- -
- 100%
- +
[119]
Fischer, § 2 Rn. 16; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 15; SK-Jäger, § 2 Rn. 12; a.A. Jakobs, AT, Rn. 4/58 ff; Sch/Sch-Eser, § 2 Rn. 15.
[120]
OLG Karlsruhe wistra 2001, 434; Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 396; ders./Freitag, ZStW 116 (2004), 143.
[121]
BGH StV 1984, 202; Sch/Sch-Eser, § 2 Rn. 14; a.A. BGHSt 29, 129 für ehrengerichtliche Sanktionen.
[122]
OLG Stuttgart NJW 2003, 228.
[123]
RGSt 62, 3 mit Nachw. der früheren Rechtsprechung.
[124]
BT-Drs. 4/650, Entwurf eines Strafgesetzbuches (StGB) E 1962, S. 106; LK-Dannecker, § 2 Rn. 44; SK-Jäger, § 2 Rn. 9.
[125]
RGSt 43, 355, 356; 56, 54, 56 f.; 57, 193, 196; 71, 92, 94; 74, 132, 133; 77, 221.
[126]
BGHSt 34, 272, 276.
[127]
Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 12.
[128]
BVerfG NStZ 1996, 192, 193; RGSt. 68, 338 f.; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 12.
[129]
Vgl. BVerfG NStZ 1996, 192, 193; BGH StV 1984, 202; BGH wistra 1999, 465; BayObLG NStZ-RR 2000, 115, 117; Jakobs, AT, Rn. 4/61; LK-Dannecker, § 2 Rn. 51; MK-Schmitz, § 2 Rn. 21; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 12; SK-Jäger, § 2 Rn. 12.
[130]
BGH wistra 1987, 136; LK-Dannecker, § 2 Rn. 45 m.w.N.
[131]
BGH BGHR StGB § 2 Abs. 2 – Ordnungswidrigkeit 1; SK-Jäger, § 2 Rn. 12.
[132]
BGHSt. 12, 148, 153 f.; OLG Karlsruhe MDR 1974, 858; OLG Saarbrücken NJW 1974, 1009; Lackner/Kühl, § 2 Rn. 6; Rebmann/Roth/Herrmann, § 2 Rn. 11.
[133]
BGH 34, 272, 276.
[134]
Fischer, § 2 Rn. 3; LK-Dannecker, § 2 Rn. 47; SK-Jäger, § 2 Rn. 10.
[135]
Geerds, Zur Lehre von der Konkurrenz, S. 266; Hruschka, GA 1968, 193; Lippold, Die Konkurrenz bei Dauerdelikten S. 4; Werle, Die Konkurrenz beim Dauerdelikt, S. 31.
[136]
BGHSt 36, 258.
[137]
Jescheck/Weigend, AT, § 15 IV 2. b), § 49 III 3.
[138]
Geerds, Zur Lehre von der Konkurrenz, S. 266; Geppert, Jura 1982, 369; Werle, Konkurrenz, S. 32.
[139]
Jakobs, AT, Rn. 6/82.
[140]
BGH wistra 1999, 465; BayObLG wistra 1996, 78 f; MK-Schmitz, § 1 Rn. 16; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 15; Sch/Sch-Eser, § 2 Rn. 14 m.w.N.; SK-Jäger, § 2 Rn. 11; Fischer, § 2 Rn. 3; Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 396 f.; Jakobs, AT, Rn. 4/61.
[141]
Näher dazu Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 501 ff.; Sommer, Das „mildeste Gesetz“; zu den rechtshistorischen Hintergründen vgl. Schuster, Das Verhältnis von Strafnormen und Bezugsnormen aus anderen Rechtsgebieten, 2012, S. 218 ff.
[142]
Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 424 ff.; Gaede, wistra 2011, 365 ff; Schützendübel, Die Bezugnahme auf EU-Verordnungen in Blankettstrafgesetzen, S. 112 ff.
[143]
BGHSt 6, 30, 32 f.; 20, 181 f.; SK-Jäger, § 2 Rn. 13.
[144]
Zur verfassungsrechtlichen Fundierung Dannecker, S. 407 ff.
[145]
Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 14; SK-Jäger, § 2 Rn. 13; Maurach/Zipf, AT/1, § 12 Rn. 12; s. auch Sommer, Das „mildeste Gesetz“, S. 35 ff., 49 ff., 51 ff., 57; Schroeder, Bockelmann-FS, S. 789; kritisch dazu NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 21 ff; Mohrbotter, ZStW 88 (1976), 935.
[146]
BGH NStZ 2010, 523, 524; OLG Bamberg DAR 2008, 99; OLG Düsseldorf NJW 2008, 930, 931; OLG Koblenz NZV 2008, 311, 312; OLG Stuttgart NStZ-RR 1999, 379, 380; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 14; vgl. auch Fischer, § 2 Rn. 4.
[147]
Knauth, StV 2003, 418, 420 ff.
[148]
LK-Dannecker, § 2 Rn. 60.
[149]
So BVerfGE 81, 132 ff.
[150]
Vgl. BVerfGE 81, 132, 137.
[151]
Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 433.
[152]
Vgl. dazu Dannecker, Kindhäuser-FS, S. 67 ff.; Gaede, wistra 2011, 367 ff; Köpferl, Jura 2011, 234, 240.
[153]
BGH 20, 119; 48, 383; Jescheck/Weigend, AT, § 15 IV 5; Roxin, AT, Bd. 1, § 5 Rn. 62; Tiedemann, Peters-FS, S. 193.
[154]
Jeweils m.w.N BGHSt 20, 116, 119; BayObLG NJW 1976, 527, 528; OLG Köln NStZ 1991, 498; MK-Schmitz, § 1 Rn. 21; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 25; Sch/Sch-Eser, § 2 Rn. 21; C. Schröder, ZStW 112 (2000), 44, 56; Schroeder, Bockelmann-FS, S. 785, 790 f.
[155]
BGH NStZ 1999, 556; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 43 m.w.N.
[156]
Vgl. BGHSt 50, 105, 120 f.
[157]
BGHSt 26, 167, 172; 37, 320, 322 (z. Vergleichbarkeit von § 223a und §§ 115, 44 Abs. 1 DDR-StGB); Sch/Sch-Eser, § 2 Rn. 24.
[158]
vgl. dazu statt aller BGH (GS) 26, 172 ff.; BGHSt. 44, 175, 177; BGH GA 1978, 147 f.; BGH JZ 1979, 75, 77; BGH NStZ 1987, 120; OLG Hamm NStE Nr. 2 zu § 266b StGB; Fischer, § 2 Rn. 5; LK-Dannecker, § 2 Rn. 63; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 22; Mazurek, JZ 1976, 234 f.; Maurach/Zipf, AT/1, § 12 Rn. 16; Mohrbotter, ZStW 88 (1976), 935 ff.; Tiedemann, JZ 1975, 692 ff.
[159]
BGHSt (GS) 26, 167, 173; BGH NJW 1976, 248; kritisch LK-Dannecker, § 2 Rn. 63; Sch/Sch-Eser, § 2 Rn. 25.
[160]
MK-Schmitz § 2 Rn. 29 m.w.N.; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 29.
[161]
Lackner/Kühl, § 2 Rn. 5; LK-Dannecker, § 2 Rn. 75; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 23; C. Schröder, ZStW 112 (2000), 58 ff., 72 ff.; Jescheck/Weigend, AT, § 15 IV 5 Fn. 49.
[162]
So NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 32; SK-Jäger, § 2 Rn. 32; Jakobs, AT, Rn. 4/75; Schünemann, Nulla poena sine lege? Rechtstheoretische und verfassungsrechtliche Implikationen der Rechtsgewinnung im Strafrecht, S. 26 f.; Schroeder, Bockelmann-FS, S. 796, 798 ff; Sommer, Das „mildeste Gesetz“, S. 163 ff.
[163]
vgl. NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 30 ff.; SK-Jäger, § 2 Rn. 32; Jakobs, AT, Rn. 4/74; Schroeder, Bockelmann-FS S. 796, 798.
[164]
NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 32; SK-Jäger, § 2 Rn. 32; Jakobs, AT, Rn. 4/76; Schroeder, Bockelmann-FS, S. 796.
[165]
Tiedemann, NJW 1977, 778.
[166]
SK-Jäger, § 2 Rn. 32; Jakobs, AT, Rn. 4/74; s. auch Sommer, Das „mildeste Gesetz“, S. 81 f.
[167]
SK-Jäger, § 2 Rn. 32; Jakobs, AT, Rn. 4/76.
[168]
Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 515 f.
[169]
So NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 34.
[170]
SK-Jäger, § 2 Rn. 8c, f; Jakobs, AT, Rn. 4/72; Laaths, Das Zeitgesetz gemäß § 2 Abs. 4 StGB, 1991, S. 109 ff.; vgl. auch Samson, wistra 1983, 237.
[171]
Lackner/Kühl, § 2 Rn. 4; SK-Jäger, § 2 Rn. 26; Jakobs, AT, Rn. 4/72; ebenso Fischer, § 2 Rn. 13b; Samson, wistra 1983, 237.
[172]
Jakobs, AT, Rn. 4/71.
[173]
NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 36; Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 473.
[174]
MK-Schmitz, § 2 Rn. 30; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 36.
[175]
NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 36; Flämig, Steuerrecht als Dauerrecht, 1985, S. 74 ff.
[176]
NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 33.
[177]
NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 38.
[178]
Tiedemann, Artikel „Blankettstrafgesetz“, in: HdWiStR, S. 4 f; Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 474 f.; Tiedemann/Dannecker, Die gesetzliche Milderung im Steuerstrafrecht, S. 20 f.
[179]
BVerfGE 48, 55; BGHSt 31, 289.
[180]
BVerfGE 5, 31; 8, 302; vgl. auch Tiedemann, Peters-FS, S. 201 f.
[181]
Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 478 ff.
[182]
Schwinge, Begriffsbildung, S. 69 ff.; Hegler, Frank-FG Bd. 1, S. 2351 ff.; Grünhut, ZStW 76 (1964), 6.
[183]
Bruns, Die Befreiung des Strafrechts vom zivilistischen Denken, S. 321; Sax, Das strafrechtliche „Analogieverbot“, S. 157; Seel, Unbestimmte und normative Tatbestandsmerkmale, S. 38.
[184]
BVerfGE 78, 213.
[185]
Sch/Sch-Eser, § 2 Rn. 27; SK-Jäger, § 2 Rn. 28.
[186]
BGHSt 48, 373, 382; BGHSt 20, 22, 25, 28, 30; 24, 94, 97; BGH NStZ 2000, 136; 1983, 80, 268; BGHSt 34, 284; BGHSt 37, 320, 322; 38, 18, 20; BGH NJW 1997, 951; OLG Düsseldorf NJW 1991, 710, 711; OLG Frankfurt NStZ-RR 2001, 276; OLG München wistra 2007, 34, 35; Fischer, § 2 Rn. 10; LK-Dannecker, § 2 Rn. 62; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 28; SK-Jäger, § 2 Rn. 31; Baumann/Weber/Mitsch/Eisele, AT, § 9 Rn. 44.
[187]
BGHSt 20, 182.
[188]
vgl. BGH BGHR StGB § 2 Abs. 3 – DDR-StGB 3, DDR-StGB 6; BGH NStZ 2000, 136; Fischer, § 2 Rn. 9; Lackner/Kühl, § 2 Rn. 3; SK-Jäger, § 2 Rn. 39; Bohnert/Krenberger/Krumm-Krenberger/Krumm, § 4 Rn. 7 ff.; Göhler-Gürtler, § 2 Rn. 4; Roxin, AT, Bd. 1 § 5 Rn. 65.
[189]
Vgl. BGHSt. 37, 322.
[190]
LK- Dannecker, § 2 Rn. 116; MK-Schmitz, § 2 Rn. 28; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 45; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 32; i. Erg. ebenso SK-Jäger, § 2 Rn. 39; Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 525 f.; Jakobs, AT, Rn. 4/78; Sommer, Das „mildeste Gesetz“, S. 85 ff., 92 ff.
[191]
BVerfGE 81, 132, 135 ff.; krit. dazu Grünwald, Arth. Kaufmann-FS, S. 433 ff.; C. Schröder, Mehle-FS, S. 603 ff.; vgl. auch BVerfG NJW 1993, 321 f. u. 2167, 2168; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 27; Roxin AT, Bd. 1 § 5 Rn. 63; anders aber SK-Jäger, § 2 Rn. 17; Jescheck/Weigend, AT, § 15 IV 5; Schützendübel, Die Bezugnahme auf EU-Verordnungen in Blankettstrafgesetzen, S. 90, 191.
[192]
E 1962 Begr. S. 107; s. auch BGH BGHR StGB § 2 Abs. 3 – Gesetzesänderung 8 = NStZ 1992, 535, 536.
[193]
Vgl. nur LK-Dannecker, § 2 Rn. 59; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 22; SK-Jäger, § 2 Rn. 15.
[194]
NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 22; SSW-Satzger, § 2 Rn. 16.
[195]
Dazu Hassemer, Einführung in die Grundlagen des Strafrechts, S. 201 ff.; Laaths, Das Zeitgesetz gemäß § 2 Abs. 4 StGB, 1991.
[196]
Zur Vereinbarkeit des § 2 Abs. 4 StGB mit Art. 49 Abs. 1 S. 3 EUGRCh Gaede, wistra 2011, 370 f.
[197]
BGHSt. 6, 30, 38; BGH wistra 2011, 70; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 47; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 34; SK-Jäger, § 2 Rn. 46; Jescheck/Weigend, AT, § 15 IV 6; krit. Flämig, Steuerrecht als Dauerrecht, S. 53 ff., 74 ff., 78 ff.; Jakobs, AT, Rn. 4/63; Tiedemann, Peters-FS, S. 198 ff.
[198]
Jakobs, AT, Rn. 4/50, 4/63.
[199]
Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 444, 445.
[200]
BayOblG wistra 1994, 355; OLG Düsseldorf wistra 1992, 116, 117; OLG Stuttgart NJW 1990, 657, 658; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 37 f.; SK-Jäger, § 2 Rn. 46; Roxin, AT, Bd. 1 § 5 Rn. 66.
[201]
LK-Dannecker, § 2 Rn. 130; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 38; SK-Jäger, § 2 Rn. 46.
[202]
BGHSt. 6, 36; 18, 12, 14; BGH wistra 2011, 70; BayObLG wistra 1994, 355; OLG Düsseldorf NJW 1991, 710, 711; OLG Naumburg NZV 1993, 410; OLG Köln NJW 1988, 657, 659; E 1962 Begr. S. 107; LK-Dannecker, § 2 Rn. 127; SK-Jäger, § 2 Rn. 47; Göhler-Gürtler, § 2 Rn. 10; Rebmann/Roth/Herrmann, § 2 Rn. 17.
[203]
BGHSt. 6, 37; 18, 14 f.; BGH wistra 1998, 306; BGH NJW 1952, 72, 73; OLG Bamberg GewArch 2006, 33, 34; OLG Karlsruhe NStZ 1981, 264; NJW 1968, 1581, 1582; OLG Köln NJW 1988, 659; Lackner/Kühl, § 2 Rn.8; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 35; Rebmann/Roth/Herrmann, § 4 Rn. 17; Rotberg, § 4 Rn. 14.
[204]
Vgl. dazu MK-Schmitz, § 2 Rn. 54 m.w.N.; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 48 ff.; Tiedemann, Artikel „Zeitgesetz“, HWbWiStR S. 2 f.; Jakobs, AT, Rn. 4/65; Laaths, S. 70 ff.; Tiedemann, Peters-FS, S. 200 f.; ferner Gaede, wistra 2011, 366; Rüping, NStZ 1984, 450 f.
[205]
MK-Schmitz, § 2 Rn. 55; NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 53; s. auch Dannecker, Das intertemporale Strafrecht, S. 445 ff.; Flämig, Steuerrecht als Dauerrecht, S. 74, 76 ff., 125; Jakobs, AT, Rn. 4/65; Tiedemann, NJW 1987, 1247.
[206]
BGHSt. 6, 39; KG NStZ 1994, 244; Fischer, § 2 Rn. 13; Sch/Sch-Eser/Hecker, § 2 Rn. 38.
[207]
NK-StGB/Hassemer/Kargl § 2 Rn. 56 m.w.N.; SK-Jäger, § 2 Rn. 51.
[208]
So die h.M.; vgl. nur NK-Hassemer/Kargl, § 2 Rn. 56; SK-Jäger, § 2 Rn. 39; Jakobs, AT, Rn. 4/78; Maurach/Zipf, AT/1 § 12/14; a.A. LK-Dannecker, § 2 Rn. 134.
[209]
BGHSt 47, 369, 375 f.
[210]
BGHSt 24, 103, 106.
[211]
BGBl. I S. 1838.
[212]
BGBl. I S. 2300.
[213]
BT-Drs. 17/9874, S. 30 f.
[214]
MK-Schmitz, § 2 Rn. 69.
[215]
MK-Schmitz, § 2 Rn. 69.
[216]
Jescheck/Weigend, AT, § 15 IV. 3.; Lackner/Kühl, § 1 Rn. 8.
[217]
MK-Schmitz, § 1 Rn. 69; dazu auch LK-Dannecker, § 1 Rn. 136; SK-Jäger, § 2 Rn. 52; Roxin, AT, Bd. 1 § 5 Rn. 56; Stratenwerth/Kuhlen, AT, 3/12.
[218]
BVerfGE 109, 133, dazu Mushoff, KritV 2004, 137 m.w.N.
[219]
EGMR, NLMR 1993, 19 Rn. 52 (Kokkinakis/GRE); EGMR, NJW 2010, 2495 (M/D); zum Verbot auch der rückwirkenden Strafschärfung EuStR Kreicker § 51 Rn. 82.
[220]
v. Mangoldt/Klein/Starck-Nolte, Art. 103 Abs. 2 GG Rn. 135.
[221]
Dazu EGMR [GK], NLMR 2013, 270 Rn. 66 ff., 70 ff. (Maktouf u. Damjanovic/BOS).
[222]
EGMR, NJW 2010, 2495 Rn. 117 ff., 135 (M/D).
[223]
BVerfGE 95, 96, 133 ff.
[224]
EGMR [GK], NJW 2001, 3042 Rn. 68 ff., 75 (K.-H. W./D).
[225]
EGMR [GK], NJW 2001, 3035 Rn. 50 ff. (Streletz, Kessler u. Krenz/D). zust. Werle, NJW 2001, 3001, 3003 ff.; Demko, HRRS 2004, 18, 23 f.; krit. Grabenwarter/Pabel, Europäische Menschenrechtskonvention, 6. Aufl. 2016, § 24 Rn. 153.
[226]
EGMR, NLMR 2013, 282 Rn. 817 (Khodorkovskiy u. Lebedev/RUS); Meyer-Ladewig/Harrendorf/v. Raumer-König, EMRK, Art. 7 Rn. 18; siehe auch BGHSt 52, 523, 542 f.
[227]
EuGH Slg. 1962, 97 ff.; vgl. auch EuGH Slg. 1984, 2689, 2718 (Regina/Kirk); EuGH Slg. 1984, 3291, 3302 (Könecke); EuGH Slg. 1987, 3969, 3986 (Kolpinghuis Nijmegen BV); EuGH Slg. 2002, I-1613 Rn. 109 (Brugg Rohrsysteme); EuGH Slg. 2005, I-5425 Rn. 202 (Dansk Rørindustri); EuG, Slg. 2003 II,-2597 Rn. 36 (Archer Daniels Midland); vgl. auch Dannecker/Bülte, in: Wabnitz/Janovsky (Hrsg.), Handbuch Wirtschafts- und Steuerstrafrecht, Kap. 2 Rn. 136 ff.; Friedmann, Die Geltung rechtsstaatlicher Grundsätze im kartellrechtlichen Bußgeldverfahren der Europäischen Gemeinschaft, 2005, S. 234 ff.; Heukels, Intertemporales Gemeinschaftsrecht, S. 232 ff.; Satzger, Europäisierung, S. 549 ff.; Chr. Schröder, Europäische Richtlinien, S. 340 ff.; Zuleeg, JZ 1992, 761, 765.
[228]
EuGH Slg. 1978, 1415 ff; Tiedemann, Wirtschaftsstrafrecht AT, Rn. 260.
[229]
EuGH Slg. 1990, 4023 ff. (Fedesa); Tiedemann, Wirtschaftsstrafrecht AT, Rn. 261.
[230]
EuGH, Urt. 10.7.1984, 63/83, Slg. 1984, 2689.
[231]
EGMR Nr. 10249/03 – 17.9.2009 (Scoppola v. Italien Nr. 2), NJOZ 2010, 2726 = HRRS 2011 Nr. 600.
[232]
EKMR, 1978, DR, Bd. 13, S. 70 ff.
[233]
EuGH, Urt. v. 3.5.2005 – C – 387/02, C – 391/02, C – 403/02.
[234]
EGMR, NJOZ 2010, 2726, Rn. 105 ff.
[235]
EGMR, NJOZ 2010, 2716, Rn. 107 ff.
[236]
BeckRS 2013, 12859.
[237]
EGMR, NJOZ 2010, 2716, Rn. 109.
[238]
EGMR, Tess v. Lettland, Entsch. v. 12.12.2002; Kononov v. Lettland, Urteil v. 17.5.2010, Rn. 186; Maktouf und Damjanović, Urteil v. 18.7.2013, para. 72; s. auch Damnjanovic, ZIS 2014, 636; Tamietti, eucrim 2015, 116.
[239]
EGMR, Maktouf und Damjanović, Urteil v. 18.7.2013, zustimmendes Sondervotum der Richter Pinto de Albuquerque und Vucini, S. 44.
[240]
EGMR, Maktouf und Damjanović, Urteil v. 18.7.2013, para. 65; zust. Sondervotum der Richter Pinto de Albuquerque und Vucini, S. 44; vgl. auch Damnjanovic, ZIS 2014, 634 f.
[241]
Gollwitzer, Menschenrechte im Strafverfahren, 2005, Art. 15 IPbpR Rn. 7; Nowak, CCPR Commentary, 2. Aufl. 2005, Art. 49 Rn. 7.
[242]
Näher dazu Dannecker, Schroeder-FS, S. 761, 770 ff.; Gleß, GA 2000, 224 ff.
[243]
NK-GRCh-Eser, Art. 49 Rn. 34.
[244]
NK-GRCh-Borowsky, Art. 51 Rn. 16.
[245]
NK-GRCh-Borowsky, Art. 51 Rn. 24a ff. m.w.N.
[246]
Heuer, Art. 51 Abs. 1 S. 1 GRC, S. 200 ff. m.w.N.
[247]
Gaede, wistra 2011, 365 (369).
[248]
Siehe dazu NK-GRCh-Borowsky, Art. 52 Rn. 3, 18 ff. m.w.N.
[249]
Siehe dazu Gaede, wistra 2011, 365, 369, 370 ff. m.w.N.
[250]
OLG Koblenz NStZ 1989, 188; OLG Stuttgart NJW 1990, 657.
[251]
EuGH, Urt. v. 1.6.1999, C-319/97; Antoine Kortas, EuZW 1999, 476 ff.
[252]
EuGH, Urt. v. 1.6.1999, C-319/97 Rn. 16; Antoine Kortas, EuZW 1999, 476, 477.
[253]
Auer, NJW 1984, 2022; vgl. aber EuGH, Urt. v. 22.9.1983 – Rs. 271/82.
[254]
EuGH, EuZW 1999, 52 ff. (Awoyemi).
[255]
MK-Schmitz, 2005, § 2 Rn. 40 ff; Sch/Sch-Eser, § 2 Rn. 40; SK-Jäger, § 2 Rn. 46.
[256]
EuGH, EuZW 1999, 52 ff. (Awoyemi); vgl. auch EuGH EuZW 2000, 89 f. (Arblade und Leloup); eingehend dazu Gleß, GA 2000, 224, 230 ff.
[257]
Zur Kompetenz der Europäischen Union, die Mitgliedstaaten auch zur Schaffung nationaler Strafrechtsnormen zu verpflichten, vgl. Vogel, in: Dannecker (Hrsg.), Die Bekämpfung des Subventionsbetrugs im EG-Bereich, 1993, S. 170, 172; Albrecht/Braum, KritV 2001, 312, 319 f.; Bleckmann, Stree und Wessels-FS, S. 106, 111; Dannecker/Streinz, in: Rengeling: EUDUR, Bd. I, 2. Aufl. 2003, § 8 Rn. 62 ff.; Sieber, ZStW 103 (1991), 957, 963; Tiedemann, NJW 1993, 23, 26.
[258]
Schlussanträge vom 14.10.2004.
[259]
Generalanwältin Kokott, Schlussanträge, Rn. 165.
[260]
EuGH, EuZW 2005, 369 ff. (Berlusconi).
[261]
So die ständige Rechtsprechung seit dem Urteil EuGH, Slg. 1987, 3969, Rn. 13 (Kolpinhuis Nijmwegen).
[262]
Satzger, JZ 2005, 998 ff.
[263]
Satzger, JZ 2005, 998, 1000.
[264]
EuGH, Slg. 1981, 2595, 2618 (Casati); EuGH, Slg. 1989, 221 f. (Cowan/Trésor public).
[265]
BGHSt 25, 190; vgl. auch BGHSt 27, 182; 41, 131 f.
[266]
Albrecht/Braum, KritV 1998, 460, 471; Cuerda, in: Schünemann/Suárez González (Hrsg.), Bausteine eines europäischen Wirtschaftsrechts, 1994, S. 367, 368 ff.; Dannecker/Streinz, in: Rengeling, EUDUR, Bd. I, § 8 Rn. 54 ff.; Dannecker, JZ 1996, 869; Kaiafa-Gbandi, KritV 1999, 162, 165 f.; Schulz, in: Europäisierung des Rechts, 1996, S. 189; Deutscher, Die Kompetenzen der Europäischen Gemeinschaften zur originären Strafgesetzgebung, 2000, S. 335 ff; Streinz, in: Dannecker (Hrsg.), Lebensmittelstrafrecht und Verwaltungssanktionen in der EU, 1994, S. 219, 220 ff.; Tiedemann, NJW 1993, 23 ff.; Vogel, GA 2002, 517, 525; Weigend, StV 2001, 63, 67; a.A. Böse, Strafen und Sanktionen im europäischen Gemeinschaftsrecht, 1996, S. 56; Heitzer, Punitive Sanktionen im Europäischen Gemeinschaftsrecht, 1997, S. 136 ff.; Pache, Der Schutz der finanziellen Interessen der EG, 1994, S. 341; zusammenfassend Hecker, Europäisches Strafrecht, § 4 Rn. 83 ff.