Гладиолус

“ЎЙИН”

Вақт ярим тундан ошганда райком секретари Журъат Ғиёсовнинг уйида телефон жиринглади. Унинг юраги ғашланди. Барча тайёргарлик ишларини кўриб келган, эндигина овқатланиб бўлган, ҳали ётишга ҳам улгурмаган эди. “Яна қандай муаммо чиқди экан?” деб ўйлаганча телефон турадиган хонага ўтди. Район телефони эмас, тўғридан-тўғри обком билан боғланадиган телефон жиринглаётган эди. Ғиёсовнинг ғашлиги яна ортди. “Тинчликмикан ишқилиб? Бемаҳалда обкомдан қўнғироқ…” Ғиёсов гўшакни кўтарди-да, “Ассалому алайкум” деди. У тарафдан бироз бўғиқ, асабийроқ овоз эшитилди: “Ўртоқ Ғиёсов яхшимисиз?” – Бу обкомнинг пропаганда бўлими мудири Донобековнинг овози эди. Ғиёсов оғиз очишга ҳам улгурмади, Донобеков кескин тарзда давом этди: ”Эртанги тадбирга ҳамма нарса тайёрми?”. “Раҳмат, ўртоқ Иброҳим Аҳмедович, ҳамма нарса тайёр. Боя ўзингиз ҳам кўрдингиз…”

Кундузи Донобеков келган, доҳий ҳайкалини очишга бағишланган маросимга тайёргарлик ишларининг ипидан игнасигача текширган, сўзга чиқадиганларнинг айтадиган гапи матнини қайта-қайта ўқиб, анчасини тузатиб берган, уларни бир-икки маротаба гапиртириб кўрган эди. Ғиёсовга буларни яна ҳам пухтароқ тайёрланг, яна эртага ўртоқ Бобоев олдида довдираб, гапини йўқотиб ўтирмасин. Ҳаммамиз шарманда бўламиз. Шармандалик майли-я, мутасаддиларнинг калласи кетади, биринчи галда сизнинг каллангиз кетади. Республикадан вакиллари келиши эҳтимоли бор”, деб тайинлаб кетган эди.

Бу гапдан Ғиёсов бироз хотиржам бўлди. “Ҳар эҳтимолга қарши яна бир сўраб қўяй, деб қўнғироқ қилипти-да”, деб ўйлади. Аммо унинг хотиржамлиги узоққа бормади. Донобековнинг гапириш оҳанги кескин ўзгарди: “Бизда бир хунук хабар бор”, деди. Ғиёсов сергак тортди: “Қанақа хабар?”, дея олди, холос. “Доҳийнинг бурни қани?” Донобековнинг бу саволи Ғиёсовга қаҳратон қишда устидан бир пақир совуқ сув қуйгандек бўлди. Бирзум нима жавоб беришини билолмай қолди. Ҳатто бироз кулгиси ҳам қистади. “Саволингизга тушунмадим, Иброҳим Аҳмедович”, деди базур. Донобеков яна ҳам ўктамроқ, кескинроқ оҳангда деди: “Нимасини тушунмайсиз… Ленин ҳайкалининг бурни қани, деб сўраяпман. Энди тушунарлими?” Ғиёсовнинг хаёлида минг бир фикр чарх урди. Шулар орасидан оғзига келганини айтди: “Ҳайкалнинг бурни қаерда бўларди, ўзида”. “Ишончингиз комилми? – деди Донобеков. – Бориб кўринг!.. Шуни сизга яна бир марта эслатиб қўймоқчиман: эртага соат ўнбирда улуғ доҳиймиз Ленин ҳайкалининг тантанали очилиш маросими бўлади. Бу унча-мунча тадбир эмас, Владимир Ильичнинг туғилган кунига бағишланган маросим-а, эсингиздан чиқмасин. Ўртоқ Бобоев шахсан ўзлари очадилар республикадан келадиган вакиллар иштирокида… Агар каллангиз, мансабингизни айтиб ўтирмай, керак бўлса кўзингизни очинг… Мен ҳеч қандай ёрдам беролмайман”. Шундай дедию, шарақлатиб гўшакни қўйди.

Ғиёсов гўшакни қўйдими-йўқми – билмайди, миясига қон қуйилгандай, боши ғувиллаб ўтириб қолди. Хаёли минг бир кўчага кириб чиқди. “Нега бундай деди? Ҳайкалнинг бурнига нима бўлди? Нима учун бундай деб сўради? Қаёққа кетади ҳайкалнинг бурни? Йўқ, бундай бўлиши мумкин эмас…”

Журъат Ғиёсов ўзини қўлга олди. Соатга қаради: бир! Нима қилиш керак? Ҳар дақиқа ғанимат. Гўшакни кўтарди-да, ўзи ишонган йигитларга қўнғироқ қилди. Уларга зудлик билан ҳайкал олдига келишни тайинлади. Ўзи апил-тапил кийиниб йўлга тушди.

Улар ҳайкал олдида тўпланганда соат бир ярим эди. Ҳайкал оқ мато билан ўралган, аммо унинг бурни чиндан ҳам йўқ эди. Ғиёсовнинг ичида бир нарса узилгандай бўлди. Бироқ буни ҳеч кимга билдирмади. Ёнидагилардан сўради:

– Нима қилиш керак? Буни тузатишнинг қандай иложи бор?

– Милиция бошлиғини, прокурорни чақириш керак, – деди кимдир.

– Улар ҳозир нима қилиб беради? … Масалани разбор қилиб ўтиришга вақт йўқ. Зудлик билан буни тузатиш чорасини кўрмоғимиз шарт… – У ўйга толди.

Йигитлардан бирини четга тортди. Иккови алланималарни гаплашди. Ғиёсов тушунтирар, йигит бош ирғаб маъқулларди.

Ғиёсов ёнидаги бошқа йигитдан сўради.

– Ҳайкалтарош шу ердами?

– Ҳа. Меҳмонхонада дам олаяпти.

– Ичмаганми, ишқилиб?

– Йўқ, – деди йигит. – Кечқурун овқат пайти ичмоқчи эди, қўймадик, эртага сўзга чиқасиз, раҳбарлар олдида ҳиди келиб турса бўлмайди. Тадбир ўтгандан кейин қанча ичсангиз бемалол, дедик.

– Яхши қилган экансизлар. Аҳмад билан унинг олдига боринглар. Секин уйғотиб, ўзига келтириб, ётиғи билан вазиятни тушунтиринглар. Ваҳима қилмасин, оғзидан гуллаб қўймасин. Кўнглини топинглар, рози қилинглар. Бу ерга олиб келинглар. Бир-икки соат ичида шу ишни тўғрилаб бериши шарт. Унга нима керак бўлса, ҳаммасини топиб беринглар.

Ҳамма ўз ишига тарқалди.

Ғиёсов бир чеккадаги скамейкага ўтирди. Гарчи апрель охирлаб қолган бўлса-да, ҳаво анчагина салқин эди. Бунинг устига тун. Ғиёсовнинг бўйи баланд, қадди-қомати келишган, кийим жуда ярашиб туради. Бунинг устига мунтазам спорт билан шуғулланади. Район аҳли райкомимиз доимо қиличдай бўлиб юради, деб фахрланади. У чиниққани учун унча-мунча совуққа парво қилмайди. Ҳозир эгни енгил бўлганиданми ёки вазиятданми эти жунжикди. Бироқ буни ўйлайдиган пайт эмасди. Унинг миясини бир савол пармадек ўярди: “Кимнинг иши бу? Кимга, нима учун керак бўлди бу ўйин? Донобеков қаердан билди? Ким айтди экан унга? У менга нима учун хабар қилди? Бир чеккаси ўзига ҳам тегишидан хавотирга тушдими? Унинг ўзи бу ишга масъул-ку! Шундан қўрққан! Ҳа, худди шундай. Бўлмаса икки дунёда ҳам менга хабар бермасди… Хўш, хабар беришдан мақсади нима? Ҳозир уни қандай қилиб тузатиш мумкин?.. Мени инфаркт қилмоқчими? Нега? Менда нима қасди бор? Нима ёмонлик қилдим унга?..”

Донобековнинг Ғиёсовда қасди бор эди. Аммо буни Ғиёсов билмасди…

Ўн беш кунча олдин Журъат Ғиёсовни обкомга чақиришди. Биринчи котибга кирасиз, дейишди. Нима гаплигини айтишмади. Ғиёсов турли хаёлларга борди. “Нима бўлиши мумкин? Бобоев нега чақиртирди экан?” Ғиёсов кейинги йилларда қилган ишларини, районнинг кўрсаткичларини бирма-бир хаёлидан ўтказди, таҳлил қилди. Бирон-бир ножўя ишни кўрмади, аксинча, вилоят раҳбарларидан, ҳатто республика вакилларидан ҳам раҳмат эшитиб келади.

…Бобоев Ғиёсовни очиқ чеҳра билан кутиб олди. Ўрнидан туриб, қўл бериб саломлашди.

– Келинг, ўртоқ Ғиёсов, – деди ва ўтиришга жой кўрсатди. – Хўш, Журъатжон ишлар қалай? – Ғиёсов биринчи котибни йиғилишларда кўп кўрган, нутқларини эшитган, аммо бир-икки мартагина яккама-якка суҳбатда бўлган эди. Бу одам бошқалар таърифлагандай, анча мулойим, вазмин, суҳбатдошини ўзига ром қилиб оладиган инсон экан.

Раҳбарнинг қабулига киришидан олдин мутасаддилар Ғиёсовни роса “ўқитиш”ган эди: кўп гапирманг, саволларига қисқа, лўнда жавоб беринг, асосий гапингиз “раҳмат” дейиш бўлсин, иложи борича исм-шарифларини камроқ айтинг, у киши ортиқча тавозени хуш кўрмайдилар, очиқ, дангал гапни ёқтирадилар.

Ғиёсов ана шу “йўл-йўриқлар”га риоя қилиб гапни қисқа қилди.

– Раҳмат… яхши…

Бобоев тўрт-бешта қаламни икки кафти орасида айлантириб, Ғиёсовга район, вилоят, умуман, республикага доир икки-учта савол берди. Ғиёсов билганича қисқа-қисқа жавоб қайтарди. У зимдан раҳбарнинг кўзига қаради – жавоблари маъқулми ёки йўқми – билмоқчи бўлди. Лекин Бобоевнинг ўтиришидан, юз ифодасию қарашларидан бирон нарсани англаб олиш қийин эди. Ғиёсовни ҳаяжон, тер боса бошлади. Буни раҳбар сезди шекилли, ўзига хос майин табассум қилди.

– Журъатжон, – деди самимий оҳангда. – Нега ҳаяжонланасиз? Мен ҳам сизга ўхшаган бир одамман, сизга ўхшаган раҳбарман. Фарқимиз – ёшимиз ва лавозимимизда. Тўғрими? – Ғиёсовни баттар тер босди. Чўнтагидан рўмолча олиб, пешона терларини артгиси келди. Бироқ “йўл-йўриқ”да бу кўрсатилмагани учун ўзини тийди. Бобоевнинг саволига жавоб ҳам бермади. Секин бош ирғиб қўйди, холос. Энди раҳбарнинг гапириш оҳанги бироз ўзгарди, озгина расмий тус олди. – Ўртоқ Ғиёсов, биласиз, вилоятимиз учун иқтидорли ёш кадрлар керак. Афсуски, бу борада мақтанолмаймиз. – Бобоев бироз сукут сақлади. Қаламларни кафтлари орасида ишқалашни тезлаштирди. Сўнгра яна ҳам жиддий оҳангда сўзини давом эттирди. – Хабарингиз бор, идеология бўйича секретаримиз анчадан бери бетоб. Жиддий операцияни бошидан ўтказди. Энди у кишининг ишга чиқиши даргумон… Албатта, унга бирон-бир енгилроқ иш берамиз. Аммо олдинги вазифасида ишлаши қийин… – Бобоев оғир тин олди. – Биласиз, Журъатжон, бу соҳа жуда оғир, энг ғалвали соҳа. Саноатда, қурилишда, қишлоқ хўжалигида ҳам қилинган иш кўринади: фалон иншоот қурилди, режа мунча фойизга бажарилди ва ҳоказо. Идеология бундай эмас, бу соҳадагилар одамларнинг онги билан, қалби билан ишлаши керак, уларнинг дунёқарашини, тафаккурини ўзгартириши лозим. Бу энг қийин масала. Ўнта завод қуришдан ўнта одамни тарбиялаш, тўғри йўлга бошқариш оғирроқ. – Гап андови қаёққа кетаётганини Ғиёсов англади. Ва бу таклифга нима жавоб беришни ўйлай бошлади. – Қолаверса, бугун талаб бошқача, замон ўзгача. Мафкурага эътибор кучайган. Соғлиғи яхши бўлмаган, давр билан ҳамқадам юролмаган одам катта бир вилоят мафкурасини бошқариши қийин. Сиз нима дейсиз, гапим тўғрими?

– Тўғри, – деди Ғиёсов беихтиёр, вилоят раҳбарининг гапини нотўғри, деб бўлармиди.

Бобоев Ғиёсовга қаттиқ, айни чоғда қандайдир меҳр билан қаради.

– Тўғри бўлса, – деди рад этиб бўлмас даражада кескин оҳангда. – Энди шу соҳага сиз раҳбарлик қиласиз.

Ғиёсов ўрнидан туриб кетганини билмай қолди.

– Ахир мен…

– Ўтиринг, – деди Бобоев вазминлик билан. – Ёшман демоқчимисиз. Қирққа кирган одам ёш бўладими? Бизнинг ота-боболаримиз йигирмага бориб-бормай юрт сўраган. Биз қирқда ёшман десак, элликдан кейин, қариман десак… Мен сизни яхши биламан, ишларингиздан ҳам, районнинг кўрсаткичларидан ҳам хабардорман. Мутахассислигингиз ҳам шу соҳа бўйича… Қўрқманг. Нима муаммо бўлса, менга айтасиз… Фақат битта илтимос бор сизга. – Ғиёсов ялт этиб раҳбарга юзланди. “Шундай одамнинг менга қандай илтимоси бўлиши мумкин?” – Сал дадилроқ бўлинг… Ҳа, айтгандай, исмингиз нима эди?

– Журъат, – деди Ғиёсов ва ўйлади “Бир неча марта отимни айтди-ку ўзи”.

– Баракалла, Журъатжон. Исмингизга муносиб бўлинг, яъни, журъатли бўлинг. Ҳар кимдан, ҳар нарсадан ҳайиқиб, қўрқиб юрсангиз ҳеч иш қилолмайсиз. Тушунарлими, Журъатжон? – Ғиёсовнинг гапиришига ҳам имкон қолдирмай, сўзида давом этди. – Хабарим бор, районингизда Ленин ҳайкали ўрнатиляпти. Доҳий туғилган кунда тантанали очилиш маросими ўтказамиз. Ундан кейин бир Тошкентга бориб келасиз, эҳтимол Москвага ҳам борарсиз. Қачон борасиз, кимга учрашасиз, сизга айтишади. Кейин обкомнинг пленумини ўтказамиз. Унгача бу гапларни ҳеч ким билмаслиги керак, ҳатто келин ҳам. – Энди гап тамом дегандай қаламларни қаламдонга солди-да, ўрнидан турди ва Ғиёсовга қўл узатди. – Сизга муваффақият тилайман.

Бу суҳбатдан кейин Ғиёсов анча кунгача ўзига келолмай юрди. “Нега мени танлашди? Ким тавсия этди экан?.. Бундай оғир соҳани бошқариш осонми?! Эртага эплолмай қолсам, нима бўлади? Шармандалик-ку!” Лекин орқага йўл йўқ. Раҳбар шундай гапирдики, рад этиш у ёқда турсин, фикр билдиришга ҳам имкон қолдирмади. “Майли, нима бўлса бўлди… Худо ўзи бир йўлга бошлар”.

Бугун бурунсиз ҳайкал олдида ўтириб, негадир шу суҳбатни эслади. Ва у яна бир нарсани эслади: Донобеков обкомнинг идеология секретари бўлармиш, деган гапни кимдандир эшитувди. Лекин эътибор бермаган эди. Чунки бунақа гаплар кунда-кунора чиқади, кимлар ҳақида бўлмайди.

Ҳозир шу гаплар миясида айланаверди. Бугунги воқеа билан шунинг алоқаси йўқмикан, деган фикр ўтди хаёлидан. “Балки мен суҳбатга борганимни у ҳам эшитгандир… Мени ўзига рақиб, деб билдимикан? Шунинг учун шу ишга қўл урдими? Наҳотки? Наҳотки шу даражага борса? Бундай қабиҳликка боргандан кўра, ўзимга очиғини айтмайдими? Одам деган, яна раҳбар дангал бўлмайдими?! Ахир бу ўтакетган тубанлик-ку”. Ғиёсов баҳор тунининг салқин ҳавосида бир сесканди. Бу хаёлларини йиғиштириб олиш имконини берди. “Шошма, Журъат, нималар деяпсан, нималарни ўйлаяпсан? Ҳеч қандай асосинг йўқ-ку, бу фикрларга. Балки унинг иши эмасдир. Эҳтимол қайсидир номарднинг ишидан хабар топиб, раҳми келганидан огоҳлантиргандир мени. Ундан кейин бу хунук иш унинг ўзига ҳам яхшилик олиб келмайди-ку. (Обкомнинг идеология котиби бетоб бўлгандан бери унинг ишларини Донобеков бажариб келаётган эди.) Шошилма, Журъат, хулоса чиқаришга ошиқма. Вақти-соати келади, ҳаммаси очилади, аён бўлади… Ҳозир муаммони бартараф этиш чорасини кўр. Вақт кетяпти… Нега ҳайкалтарош келмаяпти? Кўнмадимикан? Йўғ-э. Тушунадиган одамга ўхшади-ку… Иложи бормикан?.. Иложини топиш керак, топиш шарт. Бошқа йўл йўқ! Акс ҳолда…” Асабий ҳолда у ёқдан-бу ёққа юра бошлади…

Донобеков уйига келиб, овқатланиб бўлгач, юраги ғашлана бошлади. Ҳозиргина йигитлар айтган воқеани энди чуқурроқ ўйлай бошлади. Ўйлаган сари ваҳима босаверди. ”Шу иш тўғри бўлдими ўзи? Болаларнинг гапига қулоқ солиб жуда қалтис ишга қўл урдимми, дейман-да. Эртага ўртоқ Бобоев борса, республикадан вакил келса, юзлаб одам йиғилса… Ўртоқ Бобоев ҳайкални очса. Оқ мато туширилса… бу пайтда одамлар чапак чалади. Қарасаки, ҳайкалнинг, яъни, доҳийнинг бурни… йўқ…” Донобеков Лениннинг бурунсиз ҳайкалини тасаввур қилди. Бутун вужудини совуқ тер босди. Беихтиёр сигарет олди, қўли титраган ҳолда ёндирди, босиб-босиб тортди. “Булар ўзи менга дўстми ё душманми? Қандай қилиб уларнинг режасига рози бўлдим? Шайтон йўлдан урдими мени? Ўртоқ Бобоев биринчи галда мендан сўрайди-ку. Ҳозир вилоятда идеологияга мен масъулман-ку. Бундай хунук ишдан кейин ким мени идеология секретари қилиб қўяди… Ҳозирги ишим ҳам кўплик қилиб қолади. Иш ҳам гўрга, жоним омон қолиши ҳам даргумон. Чунки бу иш шундай қолмайди, сур-сур бошланади. Менга ”садоқатини” кўрсатмоқчи бўлганлар, қистовга олса, сотиб қўйиши ҳеч гапмас… Нима қилиш керак? Буни қандай қилиб тузатиш мумкин?” Ўйлаб-ўйлаб, охири Ғиёсовга қўнғироқ қилди. Шундан кейин ҳам ўзига келмади. “Хўп, Ғиёсов ҳозир нима қила олади? Эртага ўртоқ Бобоевга мен Ғиёсовга айтувдим, дейманми? Шундай десам, ўз тилимдан тутиламан-ку. Сиз қаёқдан билдингиз, демайдими? Дейди! Нима жавоб бераман?”

Донобеков тун бўйи мижжа қоқмай чиқди. Уйқу дори ҳам фойда бермади. Эрталаб ювингани ваннага кирганда ойнада ўзини кўриб ачиниб кетди. Арчилган тухумдай ялтираб турадиган юзлари офтобда қолган бодринг каби сўлғин, кўзлари ҳорғин, қовоқлари осилган эди. Кўриниши бир неча кун ухламай, овқат ҳам емай кетмон чопган одамга ўхшарди. Муздай сувга ювинар экан, ўзини ўзи койирди: “Эй, аҳмоқ! Нималар қилиб қўйдинг? Яна бир неча соатлардан кейин сени нималар кутаётганини биласанми? Эҳ, нодон…”

…Тонг отмай ҳайкалтарош ҳамма ишни битирди. Атроф ёришган сари Ғиёсовнинг кўнгли ҳам ёриша бошлади.

Йигитларга, ҳайкалтарошга бугунги воқеа ҳақида ҳеч кимга ҳеч қачон оғиз очмайсанлар, деб тайинлади.

Район милицияси бошлиғини чақиртирди. Унга керакли топшириқларни берди. Йигитларнинг ҳар бирига вазифа юклади. Ўзи кийимини алмаштириб келиш учун уйига кетди…

Соат ўн яримда обкомнинг биринчи секретари Бобоев республика вакили ва Донобеков билан районга келди. Донобеков олдинроқ бораверай, деган эди, Бобоев бирга борамиз, деб рухсат бермади. Келгунча Донобековнинг ичини ит тирнаб келди. Қўрқув ва ваҳимадан юраги ёрилай, дерди. Район чегарасида уларни Ғиёсов бошчилигидаги район раҳбарлари кутиб олди. Бобоев аввал Ғиёсов билан, кейин бошқалар билан кўришди. Донобеков Ғиёсов билан кўришаётганда унинг юзига, кўзига диққат билан қаради. Ғиёсов ҳеч нарса бўлмагандай хуш кайфият билан кўришди. Бундан Донобеков ҳайрон бўлди. “Нега бунчалар бепарво? Нима бўлди экан?”

Салом-аликдан кейин Бобоев Ғиёсовдан сўради.

– Ҳамма нарса тайёрми? Одамлар келганми?

– Ҳаммаси тайёр, ўртоқ Раҳим Бобоевич. Кеча Иброҳим Аҳмедович келиб, ҳамма нарсани бирма-бир кўриб, тушунтириб бердилар. Сўзга чиқувчилар билан ҳам ўзлари шахсан суҳбатлашдилар.

“Сота бошлади”, деб ўйлади Донобеков.

– Яхши, – деди Бобоев. – Бўлмаса бошлаймизми?

– Марҳамат, – деди Ғиёсов. Меҳмонларни ҳайкал ўрнатилган майдон томонга бошлади.

Донобеков ҳамон эс-ҳушини йиғиштириб ололмас эди.

Майдонга йиғилган одамлар меҳмонларни қарсаклар билан кутиб олишди.

Ғиёсов қисқача кириш сўз билан тадбирни очиб, обкомнинг биринчи секретарига сўз берди. Бобоев, ундан кейин кекса коммунист, сут соғувчи, комсомол йигит, ҳайкалтарош, аълочи ўқувчи қиз сўзга чиқди. Ўқувчи қиз сўзга чечан экан, Ленин бобога бағишлаб шеър ҳам ўқиди.

Донобеков диққат билан оқ мато ўралган ҳайкалга термилди: “Бурни борга ўхшайди-ку”.

Ниҳоят, ҳайкални очадиган ҳаяжонли дақиқалар бошланди. Бобоев бир томондан, республикадан келган вакил иккинчи тарафдан ипни тортиб, ҳайкал устидаги оқ матони тушира бошлади. Атрофни гулдурос қарсаклар тутди. Донобековнинг ичига чироқ ёқса ёришмасди. “Нима бўлар экан?”, деб тиззалари қалтирар эди. Мато сирғалиб ҳайкал устидан тушди. Донобеков не кўз билан кўрсинки, ҳайкалнинг бурни бор эди. “Ё, тавба, ё қудратингдан Аллоҳ” деб юборди коммунистлиги ҳам эсидан чиқиб. Яхшиям шовқин-сурон билан атрофдагилар унинг шукронасини эшитмади. Ялт этиб Ғиёсовга қаради, у атайлаб бошқа томонга юзланган эди. Донобеков нима бўлганини, ҳайкалнинг бурни қандай жойига келиб қолганини тушунмади. Кеча йигитлар мени алдашипти чоғи, деган хаёлга борди. Нима бўлганда ҳам бу ҳолдан у суюнди, ич-ичидан Аллоҳга шукроналар келтирди…

Маросим тугаб, меҳмонлар кетишга шайланди. Шунда республикадан келган вакил Ғиёсовни четга тортиб, эртага Тошкентга боришини, у ердан Москвага бориши мумкинлигини, шунга тайёргарлик кўриб қўйишини тайинлади.

Ғиёсов бу гапдан ҳайрон бўлиб, уч-тўрт қадам нарида турган Бобоевга қаради. Бобоев унинг қараши маъносини тушунди ва шундай қилинг, деган мазмунда бош ирғади.

Донобеков Ғиёсовдан ҳайкалнинг бурни хусусида сўрамоқчи бўлди, аммо мавриди келмади. Ҳар ҳолда тунд юзига бироз чирой югурди. Ғиёсов билан ҳам очиқ чеҳра билан хайрлашди. Унинг қўлини қаттиқ қисиб:

– Раҳмат сизга! Ҳаммаси учун жуда катта раҳмат! Қойилман! Омадингизни берсин, – деди. Кеча ўзи бошлаган “ўйин”да бугун ўзи мағлуб бўлганини тан олди. Аммо бу мағлубиятдан ачинмади, аксинча, суюнди.

Ғиёсов вазминлик билан:

– Сизга раҳмат, Иброҳим Аҳмедович, – деди. – Бундай муҳим тадбирни ўтказишда бизга жуда катта ёрдам бердингиз. Районимиз халқи буни сира унутмайди. Омон бўлинг.

ИҚРОР

Алмат ака маориф бўлимидан кўнгли кўтарилиб чиқди. Оғир бир юк, атрофни қуршаб олган мана шу оқсоч тоғлардай залворли ташвиш анчадан бери унинг елкасидан қаттиқ босиб турар эди. Энди у ўзини қушдай енгил ҳис қилди.

Истироҳат боғи томонга юрди. Бир нафас ёлғиз қолгиси, ўзи билан ўзи суҳбатлашгиси келди. Кекса чинор тагидаги скамейкага ўтирди. Чинорнинг сарғайган барглари “ширт” этиб узилади-да, пирпираб ерга учади. Шапалоқдай барг Алмат аканинг ёнгинасига тушди. У баргни қўлига олди: сап-сариқ. “Ҳаёт қонуни… Шу барг баҳорда тангадай япроқ ёзади. Ўшанда одамнинг дилини яйратади. Энди бўлса… Ҳеч ким эътибор бермайди.

Балки босиб, эзғилаб ўтади. Инсон ҳаёти ҳам шунга ўхшаш. Умрининг кузи… Уни пайқаганлар бор, пайқамаганлар бор. Қай бири маъқул?”

Барг бандидан ушлаб, юзига сийпалади. Нигоҳи ҳамон чинор шохларида. Чети йиртилган сап-сариқ барг унинг диққатини тортди. У нима учундир дириллар эди. Қизиқ… Нега титраяпти? Яшаш учун курашиш керак, дегани шуми? Наҳотки? Балки тўғридир? Мен-чи? Бўйин бердимми? Умр кузини эрта тан олдимми? Бўлмаса нега ариза ёздим?

Алмат аканинг хаёли ҳозиргина район маориф бўлими мудири билан бўлган суҳбатга кўчди. Мудир Алмат аканинг аризасини ўқимади. Бу масалада олдин ҳам бир неча марта келган, ҳар гал “ўйлашиб кўрамиз”, деб қайтариб юборган.

Мудир Алмат аканинг озғин, ажин босган юзларига, маъюс кўзларига боқди. Бу кўзларда зиғирнинг гулича бўлса-да, сохталик сезмади. Алмат аканинг қайси гапида, қайси ишида ғайритабиийлик кўрган?

– Хўш, сабаби нима ўзи, домла? Очиғини айтинг-чи? Ёки бирор гап ўтдими? – деди мудир.

Алмат ака ўтирган жойида бир қўзғалиб қўйди.

– Нимага ундай дейсиз. Ҳеч гап ўтгани йўқ. Жамоамиз яхши, ҳамма ҳурмат қилади.

– Шундай бўлса, ишлайвермайсизми? Мактабга сиздай одамнинг бош бўлиб турганига нима етсин. Ўқувчиларгаям, ўқитувчиларгаям, айниқса, ёш муаллимларга сизнинг тажрибангиз, маслаҳатингиз жуда зарур-ку.

Қобилиятли ёшлар бор. Биз энди кексайиб қолдик.

– Биринчидан, ҳали бақувватсиз, иккинчидан, қари билганни пари билмас, дейдилар. Сизнинг мактабга келиб-кетиб, у-бу ишларга бош бўлиб туришингиз жамоанинг бахти-ку…

Алмат ака қўлидаги баргни икки бармоғи орасида айлантирди. “Бахт. Уни ким қандай тушунади? Мендай кекса ўқитувчи, бунинг устига мактаб директоридан саволига жавоб ололмаган ўқувчи нима деб ўйлайди?..”

Дарсдан кейин савол-жавоб бўлди. Суҳбат адабиётнинг бугунги аҳволи, ҳозирги ёш шоир ва ёзувчилар ижоди ҳақида борди. Ўқувчилар кўп янги номларни санашди. Уларнинг шеърларидан ўқиб беришди, китоблари хусусида фикрларини айтдилар. Очиғи, Алмат ака бироз довдираб қолди. Бу ёшларнинг кўпини эшитган, у-бу нарсасини ўқиган бўлса-да, тан олиш керак, ижодини тўлиқ билмас эди. Шунинг учун ўқувчиларнинг саволларига аниқ жавоб беролмади, чайналиб қолди.

Ўша куни дарсдан жуда ҳорғин чиқди. У бутун муаллимлик фаолиятида кўп қийинчиликларни бошидан кечирди, оғир йилларда, қийин шароитларда дарс берди. Лекин бирон марта чарчаганини, руҳи тушганини эслаёлмайди. Бугун жуда эзилди. Умрида биринчи марта ўзини ожиз сезди. “Демак, бизнинг давримиз ўтибди-да…” Хаёлига келган биринчи фикр шу бўлди. “Ўқувчиларнинг саволига жавоб беролмаган, лоақал улар билган нарсани билмаган ўқитувчи ўқитувчими? Дарсликдаги гапларни ўқиб бериш билан иш битмайди”.

Ўз устида ишламайдиган, билимини ошириб, янгиликлардан хабардор бўлиб бормайдиган ўқитувчиларни Алмат ака кечирмас, буни сира яширмай, уларнинг юзига айтар эди.

Бугун эса ўзи… “Қачондан бери шундай бўлиб қолдим? Балки анча бўлгандир, сезмагандирман?! Нега энди ўсиб келаётган авлоднинг фикрини ўтмаслаштирамиз?! Уларнинг мулоҳазасини нима учун ўз қолипимизга солишимиз керак? Ўқувчиларнинг келажаги, тақдири менга, менга ўхшаганларга боғлиқ-ку. Йўқ, энди тамом! Ҳар кимнинг ўз даври бўлади. Аммо бу давр мутлақ эмас! Буни тушуниш, англаш даркор. Кимки буни ўз вақтида тушунса, ҳаётнинг шиддатли оқими билан баравар сузишга қудрати етмаганлигини пайқаб, ўзини қирғоққа олса – шунинг ўзи бахт!..”