Mutluluk Doktoru

Mutluluk 101

Herkes onun peşinden koşuyor. Kimi onun için hayatını çalışmaya, kazanmaya adıyor, kimi fiziksel sınırlarını zorluyor. İnsanlar dünyanın öbür ucuna onu bulmaya gidiyor. Onu, yani mutluluğu. “Mutluluk” ne demek? Herkesçe kabul gören tek bir anlamı var mı? Bir duygu mu, yoksa bir karakter özelliği mi? Hoşa giden deneyimlerle mi açıklanabilir yoksa beynimizin yol açtığı fizyolojik bir halle mi? Ya da basitçe, mutsuzluğa sebep olacak koşulların var olmaması durumu mu?1 Peki “mutluluk” olarak tanımlanabilmesi için hissedilen halin ne kadar sürmesi, ne derece kalıcı olması gerekli?

Bu sorular tarih boyunca sayısız kez masaya yatırılmış, farklı cevaplar verilmiş. Örneğin Hindistan Bağımsızlık Hareketi’nin siyasi ve ruhani lideri Mahatma Gandhi mutluluğu, “Düşündüğün, söylediğin ve yaptığın şeylerin bir uyum içinde olması” şeklinde tanımlarken, Antik Yunan filozofu Aristoteles’e göre, mutluluk hayatın anlamı ve amacı.

Mutluluk, üzerine makaleler, tezler, kitaplar yazılan bir konu. Mesela Mutluluğun Koşulları isimli bir kitabı bulunan yazar Ruut Veenhoven mutluluk konusunda şunları söylüyor: “Bir birey, hayatının her alanını ve bu alanlardaki kaliteyi değerlendirdiğinde pozitif bir yargıya varıyorsa mutludur. Özetle mutluluğu, bireyin yaşadığı hayattan ne derece hoşnut olduğu belirler.”2

Mutluluk için yapılabilecek farklı tanımları göz önüne aldığımızda dikkatimizi çeken ilk nokta, bu tanımın kişiselliği oluyor, yani belirli bir standardının olmayışı… Mutluluk için kişinin kendini ‘mutlu’ olarak görmesi, mutlu addetmesi gerekiyor. Aynı durumu yaşayan bir kişi kendini mutsuz hissedebilecekken, başkası çok mutlu olduğuna inanabiliyor. Bir diğer konu, insanlara “Mutlu musunuz?” diye sorduğunuzda, yanıt için kafalarında ölçüp tarttıkları faktörler… Örneğin Birleşmiş Milletler her sene hazırladığı Dünya Mutluluk Raporu’nda ülkeleri mutluluklarına göre sıralarken, gelir, sosyal destek, sağlıklı yaşam beklentisi, özgürlük, sosyal güvence, güven ve cömertlik gibi temel faktörleri göz önüne alıyor. Oysa sizin “Mutlu musunuz?” dediğiniz kişi, o sıra hayatında aşkın eksikliğini yaşadığı için diğer tüm faktörleri göz ardı ederek pekâlâ mutsuz olduğuna kanaat getirebilir, sizi bu şekilde yanıtlayabilir.

Herkes mutluluğu arıyorken, bu konu üzerine yapılan bilimsel araştırmaların artmış olması da şaşırtıcı değil. Psikolojiden ekonomiye farklı bilim dalları, araştırmak için mutluluk, iyilik halini seçiyor. Son yıllarda da mutluluk konulu kitaplar, anketler, gazete haberleri, köşe yazıları ile mutluluk endeksleri sıkça karşımıza çıkıyor.

Günümüzde, ‘Bilim, mutlu insanların bu 9 ortak özelliğe sahip olduğunu söylüyor’ başlığıyla yayınlanmış bir haberin, internette sörf yapan birinin dikkatini çekme ihtimali hiç de az değil.3 16 Temmuz 2017’de Business Insider’da yayımlanan bu habere tıkladığınızda, ilk olarak “mutluluğun yaklaşık yüzde 40’ının bizim kontrolümüzde olduğunu, geri kalanının ise dış etkenler ve genetikle ilgili olduğunu” okuyorsunuz. Devamında, kaynak olarak kullanılan araştırmaların adlarına da yer vererek, mutluluğa katkı sağlayan bu dokuz özellik şöyle sıralanıyor: Sağlam ilişkiler kurmayı başarabilme, zamanı paraya tercih etme, rahat geçinmeyi sağlayacak bir gelire sahip olma, hayattaki iyi şeyleri görebilmek adına ‘yavaşlamayı’ başarabilme, bir başkasına iyilik yapma, fiziksel aktiviteye (spora) zaman ayırma, parayı eşyadansa deneyime harcamayı seçme, anda kalmayı başarabilme, sosyal çevre ve yakın arkadaşlarla zaman geçirme…

Farklı teorilerin yanıtlamaya çalıştığı bir soru da dış etkenlerin mi yoksa yaşanan içsel/psikolojik sürecin mi mutluluğa sebep olduğu. Karşımıza çıkan yanıtlar arasında, “Ne sadece biri, ne de öteki” göze çarpıyor. İçsel ve dışsal faktörlerin etkileşimi sonucunda mutlu hissediyor ya da hissetmiyoruz.4

Yani maalesef, mutluluk formülü için hem çok basit hem de çok zor diyebiliriz.

İnsanların en değerli iki kaynağı olarak görülen ve ikisi de sınırlı kaynaklar olan zaman ve parayı düşünelim. İkisi de sınırsız olsa ne kadar da mutlu olurduk değil mi? Değilmiş. Araştırmalar, mutluluğun var olan kaynakların miktarıyla değil, insanların bu kaynakları nasıl algıladığı ve kullanmayı tercih ettiğiyle ilgili olduğunu ortaya koymuş. Paradansa zamana odaklanmanın, kendindense başkalarına, eşyadansa deneyime para harcamanın daha fazla mutluluğa olanak sağladığı saptanmış.5

Peki mutlu olmak doğuştan gelen bir özellik mi, yoksa öğrenilebilir mi? Pozitif psikoloji alanının kurucularından olan psikolog Martin Seligman, bu soruyu evet diye yanıtlıyor. Hatta gençlerde depresyonun yaygınlığı da, neden öğretilmesi gerektiğini gösteriyor bize.6 Gerçek Mutluluk ve Öğrenilmiş İyimserlik kitapları Türkçeye de çevrilmiş olan psikolog ve yazar Seligman bir başka kitabı “Flourish”te iyimserlik, motive olma ve hayatı maksimumunu alacak şekilde yaşayabilmek üzerinde duruyor ve mutluluğun akışta olmak olduğunu, anlam, sevgi, minnet, gelişim, başarı gibi kavramların bireylerin serpilip gelişmesini sağlayacağını anlatıyor.

“Mutluluk öğrenilebiliyorsa, öğretilir de” mantığıyla sunulan eğitimler sadece Seligman’ın girişimleriyle sınırlı değil. Örneğin D.T. Max’in ABD’deki George Mason Üniversitesi’nde aldığı pozitif psikoloji derslerine dair izlenimlerini içeren The New York Times yazısına bakarak fikir sahibi olmak mümkün. Örneğin bilimsel yollarla mutluluğa ulaşmayı vaat eden dersin bir oturumunda, iyi hissetmekle iyilik yapmak arasındaki ayrım konu ediliyor. İyi hissetmek üzerinden tanımlanan mutluluk hep daha fazlasını istemenize sebep olacak hazcı bir yaklaşımken, iyilik yapma eyleminin daha kalıcı bir mutluluğa olanak verdiği paylaşılıyor. Bir derste ödev olarak meditasyon ve yoga verilirken, bir diğerinde öğrenciler ilk aşklarını anlatıyor veya minnet hissettikleri birine mektup yazmayı, o kişiyi ziyaret etmeyi deneyimliyor.7

Mutluluğu ‘öğrenmek’ için dersine girmek şart değil elbette. Daha mutlu hissedebilmek, pozitif ruh halimizi daha uzun süreli kılmak için kendi kendimize yapabileceğimiz şeyler de var. Haydi adım adım mutluluğa…

Mutluluğa Adım At

Ne kadar mutlu olacağımızı belirleyecek güç büyük ölçüde bizim elimizde, tamam ama bu defa da karşımızda yeni bir soru var: Nereden başlayacağım? Yanıt basit, kendinizden. Kendi düşüncelerinizden, inançlarınızdan… Mutlulukla aramıza giren fikirlerimize bir göz gezdirelim mesela. Mutlaka çevrenizde benzerlerine denk gelmişsinizdir: “Bu işte başarılı olursam çok mutlu olacağım”, “Onunla evlenirsek mutlu olacağım”, “Bir taşınalım, yeni hayatım mutlu başlayacak”. Sanki hedefe ulaşıldığı anda alkışlar ve gökyüzünden yağan konfetiler eşliğinde hop diye ‘mutluluk’ ortaya çıkıveriyor ve perde kapanıyor, mutlu son. Bu açıdan düşündüğünüzde aslında hiç de gerçekçi değil, değil mi? Mutluluk, ulaşılması gereken bir varış noktası ya da yolculuğun son durağı değil. Üstelik ulaşmak için peşinden koşup kovalamanız, ‘finish çizgisi’ni geçen ilk kişi olmanız da gerekmiyor. Tam tersi, amaçlarınıza ulaşmak adına takıntı yapıp ‘mükemmel’ olmak için çırpındıkça mutluluk daha da uzaklaşıyor hayatınızdan.

Mutlulukla aramıza duvarlar ören başka yanlış algılar da var. Örneğin Russ Harris ve Steven Hayes’in çok satanlar arasına giren The Happiness Trap-Stop Struggling, Start Living isimli kitaplarında tanıttıkları ‘mutluluk tuzakları’na sık sık düşüyoruz. Bu tuzaklar neler mi? Mutluluğu olması gereken doğal bir hal olarak kabul etme; “Mutlu değilsen kusurlusun” düşüncesi; “Daha iyi bir hayat için negatif duygularımızdan kurtulmalıyız” inanışı ve “Duygu ve düşüncelerimizi kontrol edebilmeliyiz” fikri. Size tanıdık geldi mi?

Önerilen çözüm ne, derseniz, o da aslında zor değil. İnsan doğasına aykırı bu fikirleri sorgulamadan kabul edip imkânsızın peşinde koşmaktansa, ‘kendi şeytanlarınızdan’ kaçmak için farkındalığınızı artırmak. Örneğin, negatif düşünceleri görmezden gelmek yerine onlarla ilişkinizi yeniden şekillendirmek. Durum gerçekten düşündüğünüz kadar negatif mi? Değiştirilemeyecek bir durumla mı karşı karşıyasınız? Yoksa madalyonun bir de öteki yüzü olabilir mi? Konuyu başka bir açıdan ele alabilir misiniz?8

Mutluluğa set çeken düşünceleri ele aldıktan sonra, sırada mutluluğunuzu artıracağınıza inanarak harekete geçmek ve adım adım ilerlemek var çünkü günün sonunda mutluluk basit, günlük bir seçim; mutlu insanlar da bilinçli bir tercihle mutlu olmayı seçmiş kişiler olarak karşınızda duruyorlar. Bu kararı vermek için ileriki yaşları beklemek yerine, seçiminizi hemen yapabilirsiniz.

Peki mutluluğu günlük bir seçime nasıl çevireceğiz? Bunun formülünü de mutlu yaşam koçu ve yazar olan Susanna (Halonen) Newsonen’dan alalım: “Mutluluğu bir seçime çevirmenin ilk adımı, mutluluğun ne olduğunu anlamak. İki kelime: Haz ve amaç. Hazzı o anda hissedilen tüm pozitif duygular olarak tanımlarsak, amaç hayatı sizin için yaşamaya değer kılan şeylerle, boşa geçirmeden yaşamak demek. Dolayısıyla günlük aktiviteleri de otomatik pilota alınmış gibi bir tavırla değil, üzerine fikir yürüterek, daha düşünceli bir şekilde ve hayattaki güzel şeyleri, onların kıymetini fark ederek yaşamaya başlamak ilk adım.”9

Nasıl mı? Örneğin bilgisayar/televizyon karşısında acele acele yemektense keyfine vararak, tadını ala ala güzel bir yemek yemek. Ayna karşısında cildinize bakım yaparken kendinizi şımartarak nemlendirici kreminizi sürmek…

İlk adımı attık. Şimdi sırada, “Önüme ne gibi engeller çıkabilir?” üzerine yazdığımız hayali senaryolar altında ezilmek yerine hedeflerimize ve onlara giden yolda neler yapılması gerektiğine odaklanmak var. Özetle, asıl görmemiz gerekenleri bize gösteren bir ‘gözlüğü’ takarak etrafa bakmak gerekiyor… Peki siz ilk adımı atmaya hazır mısınız? Yarın uyandığınızda yeni günü yaşamaya daha hevesli, daha dikkatli, minnettar olmaya…

Mutlu Etmeyi Seç

Yaptığımız mutlu olma seçimi, bir başka seçimi daha içeriyor. Mutlu etme seçimini. Birçok araştırmanın da desteklediği üzere, mutluluğa giden yol ile başka insanları mutlu etmenin yolu bir noktada kesişiyor. Beyin aktivitesini incelemeye yarayan fMRI (fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme) teknolojisiyle ‘verme’ eyleminin, yani yardımseverliğin beyin üzerindeki olumlu etkilerini ortaya koyan birçok araştırma var. Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Kemal Sayar da bu alandaki araştırma sonuçlarını, “Araştırmalara göre başkasının mutluluğu için çalışan insanların mutluluk hissi daha fazladır. Bir başkasına yardımcı olan, onun acısını dindirmeye koşan, dindiren insanların uzun vadeli mutluluk hislerinin daha fazla olduğu ortaya çıkmıştır,” diye özetliyor.

Dünyanın her köşesinden binlerce insan için anlamlı bir şeyler yapmanın, kendinden daha büyük bir şeye hizmet edip fayda sağlamanın çok büyük bir motivasyon olduğunu göz ardı etmemek gerek. Mutluluğun tanımlarından biri de ‘anlamlı bir hayat yaşamak’la ilgiliyken, başkaları için bir şeyler yapmanın olumlu etkileri olduğu sonucuna varmak zor değil. Fiziksel acıyı, hatta ölümü bile göze alarak savaş bölgelerine yardım için koşan doktorları, gönüllüleri düşünün. Bunların arkasında tüm bu risklere değecek, sadece kendimiz için çaba sarf ettiğimiz zaman elde ettiğimiz ‘yüzeysel’ mutluluktan daha farklı bir his olmalı diyor insan.

Tamam, yardım etmeyi seçtik diyelim. “Nasıl bir yardım?” sorusunun cevabı için The Giving Way to Happiness: Stories&Science Behind the Life-Changing Power of Giving kitabının yazarı Jenny Santi’ye kulak verelim: Önemli olan yardımın miktarı/ederi değil, ona yüklediğimiz anlam. Bir diğer nokta, karşımızdaki kişiye para yerine zamanımızı vermenin, alıcı için daha değerli, yardım eden kişi içinse daha tatmin edici olduğu. Maddi bir yardım söz konusuysa belirli bir amaç için hareket eden ve yardımın gideceği yeri bildiğiniz kuruluşlara yapılan yardım mutluluğunuzda daha etkili oluyor. Ayrıca kendi ilgi ve becerilerinizle ilişkili olan, onları da dahil edebileceğiniz bir alana yapılan yardım da iyi bir seçenek. Son olarak, zorunluluktan ya da kendinizi suçlu hissetmemek için edeceğiniz yardım, aynı güzel hislere yol açmayabiliyor. “Proaktif olun, zaman ayırıp araştırarak kendi değer yargılarınıza uygun olan seçenekleri bulun”10 diyor.

Madalyonun bir de öteki yüzü var tabii. İnsanlara yardım etmek, fedakârlık, verici olmak… Bütün bunlar, mutluluğumuza katkıları haricinde toplumsal olarak da takdir gören özellikler ama dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta, bir sınır var; fedakârlık, yardımseverlik ya da benzer hiçbir ‘iyi’ özellik, ilişkide kendi istek ve ihtiyaçlarınıza odaklanmak yerine tüm enerjinizi diğer kişiye vermeyi kapsamıyor. Sorun da tam bu noktada, kişi hep ‘veren’ taraf olduğunda, aradaki denge şaşıp kişi istismar edildiğini hissettiğinde başlıyor. Sadece romantik ilişkiler için değil, aile, iş ya da arkadaşlık gibi her ilişki için geçerli bir durum bu. Maalesef sevgi dolu ve yardımsever olmakla başka biriyle sağlıksız bir şekilde meşgul olma durumu arasında ince bir çizgi var. Bu öyle ince bir çizgi ki, kendinizi nasıl olduğunu bile anlamadan çizginin diğer tarafında bulmak çok kolay. Belki bir süredir siz de sınırın yanlış tarafındasınız, ya da iki taraf arasında gidip geliyorsunuz. Bir düşünün, başkalarıyla ilgilendiğiniz için kendi hayatınızda geri plana attığınız bir alan var mı? Bu yorucu duygusal düzen, hayatınızın diğer alanlarında da karşınıza çıkıyor mu? Mutlu etmeyi seçerken kendinize küçük bir hatırlatmada bulunmakta sorun yok: “Herhangi bir ilişkimde güvende, değerli ve seviliyor hissetmemi sağlamak için sürekli olarak fedakârlık yapan taraf olmam gerekmiyor.”

Bir hafta boyunca tüm iyi ve nazik hareketlerinizin bilincinde olun. Günde kaç kez bu kelimelerle tanımlanabilecek şekilde davranıyorsunuz, takip edin. Gerekirse notlar alın. Bir hafta sonra ruh halinizi değerlendirin ve bakın bakalım nezaket ve iyiliğe dair anılarınızı ‘saymanızın’ mutluluk seviyenize nasıl bir etkisi olmuş?

Beklentilerin Gerçekçi Olsun

Tarihsel sürece göz atarsak, geçmişte yaşamış insanlara göre bugün çok çok iyi bir noktadayız. Sağlıktan ekonomiye, eğitimden insan haklarına kadar birçok alanda durum bu şekilde. Bir antibiyotikle iyileşecek hastalıklardan dolayı ölmüyoruz, pek çok ülkede kadınlar kadın hakları alanındaki kazanımlar neticesinde eskiye göre çok daha medeni koşullarda hayatlarını sürdürüyor. Bu gelişmelere bakıp düşünelim, yine de 21. yüzyılda yaşayanlar olarak çok mu mutluyuz? Mutluluğumuz üzerinde etkili olan çok önemli bir faktör, beklentilerimiz. Hayatın her alanında yaşanan gelişmeler tabii ki beklentilerimiz üzerinde de etkili oluyor. Özellikle sosyal medya çağının bireyleri olarak ulaşılması imkânsız beklentiler yaratmakta atalarımıza kıyasla ustalaştık.