Թղթեր

[Ա]

Առ հոգեւոր տէրն Պետրոս կաթողիկոս ի ժամանակին, յորում ի կապանաց իւրոց վերստին յաջորդեաց յաթոռ իւր, խնդրեալ ի Գրիգորէ զգիր սրբոյն Եփրեմի Հաւատոցն, զոր ընթեռնոյր մինչ ի բանտին էր:

Թէպէտեւ ըստ գեղեցիկ խնդրոյ քում լուսափայլութեան, պետականդ բոլոր սրբազանից եւ գլուխ առաքելական, պարտ վարկանիս երկարագոյն նորագոյն բանս իմաստասիրել ծառայի քում, որով զուարճանաս իբր զհայր ի վերայ որդւոյ, սակայն սիրելի է ինձ միշտ կարճառօտ հատանել: Վասն զի զբոլորն մասն միակի գիծ ուղղակի զբովանդակն պարառէ զուղղանկիւնեացն թէպէտեւ մասն գոլ: Եւ իմաստնոյն մի բան բաւական է զբիւրս բերել զկնի հետեւաբար:

Արդ թողից զայսոսիկ նախադրութիւն մակագրել մեծագունիդ գլխոյ, որ ամենայնի ես բաւական, եւ զանսպառն հեղուս գիտութիւն եւ շնորհ համեմատ սրովբէականն մականունութեան: Եւ զայսոսիկ ընձեռել ոչ անտեղի վարկայ. վասն որոյ եւ Դաւթի ի զուարճալի նուագերգութեանն նուիրական բան` Քեզ վայել է օրհնութիւն Աստուած ի Սիովն եւ քեզ տարցին աղօթք յԵրուսաղէմ: Իբրու զի` թէպէտ ոչ էր անծանօթ ծագաց երկնի եւ ընդ երկրաւս ածել զբոլորն յօրհընութիւն Արարչին, սակայն որ ընտրեացն օրհնել, եւ որ ծագեաց զլոյս գիտութեան, եւ որ ընկալան հաւատով, այլ ոչ ի հեթանոսս: Եւ այժմ առ այս բաւական է բանս:

Այլ դու ո'վ գլուխ ամենայն հաւատոցն Յիսուսի եւ վախճան, որ նախքան զայսոսիկ, թէպէտեւ երանելին այն Քաղդէացի Խորինն Ասորի, մարգարէական ունելով հոգի եւ նշանս յերկնից ի տուչութենէ վերնոյն, եւ առաքինութեամբ ծայրացեալ անեզրական վարուք եւ վարդապետութեամբ, վեհ քան զբոլորն սեռ իմաստիցն սիրողացն, զայսոսիկ հիմն հաւատոց հաստատէ, այլ առ հաւատացեալդ Աստուծոյ բանին է հաւատ. վասն զի ի մէջ քրիստոսասիրաց է բանդ, որով սպառազինեալ զօրավարդ, վառելով վահանաւորեալ, անվտանգ ի նետիցն մնացեալ, գաղտնի առեալ աւար տացես մեզ կապուտ: Եւ սատարեալդ հարցն ցանգ ամրացուսցես քոյինդ անքուն ակամբ, նոր նորոգեալ ի հաւատ հաստատուն առաւել քան զԱբրահամուն: Վասն զի զի՞նչ են հաւատք, եթէ ոչ յուսացելոց իրացն հաստատութիւն եւ յանդիմանութիւն, որոց ոչն երեւին. եւ որ այսմ հետեւին միանգամայն:

Աւադիկ դու ընկա'լ, վէ'մդ եւ հի'մն, զհաւատոցն հաստատութիւն, այլ եւ զընկերդ քո ՚ի քումն միայնութեան եւ զփոխանդ բոլոր քահանայական կարգաց. վասն զի ըղձալի էր քեզ քան զոսկի եւ քան զարծաթ. վասն զի պատուիրանք Տեառն լոյս են եւ լոյս տան աչաց, եւ յայնմանէ երկիւղ սուրբ, որ մնայ յաւիտեան:

Արդ գիր ծառայի եղիցի կարգեալ ի գիր մատենին, որ ի կատարածի յիշատակ բարւոյ, ողջ լե'ր փոխանո'րդ Յիսուսի:

[Բ]

Առ տէր Պետրոս ի ժամանակի խուժան յառնելոյ ի քաղաքին ի վերայ նորա. բան մխիթարական եւ հարցումն Անանիայի գրոց Շիրակայնոյն, զոր մեծ Քննիկոնն անուանեն:

Զյաւէտ ծայրացելոյդ բոլոր լրութեան կաթուղիկէ եկեղեցւոյ մշտափայլ առ իս ճառագայթից ըղձամ, տոչորեալ խանդակաթ եւ յաւէժ տռփմամբ, քանզի մշտօրեայ տենչամք արեգակնային եւ արփիականն բաղկացուցանելոյ զյոգնական կարեւորութիւնս, զոր վաղ ուրեմն այս ի մէնջ փախեաւ: Զի բնաւին ի բոլորն բարոյական բարգաւաճիցն թափուր զմեզ թորեսցէ: Վասն որոյ ի ճահ ինձ այժմ եկեսցէ ճեմականն Եւրիպիդէս յիւրում տախտակի, սակս տորբանականին Տրոքոնեայ ասելով. Ո'վ Տրոքոնեայ, յորու՞մ բախտի բարի գոլ կարծես` մակացու ի ծնէ կուրա՞ց եթէ զկնի պատահման հանգունակի մակեղուտ անանջատ: Եւ զի զայսոսիկ ոչ այլ ինչ իմաստասիրէր բայց միայն վասն իւրոյ ումեմն Հերմեայ աշակերտի. զի նորա, թողեալ զիմաստասիրութեանն արհեստ, չոգաւ ի կենցաղական զեղխումն. իբրու թէ կոյր ի ծնէ եղեալ, զգայ զկուրութեանն, եւ ըղձայ տեսութեան, իսկ զկնի տեսութեան` ի պատահմանէ կուրացեալ, յոյժ տարակուսելի է: Զոր բանս զքեզ ակն տունջեան անուանէ, եւ զմեզ կափուցեալս ի ճառագայթից եւ խրթնիս եւ խաւարչտին եղեալ: Սակայն առ այսոսիկ սուղ ինչ եթէ իմաստասիրեցից, ո'չ պատկառելի է, այլ մանաւանդ փութալի. թէպէտ եւ ոչ աստուածպետականին հասին բախտի եւ օծման եւ մաքրութեան, սակայն կաթիլ իմն աստուածային առ նոսա կաթեալ: Փերեքղէս փարթամն այն ատտիկեցի, տոգորեալ կարասեօք, ի ծովականն Տրովադայ յԱպպինոսէ արտալածի սակս իրաւացի գոլոյ նմա ի խուժանէ: Եւ Պղատոն ի Սիկիլիայ վաճառեալ, թէպէտ եւ պատճառեն Եպիկուրեանքն սակս խրախճանութեանն չոգալ: Սոկրատէս մեռանի սակս համբակացն դիտողութեան եւ ի կատական հեգնաբանութիւնսն Անիրա՞ւ, ասեն, մեռանիս. պատասխանեալ. Կամի՞ք, զի յիրաւի: Թողից զյոգունցն` զՀոմերի Մելամպոտեան, զԴիմոսթիմեան օրէնսդրի եւ զՈդիսեայ հռետորի, եւ որոց այսմ են հետեւեալ: Զի ո՞ ոք ի կենցաղումս, որ ըստ Աստուծոյ վարս, ոչ լիցի դժպհի: Որք Մովսէսի այնքանեացն արուեստից եւ յաստուածուստ երեւման եւ պարգեւաց ոչ անսացին, եւ զԱհարոն խոտորեցին, եւ մի ըստ միոջէ մինչեւ ցՅիսուս. որ եւ մահու մատնեալ զկեանս իւրեանց կախեալ զփայտէ խնդրէին պարգեւս, եւ ի վերայ գլխոց իւրեանց զարիւնն Աստուծոյ ոչ շատանան, այլ եւ տողանի յորդիս իւրեանց ձգեցին, զի այնու յերկարասցի յամառութիւն կուրացելոցն, որ մինչեւ ցայս վայր թշնամիք խաչին գտեալք յանդգնին:

Եւ զի՞նչ ինձ այսոքիկ. զի Արամեան անմտութիւն զայս ոչ միանգամ կամ երկիցս բայց եւ բազում անգամ յամառեալք: Եւ զի՞նչ զարմանս է, եթէ Տէր ճշմարիտ է, եւ որ այսմ հետեւին, քանզի պարառաբար ծանուցանելոց է մեզ. ներհակս տրամախոհիմք թէպէտ եւ յունակութիւնս տրամադրութեանն առ ինձ ունակութիւնս բերեալ` ումեմն մակստացական եւ անհանգանակ եւ ուրումն բնաբար եւ սեռական ի միում տեսակի: Քանզի հատանունք, որք ոչն են ՚ի միում տեսակի, նուազագոյն ՚ի ներհակումն գտցի. եւ ոչ միայն ի տեսակում այլ եւ յինքեան կրէ իւրաքանչիւր ոք քաջողջութիւնս եւ խօթութիւնս, քանզի եւ սոքա ՚ի միում տեսակի յատուկ ներհակին. վասնորոյ փութալի է ըստ կարողութեան առողջութեան եւ բնականագունին եւ բնաբարն առաքինութեան հետեւել եւ այսմիկ որքան հնարաւոր է բաղձալ. քանզի հարկաւորն ի մեզ հազիւ այսմ հաւանի, միշտ զհակառակսն այսմ հայցելով. եւ զանօգտակարագոյնսն անզգած եղեալ, ոչ երբէ'ք զգասցի զխօթութեանն արշաւանս եւ զխիթս խստագոյնս. զի ՚ի վերայ եկեալն տագնապ` մանաւանդ եթէ զլուծումն եւ զարտահանումն ՚ի կապակցէն, յորս կաշկանդեալն է բազմաբեղուն յօդիւք, ոչ երբէք զայսոքիկ աղէտ տարակուսանաց խոկայ, այլ խնդրէ զցաւագնոտսն եւ զանախորժսն, ախորժակս մթերեալ յինքեան զհամաքամուածս եւ զտողս եւ զափռոդիտականս եւ զատիրրագունականն եւ զմանիական մեղանպոդականաւն կիզեալս, զի դժոխաբոյծ ամենեւին ելով բուժողացն:

Այսոքիկ են տենչումն ըստ մարմնոյ կենցաղոյս, քանզի զառողջութիւնսն անաշխատ միայն հայցեն ընդունիլ, իսկ զհիւանդութիւնսն յոգնական ջանիւ հնարին յինքեանս քարշել, եւ ըստանձնեալք, ապա ուրեմն զգօնանան առ բժիշկս ընթանալ եւ զարտալածեալն յինքեանց բնականագոյն քաջողջութիւնս դարձեալ խնդրեն վերստին արծարծել, զոր հազիւ զպատահմունք որակութեանն այն յեղափոխել կարասցէ: Վասնորոյ զգուշացուցանէ այսպէս նախասականն Հիպոկրատէս յիւրում մատենի առ Պռիւդոս ոմն հրաշաբանելով այսպէս. Ծայրագոյն է խոկալ. ո'վ մանուկ, յանախորժակացն ախորժից հրաժարել եւ ի թանձրագոյնսն ոչ ընթանալ կերակուրս քան զկնի հեշտութեանցն վարանել եւ դառնագոյն դեղեալ զինքեանս ՚ի բժշկաց, քանզի հեշտութիւնք այսոքիք միայն ճաշակելեացն են, իսկ տագնապումն եւ վիշտք բոլորն շարունակեալ անդամոց: Եւ այսոքիկ այսքան:

Իսկ դու ո'վ վսամական եւ սրբազանութեանցն նախապետական, զարիական սերտութեան զմտաւ ածցես եւ զարդարութեանն ողջախոհութիւն. քանզի այսու զքեզ մշտափայլ տեսանեմք, եւ մի' ինչ ի քում մակաւասար մակամտածութիւնս թեւակոխեսցիս, խոկալով տրտմական կամ եթէ տխրութեան ինչ ի քեզ կրել ախտս. քանզի յորժամ տկարանամք, յայնժամ զօրանամք. եւ հոգին ի թիկունս հասանէ տկարութեան մերում. քանզի որ զփորձ առեալն է, կարող է փորձանաւորացն օգնական լինել: Եթէ պարտ է ՚ի նորագունիցն եւ որ զկնի Յիսուսի հարք քո եւ աթոռակիցք յայնցանէ բերել ՚ի ճահ զնոցայն որ ըստ մարմնոյ պատահմունս, նախ զմերոյն Պարթեւին եւ որ ՚ի նորայն արմատոյ յԱրամեան նահանգէ կրեալս եւ որ զկնի այսորիկ յոմանց եւ յիւրոցն սերէ` զՅովաննոյն ի մետաղսն փոխեալ ի կենցաղոյս, եւ զմիւսոյն Գրիգորի ՚ի քաղաքէն արտալածեալ: Եւ զկնի այնորիկ ըստ ասացելումն աստուածաւանդն տառի զգերեզմանսն պատուել եւ զնշխարսն ժողովել, թուի ինձ թէ հրացեալն նախանձ շիջեալ էր եւ բոցն յաչաղութեան հնոցին որ առաւել քան զատրուշանին Զրադաշտին, զովացեալ, եւ կայծակն հրափայլութեան վեհագոյն քան զՊռոմեդեայն եւ զՀեփեստոսին ցածուցեալ. սակս այնր զկնի եկելոցն երկարաձգէր տեսութիւն, զառաջնոցն անկումն եւ զգայթակղութիւնս հայցելով, զգուշանան: Բայց թուի ինձ, եթէ ի խորագոյնս ոմանք այժմ անկանին խորխորատս: Թէպէտ եւ զնախընթացութիւն այսպիսեաց ուղեգնացութեան ըմբերանեալ պարսաւեն, բաւական է բանդ. միայն պարտ է աւագ աչօք շուրջ հայել եւ ժամանակի ծառայել, որպէս ումեմն իմաստնոյ քան զայսոսիկ թուեցաւ:

Փոխա'ն Յիսուսի, համարձակիմք, միշտ սովորեալ յառատաձիր պարգեւս, զկարեւորսն եւ զպիտանացուսն յարատեւական բաշխելով քեզ, որ ոչդ երբէք դանդաղիս զգիրս Անանիայի Շիրակայնոյ. որ բազում աշխատութեամբ եւ յածաչու խոնջմամբ հաւաքեալ ի բազմազան եւ յոքնաբեղուն մատենից. յորում եւ ենթակայացեալ են ոչ միայն քառիցն արհեստք այլ բոլոր էակացն խոկմունս. որ են այժմ ի տան տէրունեան, զոր նախքան զքեզ խրթնացեալ եւ թագնի ընդ գրուանաւ ծածկէին. զոր եւ ինքն իսկ, որ մատենագրեաց զայդոսիկ յառաջնում իւրոյ տրամաբանութեան բազում տարակուսանս եւ կեղերջականս սակս մերոյ ազգային անփոյթ առնելոյ զայդպիսի գործառնութիւնս. յորում մթերեալ են տոգորք աստուածային եւ ենթակայացեալ ամենայն արհեստի մակացութեան եւ նախադասեալ է թուականութեանն եւ երաժշտականութեանն, որք են ի տարորոշ քանակէ տարակացեալք. իսկ երկրաչափութեանն եւ աստեղաբաշխութեանն, որք են ի շարունակ քանակէ, եւ զկնի այսոցիկ յարամանեալք արհեստք եւ մակացութիւնք մատենագրութիւնք եւ գրէ եթէ ամենայն բոլոր վարժումն հռետորական, թէպէտ եւ մասնաւոր զփոշէտեսակսն զօրէն գործասէր մեղուի ամբարեաց ի մեղուանոցի այդր ի բազմավէտ մատենագրից Քաղդէացւոց եւ Յունաց եւ ամենայն ազգաց առ ի ծանօթ լինելոյ, որք նախ քան զայնոսիկ հաւաքեալն մատեանս, մակացու եղեալ իմաստասիրութեան. քանզի որք ոչ նախուստ կրթեալք են, բոլորովին ոչ գոյ հնար թեւակոխել զայնպիսի աստուածաբանութիւնս. քանզի պարտ է նախ ՚ի բնաբանականէն յուսումնականն ամբառնալ եւ անտուստ աստուածաբանականն. քանզի որ այլազգ խորհեսցի, ըստ ասացելումն, տրամախոհի ի վերայ Ոլոմպիոսի դնել զՍեստոս եւ յայնի յարաբարդել զտերեւաշարժն Բիդոն, որպէս զի երկին ճեմարան լիցի նոցա, քանզի յոյժ տարախոհիցն եւ անտիական մտածութեանցն է բաղձումն այս. վասն որոյ եւ Պղատոն իսկ զգուշացուցանէ այսպէս յիւրումն աստուածաբանութեանն. Աներկրաչափական ոք մի' ներամտեսղէ. զայսոսիկ ասելով, զի մի՚ ոք անկատար ի քառիցն ենթակայէ մտղէ ի լսարանն. քանզի բնաւորեալ էր հրաշալին այն միայն աստուածաբանութեանն պարապել եւ յայնոսիկ զկրթեալսն հաստատել ըստ օրէն հիւսնաց, որք արհեստին են մակացուք, ոչ նախուստ յանտառս կամ ի մայրս ճեպին հատանել փայտս. քանզի այլ ոք են պարապեալ այնոցիկ եւ այլ, որք հարթեն եւ սղոցեն եւ ապա ծայրագոյնքն ճախարակօք եւ այլովք գործարանօք գեղապանձ յարդարեն գահաւորակս եւ աթոռս եւ այլ ինչ գործարանս: Այսպես եւ որք ոսկւոյն են պարապեալք եւ երկաթոյ եւ պղնձոյ:

Եւ արդ` քանզի սակս մատենին Անանիայի եղեւ յիշատակ իմաստասիրելոյս մեզ, բե'ր ոչինչ խրթին եւ անյայտաբար. կամիմք զհայցուած մեր ծանուցանել մերոյ լուսաւորչիդ. ՚ի բազմաց անփոյթ եղելոյ այսպիսի գործառնութիւնք եւ հանդէսք, որ ոչ երբէք ի ստադին վարժելոց գրամարտկոսաց եւ քերդողաց հնացեալ, ի մոռացումն այսպիսւոյ մատենի ոչ միայն եւղեւ անկանել, այլ եւ բազմաց, որպէս ի մերոյն Մովսիսէ ուսեալ, գտեալ գտաք, եւ յայդմ մատենի մակագրութեան վերծանեաք: Քանզի Արամեան սերի հպարտութիւն եւ անամոք բնութիւն եւ խստապարանոց բարս ոչ ստորակայի յայսոսիկ կրթութիւնս յարատեւական հաւանել, կամ եթէ ոչ փոյթ, որք պետականին հասին բախտի, մեծարու լինել եւ խուզել զխոհեմական արհեստս ի զարդ քարգոնոսական ապարանին, որպէս մեծ Փտլոմէոսն այն եւ որք այլք այդպիսիք. եւ զի բազում աշխատութեամբ խոնջեալ եւ տագնապեալ, մինչ տակաւին յիմում անտիականն ելով տիս, հազիւ հազ մակացու այսմ եղեալ, սուղ ինչ էակացն հասեալ, ըստ որումն են յԱրաբացւոց եւ Քաղդէացւոց եւ Յունաց, ոչ դանդաղեցայ քննութեամբ զփորձ առնուլ:

Եւ խնդրեմք ի քումմէ լուսափայլութենէդ զնորագոյնն մատեան շնորհել մեզ, զի այժմ մերձ առ ծերութիւն հասեալ եմք, եւ դիւրին վերծանեալ հասցուք ըստ կարողութեան, զի մի' յերկոցունց կողմանցն ունիցիմք մարտակցութիւնս` տեսութեան եւ մտածութեան, քանզի լուսով քո տեսանեմք զլոյս: Ապա եթէ ոչ այսոքիկ հաճոյ թուեսցի քումդ աստուածպետական իշխանութեանդ, զոր եւ կամեսցի, այն իբրեւ յաստուածուստ պարգեւ համարեալ է մեզ. ողջ լե'ր, փոխա'ն Աստուծոյ:

[Գ]

Պատասխանի կաթողիկոսին յաղագս Գագկայ, որ ասէր թէ խորհին կորուսանել զքեզ:

Եւ արդ ծառայից փոքր ի շատէ արդարեւ ճշմարիտ սիրելւոյդ Յիսուսի եւ բարեկամիդ իմ գիտեմք, զի սէր հոգւոյն ստիպէ զքեզ յաղագս եկելոցս ի վերայ իմ ի տարակուսանս եղեալ յանզրաւական եւ յանսպառ պատժապարտութեան, անպարտական գոլով, եւ ի բոլորեցունց պարառեալ անպայման եւ պղտորեալ խորհրդով, եւ խարդաւանս ի վերայ իմ խոկալով, խազմ յարուցեալ խիզախողաց յոմանց եկելոց եւ յոմանց յարուցելով կեամք, ակն ունելով Աստուծոյ, ասելով. Հայեա'ց օգնել ինձ Տէ'ր փրկութեան իմոյ. եւ ընդէ՞ր Տէ'ր կացեր ի հեռաստանէ, անտես արարեր ի նեղութեան ի դէպ ժամանակիս, եւ զոր ինչ միանգամ այսպիսիք ի Դաւթեայ նուագեալ երգի քաղցրաձայնեալ, ինձ մխիթարականս եւ սփոփանս վարկանիմ նաեւ զօրացուցիչս եւ խրատականս եւ յուսալիս: Բայց ի մտի եդի եթէ սակայն եւ այս ջան է առաջի իմ եւ ոչ երկեայց, յորժամ մեծանայ մարդ: Այլ գիտեմք, զի մեղադիր լինիս սակս լռելայնս կալոյ ՚ի բազում վշտաց եւ ի լեզուաց չարեաց, այլ ես ոչ նստայց յաթոռս նանրաց եւ ի հակառակել մեղաւորին առաջի իմ լուռ եղէց եւ ոչ բացից զբերան իմ: Բայց աղէ~ հայեա' ի հեզութիւնն Դաւթայ, թէ ի բազում տարակուսանս եղեալ յաղագս լսելոյ Տեառն վշտացն ո~րպիսի գոհանայ զՏեառնէ. Սիրեցի, ասէ, զի լուիցէ Տէր զձայն աղօթից իմոց, խոնարհեցոյց զունկն իւր առ իս եւ ես զաւուրս իմ կարդացի առ նա: Արդ յորժամ լսել սովորեցայք, զի՞նչ եւս ասել կամիցի ոք, բայց միայն յայսցանէ. Ի վերայ իմ ուրախ եղեն, ժողովեցան յիս տանջանք եւ ոչ զղջացան, փորձեցայ արհամարհանօք եւ այպն արարեալ կրճտեցին ի վերայ իմ զատամունս: Տէ'ր ե՞րբ տեսցես, ի բաց արա' զմիամօրութիւն իմ ի խորամանկութենէ նոցա. եւ ի խորագոյնն վարեալ հանդիսի, որպէս յարի անդ. Ձայնիւ իմով ես առ Տէր կարդացի, եւ հեղից զարտասուս իմ, զի կորեաւ յինէն փախուստ իմ. կամ ի գերչացն հարցեալ եւ ոչ երգեալ յօտար երկրի, միայն առ Տէր համբարձեալ զաչս, ակն ունելով ուստի եկեսցէ ինձ օգնութիւն:

Այսոքիկ են ինձ իբրեւ զկերակուր եւ զըմպելի եւ եթէ առ այսու արժան է ասել. Հայր իմ եւ մայր իմ թողին զիս եւ Տէր իմ ընկալաւ զիս:

Այսպէս հայելով քեզ ՚ի բարձրագոյնսն խորհուրդ ի բոլորն բիւրուց համահաւաքեալ ըստ իւրաքանչիւր ումեք ի վերայ կացեալ երգս. այս ի հոգւոյն շարժեցեալ ճշմարտապէս անվթար ցուցան իբրու սակս այնր իսկ ասացեալ մարգարէութեանն: Տե'ս ո'վ վեհագո'յն, զին՞չ ինձ այլ քան զայս իմասցի գերակատար մտածութիւն եթէ ոչ յաղօթս կալ. վասն զի արին այն եւ քաջամարտիկն, որ պարսեաց զհսկայն դէպ ուղղակի ի ճակատն, ճահեցուցեալ հնջայթութիւնս պարսին որոտիւնս թնդեալ յերկիր զարկուցեալ եզեն զինով նորին Գողիաթայ. սակայն ասէ. Հատուցին ինձ չար փոխանակ ընդ բարւոյ, զինէն խօսէին, որք նստէին առ դրանն, զիս այպն առնէին, որ ըմպէին զգինի: Զոր եւ այժմս կրեմ ի թշնամեաց Տեառն. Տե'ս Տէ'ր եւ մի' լռեր եւ մի' ՚ի բաց առներ յինէն. մի' մատներ զիս Տէ'ր ի ցանկութիւն խորհելոցն ի վայր հարկանել զիս. առաջի քո Տէ'ր են ամենայն ցանկութիւն իմ:

Այսպիսի առասանս ձգեալ պարաւանդելով շուրջ զշաւղօք իմովք դնել ինձ գայթակղութիւն, խոկացաւ խորամանկելով խոտորել զճանապարհս իմ. այլ իմ միայն ի Տեառնէ. Օրէնսգէտ առնէ զնա ի ճանապարհի, յոր եւ հաճեցաւ. սկսանելով նիւթել ինձ որոգայթ եւ բազմաց ասել զանձնէ իմմէ թէ չիք սորա փրկութիւն. Տեսից զատամունս մեղաւորաց խորտակեալ եւ քաղցր ննջել զարթեայց եւ գտից ի թիկունս հասեալ զՏէր. քանզի յորժամ տկարանամք, յայնժամ զօրանամք: Ասացին ոմանք. Հասցուք, հարցուք, բաժանեսցուք զաւարն եւ լցուսցուք զանձինս մեր: Սակայն յուսալով ի Տէր անցից ընդ ծով եւ երգեցից Տեառն նոր երգ. Իրաւունս ինձ ելցեն եւ աչք իմ տեսցեն զուղղութիւն. եւ ոչ խօսեցայց բերանով իմ ի գործս մարդկան, զի գաղտնեօք լցցին որովայնք նոցա եւ յագեսցին կերակրօք եւ թողցեն մանկանց իւրեանց: Ահա' հասեալ է Տէր ի դատել զերկիր, դատել արդարութեամբ զաշխարհ եւ զերկիւղածս իւր ուղղութեամբ: Մի' խաբեսցի անձն քոյ զհետ համոզեալ հողմոց եւ տարաբերեալ: Զոր ինչ սերմանեմք, զայն հնձեմք. ահա' սերմանսն իմ յայտնապէս եւ ահա' հունձս, զոր հնձեմս յայտնի: Թէպէտեւ արտալածի Հեղիաս, անցեալ ընդ Յորդանան ոչ մեռանի. սակայն քուրմքն ծանակէին: Թէեւ ծաղր լեալ ի մանկանցն Եղիսէ, ոչ կունդն ասելով կորնչի, այլ մանկունքն յարջիցն սատակին: Յիսունքն այպն առնեն կրկին զԵղիայ, այլ հուրն փորձէ զնոսա: Եւ քա~նից յիսնաց յիմս հասեալ հինիւ հրեշտակք եւ հրաւիրօղք մահու, զոր հեզաբար ընկալայ ծանուցեալ եթէ որոյ իցեմ հոգւոյ: Ծանի'ր, ո'վ մտացի', Դանիէլ ոչ զգերութիւն դարձուցանել կարող էր զշարժեալն ի Տեառնէ ցասումն. սակայն ինքն ապրեցուցանէր ի Քաղդէացւոցն. առ Տէր կարդալով երից մանկանցն, ոչ հնարէր ապրեցուցանել զԻսրայէլ, այլ հուրն ի ցօղ փոխարկի, եւ որ այլք այսպիսի:

Եւ զին՞չ ինձ առ այս բիւրապատիկս ածել ի դիմի անտեղի քեզ, որ ծանօթ ես ամենայնի եւ տիրաբար ծանուցեալ, այլ զայսոսիկ վասն յօժարութեանդ քո, զի գիտեմք, որ հոգաս միշտ վասն իմ:

Արդ ե'կ դու ո'վ գերակատա'րդ իմաստից, տե'ս զիմոյ անտեղի մտածութեանս, յորս անկայ փորձութիւն առաւել քան զպռոմիականն, յորս ոչ բարերջանիկ գոլ նմա եհաս հանդէս. ըստ որում որ ՚ի գռեհիկս պատմի առակեալ` արտուտի զգուշութիւն երկնի յստորս կործանիլ. եւ նա անկեալ պորտ յորսայս, զոտն ի վերայ յերկին ջանայ կարկառել, զի մի' երկին յերկիր անկցի խափուցեալ. ի պարսաւ առեալ ոմանց թէ որո՞վ ծղէ ծնգօք ծառանաս ծտի'կ քո ծովդ խելօք. պատասխանեալ հաւն ասաց. Որքան կարեմ, զայն առնեմ: Արդ իմ ծղէ ծնգօքս է. օգնական է սրբոյն Գրիգորի եւ Արամեան նահանգիս, զոր Երեմիաս ի Տեառնէ կոչէ յօգնականութիւն. սակայն, յուսալով ի Տէր եւ հաւատալով իբրու անտուստ խոստմանց, յարեայ աճապարեալ քաջագօտի գտեալ ի սեփհականն հասուցի հայրենի, զոր ի բազմաց վաճառեալ եւ ծախեալ եւ այժմ հալածական լեալ փախչիմք, Տէր արասցէ դատաստան:

[Դ]

Պատասխանի տեառն Պետրոսի Հայոց կաթողիկոսի սակս տրտնջոյ զորդւոյն Աշոտի մինչ կինն վաղճանեցաւ:

Եկն եհաս աւետաւորս տառ տարրական իմ նուիրաձիր իբրու զսիք զովացուցիչ եւ զտարաբ ի տապացեալ ժամանակս. եւ արծարծեալ վերստացայ զհոգի իմ ի դրանց դժոխոց. այլ զայրական սերտութիւն քո մշտածան յարակցութեամբ տեղեակ եմ. վասն զի բազմատեւական համբերութիւն քո յանհունն հասանէ գիտութեան զգալեացս. սակայն եւ երբեմն սրտմտականն ընդդէմ օձին. յիշեմ յայսմ վայրի զՅիսուս զայրացեալ. եւ ո՞ւր արդեօք` ի վերայ ալեացն եւ առ Ղազարու. նա եւ մռնչեաց անդ. սաստիւ դողացուցանէ զիշխանութիւն այսոց եւ կորզէ զորս կամէր. նա' եւ ի բազում փորձութեանն լռեալ, զհամբերութիւն ուսուցանելով մեզ. եւ երբե'մն զկնի փորձութեանն ոչ հանդուրժեալ այլ յետս զարկուցանէ եւ ապա թոյլ տայ նմա. եւ եթէ պա'րտ է ասել, ոչ յիւրումն գաւառի ընկալան զնա. բարձրագոյն եւս, յիւրսն եկն եւ իւրքն ոչ ընկալան: Գիտեմ եւ' ի հեթանոսս զնշանսն եղեալ եւ գովելոյ արժանացեալ եւ յԻսրայէլի ոչ այնչափ հաւատս գտեալ:

Այլ քոյդ կապանս եռակի իմն հանդիպել, զոր դու խնդամտութեամբ ընդունիս. սակայն այսպիսի աղէտ տարակուսանաց ինձ ոչ եհաս երբէք որպէս այժմուս, զի հօտ անհովիւ մանաւանդ եթէ ես իսկ մի ի նոցունց մոլորեալ, զոր ի վերայ ուսոցդ դնել կարօտէի. զի ոչ ուղէգնացութեան էի զկնի այլոց օտարաձայնութեան. քանզի ի քեզ զբոլորն շարաբառնիլ հաւանէի եւ զնաւապետդ կապեալ այժմ. զի՞նչ ղեկավարացն հասցէ աղէտ. որ եւ այժմ ոչ տեսութեան կամ գործի, որպէս նախասացի, եթէ կարօտեալ տառի տեսանելոյ քոյ. եւ ոչ հնար էր յիշխանացդ պաղատան մանաւանդ յայդմանէ, որ զբոլորն պտուտկէ չարիս, որպէս յայնժամ զծովածին հօրն քո յԵգիպտոսէ եկեալ, որ կարօտ էր առ արքայ մուծանել, ապա ի պատառուած եղեգան փորուածի ծպտեալ զտառ գծի իւրոյ այնպէս ծանուցանէր. զոր այժմ յարամանեալ պատկանի տարացոյցն այն, զոր յուսամք որպէս նոցայն կատարել. զոր յերիս աւուրս ոչ ընդ իշխանս շրջին, այլ ի հրեշտակէդ պարարուն զպատգամս աստուածեղէնս լուայ թէպէտ եւ անյարմար. սակայն ի նշանացն ի բանիցն միով զբիւրսն ծանեայ, քանզի սովորեալ էի հնարից եւ խաբէութեան անօրինացն եւ սակս կաթոտաբորբորիտոն եւ վաւաշ կիւսակերտօղ եւ օճիրագործ հատընկէց վհուկ ճուաղանն, զոր խափուցանօղ իմն եւ զարհուրեցուցիչ յարուցանէ մրրկեալ ալիս, որպէս ճուաղանց է ճարակ ճռուողել ի գիշերի յանկողինսն, զարկումն եւ շարժումն լլկանաց, եթէ զիարդ համարձակիւր ընդ վիմիդ հաստատուն. կամ կարէ կարկատել կեղծաւորելով բան զօրէն կուրի բանդականին տիտանեան դայեկաց: Բայց միայն վէմ գայթակղութեան եւ գլորման դոցա խնդրել, եւ հարեալք փշրին, ոչ զբարութիւնսն վայելով զայրացուցանեն. հոգի է հեզութեան եւ զայրանայ մեղուցելոցն: Արդ ինձ եղիցի զփորձ առնուլ հեզութեան, եւ դոցա զսրտմտութեանն մանաւանդ վիժածին այն վատթարածին, որ բազմամեայ ձանձրութեան ներկմամբ իբրու զձանձախարիդ որակացեալ սովորական խեղկութեամբ յառնամոլութեան զօրէն Արամազդեան առ Արգիացիսն յափշտակութեան մանկանց, որ մատռուակէին, կամ զԱռիդինեացն եւ զսոկրատեանցն գոմորական եւ սոդոմայեցի անպատկառաբար պագշոտութիւն. եւ տակաւին հնարի դիւթութեան կիւսոյ եւ վհուկս ընդ ինքն խորհրդածուս յուս իւր բառնայ ստանձնեալ որպէս Կենտիւռոս Պռիւդայն, որ առ Նեբրոթաւ նահապետ. եւ ահա' ոչ թողից չասել` մինչեւ ոչ անկցի ՚ի վիհ ծծմբեայ, ոչ խաղաղասցի աշխարհ. վասն զի այսպիսի ծնանի երկիր կարապետ, այն. զոր կապեսցէ Տէր Յիսուս հոգւով բերանով իւրով: Այլ սակս թխտի քո յափշտակելոյ յուղւոջ մի անկցի քեզ երկիւղ կասկածանաց, զի ոչ համարձակի ոք յիմմէ. այլ զի գրեալ էր քո, եթէ զկնի մահուան կնոջ իւրոյ առաւել է ի սէր հօր նորա, այսոքիկ շամիրամեանն յուլիս թերեւս դիցն լեզեալ յարուսցեն զԱրայն, որում տռփէր հրացեալն այն բորբոքմամբ, այլ մեք ըստ հրամանի եւ ըստ գրոյ քո արասցուք զամենայն ողջ լե'ր:

[Ե]

Պատասխանի տեառն Պետրոսի Հայոց կաթուղիկոսի ի ժամանակի քանզի խնդրեաց յաշակերտաց իւրոց զոմանս, զԲասիլն եւ զԵղիսէ:

Զվսամականն մականունութիւն սրբազնաբար ընկալեալ քո բոլորն հարց պետականութեանց, մաքուր եւ անաղօտ լուսափայլութեամբ ի մեզ ճառագայթարձակ փայլատակեալ, հեղումն եւ զօրութիւն տածօղ, եւ առոգութիւն, կենդանութիւն եւ նորոգութիւն անհատաբար մշտաշարժութեամբ բաղկացուցանես քում վիճակելոց երանաւետական դասու ըստ էլիոսական երրորդ լոյսդ կամ սրովբէական հեդումն եւ ազդեցուցանօղ յստորեւ կացեալսն: Իսկ չարափառութեանն կիզիչ եւ հատանօղ տապար, ըստ որում եւ զնմանութիւն ունել ոչ միայն այսոցիկ, այլեւ առաջինն լուսոյն, յորմէ լրացեալ լուսաւորութեամբ ի լաւագոյնսն յարամանեալ պատկանեցար պատկեր:

Ծառայ քո Գրիգոր, որ ընկալայ զգիրս եւ ընթերցեալ ծանեայ զծայրագոյն սիրոյ սրբազանիդ, որ անդրն է քան զմիտս մեր ունակութեան եւ գիտութեան, եւ Յիսուսի միայն նմանութիւն եւ դրութիւն հետեւաբար հանդիսանալ յաւէտ եւ ողջախոհական հաւատոց ճանաչելի:

Ապա առեալ զտառս տախտակի ըղձական, տենչացայ վերստին անոգանալ. եւ իբրու փոքր ինչ փանաքիմաց մտածութեամբ փեռեկեցի զգայարանս հանճարոյ, եւ ողջագուրեալ շրթամբք, ի վերայ աչացս եդեալ խանդաղական խորհրդով գոհացայ զՏեառնէ, եւ արտօսր ինչ թորեալ, գրէ եթէ կերտարան որակացեալ արտահոսեաց կայլակս ստորակայեալ հուպ երկրի ծորեալ ի ծով մածուցեալ սակս կապանացն քոց վերստին յիշման, զմտաւ եւ ի զարմացման եղեալ. եթէ զՅիսուսին ածից զմտաւ յաղագս քոյդ հեզութեան, գտայց հարիւրապետն կամ Յովսէփն աստուածացեալ մարմնոյն հայցօղ կամ Նիկոդիմոս գիշերային կամ ի գերեզմանն ճեպօղ եւ յերկիւղէն ոչ զանգիտօղ. ապա եթէ նախ քան զայսոսիկ, ներքինապետ եւ սպասաւոր մարգարէականին դասու ի Բաբելոն եղեալ, եւ առաքելականին ծայրութեանն եւ հազարապետացն կապանացն ողջունի եւ լուսաւորութեան գիտեմ զոմանս արժանացեալ, եւ արեւմտականն արեգական հօրն քում համանուն, որ յԵգիպտոս զխաղաղութիւն խռովչացն խնդրեալ, եւ բանդապանացն պարգեւս շնորհեալ. եւ զպտուտկեալ չարն շիջուցանել, որ զՅիսուս յարակայ իւր տեսանէր յաթոռ: Հաւանիմ եւ որ զտառիցն տասանց պատարեաց զպար, նմա եւ գոլ բանդապետ եւ զգուշացօղ եւ հաւանեցուցանօղ խակամիտական խորհրդոց:

Եւ զի՞նչ ինձ այսոքիկ երկարագոյն բանս եւ ծանօթագոյն իբրեւ ուխից ինչ նուազ ի ծով ծովացեալ, սակայն ոչ թողից զմերոյն Պարթեւի, որ պար առաջին էր պարծանաց քում տողանի տէրութեան եւ հայր քո, յիւրումն խորագոյն գբի զխուզօղն Օտայ անուանեալ, որ ի խնդիրն չոգաւ եւ ի խաւարչտին խորափտէ առասանով բերեալ, բարի յիշատակի յիւրն աստուածեղէն տառս արժանի եղեալ գրէ Ագաթանգեղոս: Այս այսքան բաւական լիցի:

Գրեալ էր քո յաստուածային նմանակիս լուսաներկդ աջոյ բան զովացուցանօղ եւ շիջուցանօղ մխիթարական ըստ որում քահանայապետութեանդ վայելչաբար իրողութեամբ, ընտ որում առատաբար շարժումն եւ մատակարարութիւն: Քանզի լի եղեաք տառապանօք ի բոլորն հարուածս բաւականապէս ի հինից հրոսակաց եւ յարշաւանաց ասպատակողաց եւ գերչաց եւ յամենայն նուազութիւնս, որք հետեւաբար ի կենցաղումն կրին, որ առաւել քան զՀրէաստանին հրաձգութիւնս եւ աւարումն ընկալաք: Աւա~ղ եթէ ո՞ւր այրարատեան գունդն եւ ասքանազան զօրն եւ որ այնմ կցորդաբար զօրութիւնք եւ գործք արամեան նահանգիս:

Իսկ սակս Ստեփաննոսի ծառայի քո եւ ըստ հրամանի քում արժանացեալ սպասաւորի եւ ճշմարիտ քահանային Աստուծոյ փոխմանն սփոփիչ եւ փարատօղ բանիւ եւ գրով պատուեցեր զիս պայծառ եւ պուետական առասութեամբ: Պատուեսցէ զքեզ պահապանն Իսրայէլի պարծանաց խաչիւն իւրով պարսպեալ ի պատուականդ աթոռ անպայման պարառաբար ամօք մինչեւ ցգալուստն իւր:

Եւ ծառայ քո, հուպ երկրի հարթ ծունր եդեալ, օրհնութիւն եւ գոհութիւն մատուսցի եւ աղօթս առ այն, որ ետն զփոխանդ իւր վերակացու մեզ, շնորհեալ մեզ ընդ երկայն աւուրս:

Գիտես ո'վ աստուածայինդ գլուխ զաղէտ այսպիսի թշուառութեան. յորմէ ակն ունէի ծածկիլ, եւ որում առաջին երթալ, զկնի դադարել. եւ այսոքիկ հարթութեանն հանդէսք տարակուսանաց եւ դողումն այսպիսում հասեալ փորձութեան աբրահամեանն պատարագին, թէպէտեւ փոխանակ Իսահակայն մինչեւ ի հրեշտակէն վերջնանահանջ եղեալ, որ զձեռսն կարկառէր ի զենումն, եւ Յակովբայն Յովսէփայն յեղբարցն դաւաճանեալ: Ողորմելի է պատմութեանս տարազ. քանզի գիտէ քոյդ աստուածային սէր մանաւանդ, որ զփորձ առեալ ես զհոգւոյն ծննդականութեան գերագոյն քան զմարմնոյն, ըստ աստուածաւանդն ասացեալ բանի: Սակայն իմ յանկենցաղս յայս կենցաղավարութիւնս հայելով, կարօտիմք, որք վաղվաղակի հասանեն խաղաղական շիրմի. եւ ի շռայլեալ յայսմիկ շփոթութենէ իբրու շահատակելով փախչիմք, ի վնասակարս այս եւ ի մահացուցիչ բազմապատիկ կենացս զերծեալք:

Իսկ յաղագս մանկանցս մեր ողորմելով եւ արժանիս առնելով, հրամայեալ էիք առաքել առ ձեզ, զի ծառայեսցեն փոխանիդ Յիսուսի եւ նորայն կենսաբեր սուրբ նշանիդ եւ զայն յոյժ խոնարհութեամբ եւ հայցմամբ որպէս հոգւոյն հեզութեան, որ զկնի իւր ձգէ. ըստ որում Ողորմեցայց ում ողորմեցայց եւ գթացայց առ որս գթացայց. եւ եթէ Ընտրեաց զմեզ յառաջ քան զլինելն աշխարհի. թուի ինձ թէ ըմբռնմամբ ձգէ առ ինքն. եւ է ինչ մէնջ հայցէ, եւ է ինչ զի ի զոր առատապէս բաշխէ, եւ յամենայնի ներողութեամբ եւ ողորմութեամբ օրհնաբանեալ բարեբանի յիւրումն առանձին անցեալ սարաւանդեալ բարձրութեան. եւ երկոքումբք փառատրի փառաց թագաւորն. զսուրբսն սիրէ եւ զմեղուցեալսն առ ինքն դարձուցանէ, նոյնպէս եւ միջնորդդ Աստուծոյ եւ մարդկան: