанг, илоё юриб турган ҳолда омонатингни топширишни хоҳлайман. Бировларга юку хор-зор булиб ўлишдан ўзинг асрагайсан, тангрим”.
…Чол бировлар деганда кампири, болалари, келин ва куёвларини назарда тутарди. Уларга огирлиги тушмаслиги учун жон-жаҳди билан тиришиб яшарди. То рўзғор қурганларидан буён баъзан уруш, яраш билан ўтган умрлари сўнгида чол уларга ўзини негадир тобора бегона сезиб борарди. Унинг гаплари ҳеч қачон гапдон хотини турганда фарзандларига таъсир этмаган, этолмасди.
Ўз ҳаётий тажрибалари, орзу-умидларини ҳеч бир йўл билан болаларига тушунтириб етказа олишдан умидини узган кун чол уларга тўсатдан бегона бўлиб қолганини ўзиям, улар ҳам сезмасдилар.
Чолнинг нафақаси келган кунгина барчаси унга меҳрибон ва окибатли бўлиб қолгандай туюларди. Иккинчи жаҳон уруши қатнашичиси, қаҳрамон майор унвонига эга, ўз замонининг олижаноб, мард, довюрак, шижоатли йигитининг кексалик дунёси шундай ўтарди.
Чолнинг назарида болалари унинг бугунги давлат томонидан белгиланган жуда катта имтиёзлари эвазигагина унга умр ва омонлик тилашаётгандек кўринарди.
Ҳовлида гангур-гунгир овозлар эшитилди-ю бир оздан сўнг эшик очилиб катта ўғли кириб келди. У бола-чақали бўлиб сал нарироқда яшар, гўшт комбинатида ишлаётгани ҳатто ташқи кўринишига мос эди. Басавлат гавдаси, семиз қорни, қип-қизил таранг юзларига отаси беҳолгина тикиларкан, гўё кўзлари «Шу менинг ўғлимми? Наҳотки?» дер ва ҳеч бир яқинлик ҳис қилолмасди. Ўғли эса отасининг бу қарашлари, хулқ-атворига кўникиб кетганидан, буларнинг барчасини уруш кўрганлиги, ташвишлар туфайли мияси чарчаганидан деб билар ва ортиқча изоҳлашга ҳам уриниб ўтирмасди. Ота-бола сўрашган бўлдилар. Сўнг ўғли унинг каровати ёнидаги нимранг кўрпачага омонат чўккалаб у ёқ-бу ёқдан гаплашган бўлгач, асл муддаосига кўчди.
– Энди, ота, ҳадемай Ғалаба куни – байрам. Собиқ қаҳрамонсиз, ҳар доимгидек мухбирлар, сураткашлар сиз билан қизиққани-қизиққан. Сал мазалари йўқ, ундан кейин бобойни гапиртириш осон эмас десам ҳам ҳеч ҳоли-жонимга қўйишмайди булар. Энди, ота, ҳозир биттаси келган, Тошкентдан экан. Суҳбат қиламан дейди, ёшгина бола, – “ёшгина” сўзига алоҳида урғу бериб, беписанд деди у, гуё отасига далда бериб шошиб ётманг дегандай, – шунга…
Бироз жим колди.
– Яхшироқ тайинла, – пичирлади онаси. У қачон келиб ўғли ортига ўтирган, пайқамабдиям, – тағин анави овсар хотин билан бўлган саргузаштларини бошламасин. Худо урган буни, кошки, кеча телевизорчилар келган пайтдагидек жим туриб берса эди. Бир бало қилиб тушунтир, гапирмасин. Уруш деса ўшани бошлайди, куйдириб ўлдирди бу мени. Умримни соб қилдим шу гумроҳ чолни деб. Шунча бола туғиб бердим, Бу бўлса безрайгани-безрайган.
– Э, бўлди-ей, кўп жаврайсиз-да, – унинг гапини бўлиб, силтаб ташлади ўғли, – чиқинг ҳовлига, у ёқ-бу ёқларни тозалашсин, айтинг, ҳадемай меҳмонлар ҳам келиб қолишади. Нима дейиш ўзимниям эсимда.
Кампир сал кўнгли тинчиб ташқарига чиқди. Чол барини эшитарди. Ҳали қулоғи ўткир эдики, ўзи ҳақидаги нохуш гаплар, қарғишларни эшитганда, менинг ҳам қулоғим кар бўла қолсайди, деб ўкинарди.
– Бобой, гапни эшитдингиз-а, у бола сизни қаерларда жанглар қилганингиз, хўш, қанча душманни ўлдирганингиз, қандай қаҳрамонликлар кўрсатганингиз, қайси генераллар, полковниклар топшириғини бажарганингиз, ана шулар билан қизиқади, ўшалардан гапиринг, сизнинг ишқий саргузаштларингиз билан уларнинг нима иши бор?
Ҳа, энди бўлса бўлгандир бу номаъқулчилик. Шуни гапириб ётиш шартми, одамни шарманда қилиб. Уларга бунинг ҳеч қизиғи йўқ, набарот, қаҳрамонликлар битиладиган очерк, мақолалар учун материаллар керак.
Ўшандай инсонларни излаб юришибди. Так что, мени тушундингизми, шундоқ килинг… – отаси унга ҳеч бир маъно англаб бўлмас нурсиз кўзларини лаҳзагина қадаркан, паришон деди:
– Мен худди ухлаб ётган одамга ўхшайман. Бари-бари тушимда бўлаётгандек. Жуда-жуда бемаъни тушлар кўраётгандекман. Мен, мен… уйғонишни истамайман. Бу аҳмоқона тушлар жонимга тегиб кетди.
– Э, оббо, – энсаси қотириб ўрнидан туриб кетди ўғли, – эски ноғора, эски ўйин, эсимни танигандан буён сиздан эшитганим шу сузлар, «Мен уйқудаман, сенлар менинг тушимсанлар, уйғонишни хоҳламайман». Нима бу, а, уф-ф ичида эса «бечора энам, куйганича бор-да, бу эзма, дарвеш билан бир лаҳза гаплашиш одамни жинни қилворади, ўлмаган энамни жони…», ўйларди ташқарига йўналаркан.
“Мухбир келармиш” – тўнғиллади чол унинг ортидан. Қайси куни ойнаи жаҳондан биттаси келиб тасвирга тушириб кетувди. У кетгандан кейинги ёқавайрон машмашани асти қўяверинг. Чолнинг ёдига ўша воқеа тушиб кулгуси қистади. Телевизорга оладиганларнинг талаби катта бўларкан, уй деворларига патлик гиламлар осилсин, дейишди. Амаллаб топиб келишувди, энди байрам билан табриклаб ҳаммангиз отангизга либослар кийдириб, қўлларига гуллар тутқазасизлар, чиройли чиқади, деб қолди. Ҳовлида бор невара-чевара йиғилган, кинога олишни томоша килишарди. Келинлару ўғиллари, кизларию куёвлари тўн, яктак, бир балолар топиб келиб, уни қучоқлаб елкасига ташлашарди. Шундан сўнг ҳалиги оператор тасвирга туширди. Кетгандан кейин бирови ёпган тўн бошқасига алмашиб кетганидан жанжал, бировиники йўқолган, тополмай гаранг. Бўлди томоша, бўлди томоша. Чол барини қайта эсларкан, болалари қилиқларидан ҳеч ранжимасди, кўнглида эса «уларнинг нимасидан хафа бўлиш мумкин, ўпкалашга арзимайдиган одамлар-да» деган ёт бир туйғу ўтарди.
Гуё тасвирчи ойнаи жаҳон учун сохта тасвир уюштиргани каби, кампири ва фарзандлари қилиғи ҳам унинг учун аллақачон сохтага айланиб кетганди.
“Бугун яна келишади, – чолнинг кўнглида ўкинчли хаёллар ўтди, – урушнинг бутун даҳшати ва мазмуни акс этган ва баъзан кўнгли тўлиб кетганидагина саноқли дўстларига умри давомида авайлаб, яшириб келган сирини айтиб қўйган (хотинига эса гўё ҳамма жойда айтиб юрадиган ёқимсиз ва нохуш саргузашт туюлган) бу воқеа наҳотки ишқий манзара булса?! Ахир у пайтлар бизга бундай туюлмаганди-ку. Биз иккимиз ҳатто йигит ва қиз эканимизни унутгандик. Гўё дуст, гўё тану жони битта вужудга айланган эдик. Наҳотки, унинг ўша, қийин дақиқалар орасида ҳам ҳаёт, инсон, яшаш ҳақидаги қисқагина, аммо уқсалар умрларига безак бергувчи гаплари овсарона булса?!
Ё, тангрим! Инсонлар ўзи қандай булса, тасаввурлариям шундай бўлади, ўша фикр қобиқларидан нари ўта олмайди, дейишарди. Наҳот, мен билан уруш ҳақида сўзлашганлар ундан ўзгача маъно билолмадилар, ё мен ўзим уларга тўлиқ етказа олмадимми? Шунчалар ожизманми? Ўзгаларга фикр етказиб, таъсир этиш бобида шунчалар кучсизманмики, дунё кўрмаган, ўқимаган, қишлоқдан нари чиқмай умри ҳовлида ўтган хотинимдан ҳам заифроқ бўлсам”.
“Йўқ, – чол ўрнидан сапчиб туриб кетди. Кўзлари аламли бир оловдан тафт олган каби совуқ чақнаркан, тангрига илтижо каби қўлларини кўкка чузганча қатъий шивирлади, – мен… мен эмасман. Мен одам нусхадаги, бутун ҳис-туйғуларидан ўша машъум дақиқаларда жудо бўлган, минг уринмай, минг ахтармай, қатрасини ҳам тополмаган эгасиз орзули ночор бир кимсаман.
Бас, ҳеч ким керакмас. Ҳеч кимни куришниям, гаплашишниям истамайди. Бугун менга ёлғизлик ва хилват жой керак”.
Чол елкасига яктагини ташлаганча ҳеч ким кўрмаслиги учун орқа даргоҳдан чиқиб, ҳовли четидан оқадиган чуқур канал кўпригидан ўтди ва паст-баланд тепаликлар оралаб ўзига таниш тутзор томон йўл олди. У ўзи ният қилган ва орзиққан жойга етиб келди. Қари тутга суянганча ўтириб қолди, атрофни олазарак кузатаркан, кимсасиз эканидан кўнгли тўлиб, енгил тин олди. Тез юрганидан юраги ҳарсиллаб, нафаси бўғзига тиқилиб келарди. Кўзларини юмди ва чуқур-чуқур нафас ола бошлади, миясида эса ўзи учун шунча йилдан буён азиз ва таърифланмас бўлган, умрининг мазмуни ва овунчига айланган ҳам ширин, ҳам даҳшатли хотираларни зўр бериб жонлантира бошлади…