Илон ўчи

Биринчи ҳикоя

ЎЗБЕКНИНГ НИКОҲ ТЎЙИ

Ҳамма халқларда ҳам никоҳ тўйи умр тантанасидир, тўй қутлуғ, аммо ўзбекнинг никоҳ тўйидек саховатли тўй бўлмаса керак дунёда! Ҳа, карнай-сурнай, ноғораю чирманда, ноз-у неъматларни сочиб ташлаш – беиқтисодликда ҳам тенги йўқ; ота-она орзуси, бор-йўғини тўкиб соладилар… Бел синадиган тўй бўлмасин, меъёр керак деймиз-у, барибир ўзбек ўз билганидан қолмайди. Агар у шундай қилмаса, гўё ўзбек бўлмай қоладигандай… Ўзбек табиатан шунақа! «Калникига тўйга-а-а!» деб нидо қилиндими, ўша томонга бораверади. Ўриндиқлар санаш, таклифномалару ва бошқалар кейинги даврда, яъни қўлбола паловни ҳам қошиқда ейиладиган даврдан бошланди. Ҳозирги кунларда шинавандалар керилиб қўчқор уриштирмаганига шукр қилиши керак. Ўзбекнинг ўзи оч қолса қолади, аммо меҳмонини тўйдиради. Бунчалик бўлиш тўғримикан-ов! Ер юзидаги барча тирик жонзотни, денгизлардаги наҳангларни тўйдираман деган Ҳотамтой ҳам шу ўзбекдан чиққан. Бу, ҳақиқат! Ҳадеб насиҳат қилиб, ақл ўргатаверадиганларни, гап учун туғилган минбарбозларни, халқ удумларини таъқиб этган мансабдорларни ғоятда ёқтирмайди, чунки Одам Ато вақтидан бошлаб ўзи шунақа! Бир ҳисобда бунинг нимаси ёмон? Умрида бир маротаба элга ош бермаган, лекин кариллаб юрган, жанозасида олтита одам тўпланганларни ҳам кўрдик. Бу дунёга фақат ўзи учун келганлар бор, ўз она тилини оёқости қилганлар бор, она тилини унутганлар бор… Шунинг учун ҳам халқимиз бирни кўриб фикр қил, бирни кўриб шукр қил, дейди.

Иссиқ ёз кунларининг бирида Ҳабиб деган хушбичим, бўй-басти ярашиғлик йигит ўз дўстлари Пати (Фатхуллохўжа) ва Марат билан бирга Тошкентнинг ғарби-шимолидаги гавжум маҳаллага, тўй бўлаётган кўркам ҳовлилардан бирига кириб келишди. Бу Патининг қариндоши Миршариф деган йигитнинг никоҳ тўйи эди.

Катта ҳовли, саккиз устунли пешайвон, хоналар… Ҳамма ёққа дастурхон ёзилган, столу хонтахталар усти ноз-неъматларга тўла, ҳатто пиёла қўядиган жой йўқ. Қўшнининг ҳовлисида уч катта қозондан буғ кўтарилмоқда. Ҳали кеч кирмасдан чироқлар чароғон-у созандалар навоси авжда. Ясан-тусан меҳмонлар, айниқса, ҳовлидаги столлар атрофини тўлдиришган. Косагул бўлишни касб қилиб олган, сўзининг нуқтаси йўқ бир сергап кимса микрофонни оғзига олиб бориб, ютиб юборгудай, тинимсиз гапириб турибди. Лекин ҳамма ўзи билан ўзи овора, тўйни мажлисга айлантириб юбориш жонга тегибдими, кўплар унинг гапларига қулоқ солмай овқат емоқ билан банд. Шуниси маъқул!

Ҳовлида, юқори қаторда ўтирган қизлардан бири Ҳабибнинг диққатини жалб этди, аввал атайин, кейин унга беихтиёр тикила бошлади – фақат у эмас, бошқа йигитлар ҳам нигоҳлар тийриборонини бошлаб юборишди. Ясан-тусан бўлиб келган «қошлари камон»ларга бу албатта хуш ёқар, йигитлар суқ билан тикилмаган қиз қизми?! Ўн саккиз ёшда қизларнинг хунуги бўлмайди. Баъзи қизлар ўзларига тикилиб қараётган йигитларни менсимагандек безовта бўлиб, истеҳзо билан ён-атрофга қарашар, «тийриборондан» чарчагандек уфф, деб қўйишарди. Бу – шунчаки. Аслида йигитларнинг маҳлиё бўлиб қотиб қолиши уларга ёқар, ўзларини кўрмаганликка солиб, эркаланиб дугонасига бир нима дер – бу эркаланиш асосан тикилиб, оғзидан сўлаги оқиб, ютиб юбораман деяётган йигитга алоқадор бўларди. Ҳабиб ҳам ўша қаламқошга ер остидан қарар, қизнинг гаплари, қилиқлари, эркаланишлари ўзига ярашиб турарди. Қайсидир ҳинд кинофильмидаги жононга ҳам, гўзалликда биринчи ҳисобланган турк қизига ҳам ўхшашиб кетарди. Бодомқовоқ лаблар олуча. Гапираётганида Ҳабиб атай яна тикилди – хайрият, оғзида тилла тиши йўқ экан (ҳозир баъзи ерларда кенг тарқалган – тилла тиш қўйганларни Ҳабиб умуман ёқтирмасди). Зар аралашган атлас кўйлак кийиш одат. Буни ҳам Ҳабиб негадир ёқтирмасди: «Янги Гвинеянинг папуаслари бўлмай ўлларинг!» дерди кийиниш маданияти паст, соч турмакларини ҳам беўхшовроқ қилиб турмаклаган қизларни кўрса. Баъзи ойтовоқлар оғзини тилла тишга тўлдириб, бошини парча билан танғиб олар, қулоғида ойбалдоқ… Қўша-қўша узуклар, билакда ёмби… Тиллага кўмилиш ҳам Ҳабибга ёқмас, юқорида ўтирган бояги қиз эса бундай безанишлардан холи, келиштириб, дид билан кийинган эди. У ниманидир баҳона қилиб, Ҳабибга қадду қоматини бир кўрсатиб қўйди, ингичка бел, бўйнида ҳилол ва юлдуз лавҳа қилдек ингичка тилла занжир осилган, дудоқлар оппоқ, ипак сочларидан бир тутами қулоқ ости бўйнига тушган. Парча-парча гулли юпқа кўйлак «илоҳий бир ҳайкалтарош ижоди» экани шундоқ кўриниб турибди… Бу тўй анжуманида иштирок этаётганлар ичида Ҳабиб ҳам эътибордан четда турадиганлардан эмас – қадду қомати келишган, қиррабурун, қора қош… Икки ёнида ўтирган дўстлари – новча, серҳаракат. Маратдан кўра кўзга яқин; семиз, юмалоқдан келган Патидан ўлса ўлиги ортиқ. У ҳеч кимга қарамай кўпроқ овқат ерди. Гўзал қизлар зиёфатларда овқатга ружу қиладиган, жағи тинмайдиган йигитларни хуш кўрмас, гаплашиш керак, рақсга тушмоқ керак; тўй – овқатхона эмас, умрда бир бўладиган қутлуғ тантана!

– Сен анави қизга маҳлиё бўлиб қолдинг-а? – деди Марат Ҳабибни туртиб. – Ўзи ҳам дўндиққина экан. Менимча, тўйга келганлар ичида энг гўзали шу!

– Мен унга қараётганим йўқ! – деди қизариб Ҳабиб.

Лекин ўша чиройли қиз ўзи ҳақида гап кетаётганини пайқаб турарди.

– Ҳеч кўзингни олмаяпсан! Буни мен эмас, бошқалар ҳам сезяпти.

– Бўлмаган гап! – деди Ҳабиб, лекин бу қизни қаердадир кўргандай бўларди.

– Қарай бер, нима, тўйга нега келдик бўлмаса! Гўзалликка қараш айбми? Унда бу тўйми ёки профсоюз мажлисими?

– Шунақа гўзал қизни биринчи кўришим… Йўқ, мен уни иккинчи бор кўраётганга ўхшайман, – деди Ҳабиб дўстига тўсатдан очилиб. – Дунёда шундай гўзаллар ҳам бор-е! Айниқса, ичкари маҳаллаларда, ўзбек хонадонларининг қизлари баъзан фавқулодда гўзал туғиляпти. Баъзан узумнинг яхшисини ит еб кетади – қандайдир пулдор, расво савдогарбаччалар совчи устига совчи қўйиб, илиб кетадилар. Э, ҳаёт жуда мураккаб!

Шу лаҳза овқат еяётган Пати Ҳабибга хўмрайиб қараб қўйди.

– Унга қара, ота-онаси ҳам зўр одамлар бўлса керак. Наслу насабини билмаслик катта хатога олиб боради… Нодон билан турмуш қуриб яшагандан кўра, бир умр дўзах оташида куйган афзал, деган хоразмлик шоир Паҳлавон Маҳмуд.

Хонандалар, созандалар овози янгради. Тўйга файз кирди. Кўплар ўзи билан ўзи овора бўлиб, «мен сизга айтсам…» бўлиб қолишди. «Фарғона тонг отгунча…»дан кейин қандайдир шўх мусиқа ёшларни рақсга чақирди. Бошқалар қатори бояги гўзал қиз ҳам ўртага тушиб, чиройли ўйнади.

Наинки Ҳабиб билан Пати, бошқалар нигоҳини ҳам ўзига жалб этди.

– Мен уни танийман, – деди Пати.

Ҳабиб ошнасига ялт этиб қаради, ишонмади.

– Мана, кўрасан, – ўйин тугаб, қиз ўз жойига ўтиб кетаётган эди, Пати гап отди: – Салом, яхши қиз! Жамшидбек акам яхшимилар? Укангиз салом айтди, деб қўйинг!

– Хўп бўлади, саломингизни албатта айтаман, – деди қиз чақнаб. – Дадамлар Москвадалар… Индинга келадилар. Кимдан деб айтай?

– Миёнхўжаев деган укангиздан, дейсиз. Бу – дўстим Ҳабиб, наригиси – Марат. Уч оғайни ботирлар, милтиқ отиб ётирлармиз… Ха-ха-ха! Шу тўйга умид билан келганмиз, бизларнинг ҳам ҳовлимизда тўй бўлармикан, деб ният қилдик. Исмингиз нима, яхши қиз?

– Нигора.

– Ҳа, айтмадимми! – деди Пати Ҳабибга боқиб. – Гўзал қизларнинг исми ҳамма вақт Нигора бўлади. Айбга буюрмайсиз, ошналарим оғизларига толқон солиб олишган ёки сизнинг салобатингиздан уларнинг ақллари қаршиликка учрадими, ҳарқалай, соқов бўлиб қолишди. Ёки уларни гипноз қилдингизми…

Қиз бирдан кулиб юборди.

– Гипноз йўқ, гапириб туринглар!

– Мана, кўряпсизми, соқов бўлиб қолди ошнам. Гапирсанг-чи!

– Нимани гапираман! – деди бўзариб Ҳабиб.

– Сиз жойингизга бориб ўтира беринг, Нигорахон, дўстим ҳозир бир яхши гап ўйлаб топади.

Нигора Ҳабибга маъноли қараб қўйди. Жилмайди, негадир бу тортинчоқ йигит билан гаплашгиси келди. Ҳабибнинг «соқов» бўлиб қолиши унинг назарида «кўзи очилмаган мушукбола»лигидан, беғуборлигидан далолат берарди. Шундаймикан-а? «Агар шундай бўлса, жуда яхши», деди ўзига ўзи Нигора. Чиройли қизлар димоғдор бўлади, лекин бу қизнинг «уч оғайни ботирлар» ёнида бир лаҳза тўхтаб, қарашлари билан ўзини тийриборон қилаётганидан бу қорақош йигит унинг ҳам диққатини тортгандай кўринарди. Қизлар кам гапирадиган, ҳушёр, ақлли йигитларни ёқтиради. Бўлар-бўлмасга хиралик қилаверадиганлардан қочишади.

Бир оздан сўнг Пати ошналарига мақтанди:

– Ойимларга айтаман, шу қизни олиб берсинлар.

– Бунинг ойиси олиб беришга қодир, – деди Марат жилмайиб, – Шарбатхон аямлар Патига осмондаги юлдузни ҳам олиб бераман десалар, қўлларидан келади…

Ҳабиб ҳайрон бўлиб қолди.

Орадан бирон соат ўтгач, қизлар қўзғалиб, кетишга ҳозирлик кўришаётган эди, Ҳабибда бир жасорат пайдо бўлиб, янги танишган қизга мурожаат этди:

– Машина бор, олиб бориб қўяйлик.

– Раҳмат! Соат ўнга дадамларнинг машиналари келиши керак, – Нигора Ҳабибнинг ёнидан ўтатуриб, оёғи унинг тиззасига тегиб кетди, унга ярим овозда гапирди: – Кулдирадиган бирон қизиқ Насриддин Афанди топсангиз, телефон қилинг, 35-41… Бу уйимиз. Ёдингизда қоладими?

– Ҳа, албатта, – деди Ҳабиб.

Нима, у бу гапи билан гапга йўқ экансиз, мунча совуқсиз демоқчи бўлдими! Ёки бу чин юракданми? Ўйланиб қолди.

– Хайр!

– Хайр, саломат бўлинг!

Қизлар қатор бўлиб чиқиб кетишди. Улар ўртасида бу қисқагина гапни ҳеч ким сезмади ҳисоб. Шу лаҳза Марат нарироқдаги бир таниши билан гаплашгани кетган эди. Пати эса овқат ейиш билан банд, Нигоранинг дугоналари ҳам ўзлари билан ўзлари овора эдилар.

Ҳабиб тўйга борганидан мамнун, ўртоқлари зўрламаса бормас эди. Баъзан энг яқин қариндошларимизнинг тўйига вақт топиб боролмай, гинахонлик остида қоламиз. Бу яхши эмас. Ҳабиб баъзан ўзига ўзи тасалли берарди, тўйга бормоқ ихтиёрий, аммо жанозага бормоқлик фарз, инсоний бурч! Эшитдингми, бор! Ватандошни тупроққа топшириш, шу куни кечган чарчашу азият олижанобликдан бошқа нарса эмас. Одамларга аралашмаган, кабинетдан чиқмай телефонбозлик, хатбозлик билан умрини ўтказган бир мансабдор қазо қилди. Шунчалик масъул ва катта лавозимларни кўрган бу кишининг жанозасига одам деярли келмади, ҳатто қўни-қўшнилари ҳам кўп қаватли бинонинг деразаларидан мўралашди.

Маҳалладан, хеш-ақраболаридан ажралиб қолган, машинада эрта билан хизматга бориш, кечқурун қайтиш, мажлисларда узоқ ўтириш, «жаннати» хотинининг измидан чиқмай келган ўша мансабдор олтмиш тўрт ёшида қазо қилди. Гарчи одамлар бу қазони эшитган бўлсалар-да, ҳеч кимса келмади. Ошнаю дўстлари унинг тураржойини ҳам билишмасди. «Жаннати» хотинининг зуғуми сабабли юртга ош беролмади, кишиларга меҳрибонлик кўрсатолмади, дунё тургунча тураман деди. Янглишди… Хотини уч-тўрт кишига марҳум эрини «қайси одатда кўмсаларингиз кўмаверинглар…» деганига ҳам қарамай, ишлаган идорасидан деярли одам келмади. Чунки у ватандошлари жанозасига бормаган бир кимса эди. Бирон чойхонага кириб, бир пиёла чой ичмаган… Э, шунақа бўлишдан худо асрасин! Шу маҳаллалик бир қариянинг жанозасида кўчага одам сиғмай кетди; ўтиб кетаётган машиналардан ҳам чиқиб, одамларни ёриб ўтиб, тобутга елкасини тутганларнинг сони йўқ. У юрт сўраганлардан эмас, маҳалладаги хокисор бир қария эди. Одамзод кексайганда эътибордан қолмаслиги керак, инсон ҳам бир дарахтдирки, илдизи одамлар ичида. Бу илдиз узилдими, сувсиз қолдими, дарахт қурийди. Ўзбекнинг бебаҳо асрий одатлари бор, уни камситиш, унга нописанд бўлиш кўрнамакликдир. Халқ одатини асло ерга урмаслик, ўла-ўлгунча қадр қилмоқлик лозим, акс ҳолда киши қабрда ётган ўз отасини таҳқирлаётгандек бўлади. Бундай кимсани ҳеч ким, ҳеч бир халқ фарзандим демайди. Бундай фикрлар чойхона-ю, эл жам бўлган маъракаларда кўп айтилади, уққан уқади, уқмаган жинси шим кийиб, дажжолнинг орқасидан эргашиб юраверади, дерди кексалар…

Тошкент шу даражада қизиб кетдики, киши жонини қўярга жой тополмасди, дим ва иссиқ. Денгиз бўйи курортларга кетганлар кетиб олди. Бунда қолганлар кавакка беркинган бақадек томоқларини лиқиллатишар, сув ичишар, қон босимлари кўтарилганидан шикоят қилишарди. Баъзилар «яна ракета учирилганга ўхшайди, булутлар тўзғиган, тўсатдан ҳавонинг босими оғирлашиб кетди…» дердилар. Қиши билан баҳорни кутиб, сумалакка етиб олсам, у ёғи яхши бўлиб кетади, деган дардманлар энди, «шу саратондан ўтиб, куз салқинларига етиб олсам, у ёғи яхши бўлиб кетади», дейишмоқда.

Нигора эшик олдида тўй эгалари билан илиқ хайрлашиб, икки дугонаси билан кўча четида кутиб турган кумушранг «ГАЗ-24» машинасига тушиб, гувва жўнади. Ал-Форобий кўчаси билан Хадрага, ундан Навоий кўчаси орқали Ўрдага етиб, чапга бурилиб, бундаги икки қаватли чиройли коттежлардан бирига Нигорани ташлаб, ҳайдовчи йигит (Нигоранинг адаси ўз ҳайдовчисини «Шопур» деб атарди) қизларни ҳам уйларига элтиб қўйди.

Катта хонада юрагига ваҳима тушиб, қизини кутиб ўтирган Маҳбубахон рўпарасида телевизор-у, хаёли қизида эди. У Нигорани кўрган ҳамон хурсанд бўлиб кетганидан даст ўрнидан турди.

– Келдингми?

– Ҳа, келдим, – деди Нигора чақнаб.

– Тўйи қанақа бўлди?

– Зўр!

– Дастурхонда нималар бор?

– Ҳамма нарса… Норину хасипгача…

– Кимга қуда бўлибди?

– Э, унисини билмайман.

– Ҳеч ким сени хафа қилмадими?

– Мени-я! Мени хафа қилиш осонми, ойижон? Мен бошқаларни хафа қилишим мумкин. Аксинча, тўйда мени жуда ҳурмат қилишди, бу ҳурмат адамлар туфайли бўлса керак деб ўйладим. Лекин…

– Нима «лекин»?

– Бир йигитга ёқиб қолганга ўхшайман. Бу ҳам адамлар туфайли эмасмикан, деб қўрқяпман. Бундай бўлмаса керак, у мени танимайди-ку! – Нигора ўйланиб қолди. – Жуда бамаъни инсонга ўхшади. Босиқ… Мен билан гаплашолмай соқов бўлиб қолди. Ҳозирги замонда ҳам Мажнунлар бор экан-да. Тавба, дугоналаримдан бири ўша ердаёқ кимдандир билибди, у хирург экан. «Хирург» бизнинг ўзбекчада нима дейиларди?

– Билмайман, қизим. Бунақа сўз ўзбекларда бўлмаса керак. «Ўтмишда биз гадо, хору зор бўлганмиз…» Бир шоир шунақа деганмиди… «Водопровод»ни «вадапровод», «трамвай»ни «трамбой», деймиз. Илгари «кўнка» дейилган экан…

– Жарроҳ!

– Биринчи эшитишим. Вой тавба, шунақа сўз ҳам борми?

– Бо-о-р! Мир Алишер Навоий замонида, ундан илгари ҳам, кейин ҳам жарроҳ дейилган. Жарроҳлик бизда жуда қадимий, ойижон. Адамлар айтганлар. Бу илмнинг асли юрти – Шарқ. Врачлар – табиб, медицина – тиббиёт. «Ал-Қонун»ни билмайсизми? Улуғ ҳаким ва мутафаккир Абу Али ибн Сино ёзган… Сиз кўп нарсани билмайсиз, ойижон! Дадамларга қараб, овқат пишириб бериб, йилларни ўтказдингиз. Эҳтимол, шу ҳам керакдир.

Камситувчи бу танбеҳлар эмас, шаддод қизнинг тўйдан қувнаб келгани, бижиллаб гапираётгани онанинг кайфиятини кўтарди. Шундай доно ва шаддод қизи борлигидан фахрланди. Қайси она ўз фарзандини ёмонлайди. Она-бола гаплашаётганини эшитиб, нариги хонадан сингилчаси Севара ҳам чиқди. Акаси юқорида, ўз хонасида ухлаб қолганини билди.

– Ника, кимни гапиряпсан?

– Ҳой! Сен аралашма! – деди она кичик қизига ёлғондакам дағдаға қилиб.

– Бир йигит! – деди Нигора Севарадан уялмай, ўрталарида сир йўқдай. – Ўша йигитнинг оти Ҳабиб экан, қадду қомати келишган, қиличдек, худди мен ўйлагандек. Энг муҳими шуки, ёнига борганимда гапиролмай, довдираб қолди. Шу замонда-я! Ҳақиқий Мажнун…

– Тағин ростакам соқов бўлса-чи? – деди Севара.

– Йўқ, соқов эмас! Ҳаяжонланганидан шундай бўлиб қолди. Эртага бирон киши телефон қилса, дарров мени чақир! Гўшакни қўйиб қўйма, ўртоқларинг билан қисқа гаплаш! Икки дақиқа! Айтганимни қилмасанг, ўлдираман!

– Вой-бў-ў, бугун кайфинг чоғ-ку! – деди Севара. – Тезроқ эрга тегиб кетсанг яхши бўларди.

– Ҳа, сенга оғирлигим тушяптими, нодон! Тегаман! Лекин бу уйдан кетмайман! Дадамларнинг пулларини бир ўзим оламан, ойимларнинг паловларини битта ўзим ейман, деяпсан-а! Овора бўласан!

– Ортиқча гапирма! – деди Севара тантиқланиб. – Менга ўша йигит ҳақида гапир. Бўлажак куёв ҳақида. Баланд бўйлими? Қошлари қора, қиррабурун, дедингми? Мўйлаби борми?

– Йўқ, мўйлаби қурсин. Мўйлаби йўқ! Мўйлаблиларни жинимдан ёмон кўраман! Мўйлабли бир совуқ артистни биласан-ку, вай, ўша артист телевизорга чиқса, юрагим орқага тортиб кетади. Телевизорни тош билан уриб, синдиргим келади!

– Тилла тиши-чи? Оёғида этиги борми? Галстук тақиб, бошига дўппи кийганми?.. Ха-ха-ха-ха-а-а.

– Ба-а-ас! Ойи, бу ярамасга айтинг, жим турсин! Эҳтимол, ўзингнинг эрга теккинг келаётгандир!

– Ҳой, қизлар, бўлди, ортиқча гапирманглар. Ким билади, агар худо тақдир қилган бўлса, тўй бўлиб кетар. Ҳеч қачон бунчалик қувнаб келмаган эдинг. Ўша йигит сал-пал дидингга ўтирганга ўхшайди. Зора ўзимизга ўхшаган тагли-тугли номдор хонадоннинг боласи бўлса. Босиқ-камгаплигидан, иззат-обрўлилигидан тузук оиланинг фарзанди бўлиши керак. Сен ҳам одам танийсан, ишқилиб, ақл-ҳушингни йиғиб олиб, бир қарорга келгин. Арзимайдиган, отангнинг амалини кўзлаб, бир нимали бўлиб олай дейдиганлардан нарироқ юргин. Ҳозир шунақа йигитлар жуда кўпайиб кетган. У жувонмарглар оила тузай демайди, машинали, уй-жойли, гарнитурли бўлиб қолай, отасини шилай, дейди. Шунақа пасткашлар Тошкентда тўлиб ётибди. Ота-онаси қанақа экан, буни ҳам билиш керак; онаси ўз ҳузурини ўйлайдиган, келинини чўри қилиб қўядиган золим бўлса, нима бўлади? Ҳой, қиз! Жуда эҳтиёт бўлиш керак! Расво қайнонадан куйиб ётган келинлар қанча! Ўзини ўзи ёқиб юбораётган жувонлар қанча! Қайнона расво бўлса, умринг дўзах бўлади!

– Ойижон, мен унинг ўзини ҳали яхши билмайман-у, онасини қаёқдан биламан? Фамилиясини ҳам билмайман.

– Болам, билмасанг кейин билиб оларсан, гап-сўзларингдан у сенга ёққанга ўхшайди. Маҳалласи, уй манзилини сўраб олсанг, борамиз, суриштирамиз, сўраганнинг айби йўқ.

– Ҳали эрта!

– Эрта эмас! – деди кескин бир тусда Севара. – Сен бу билан учинчи йигитни ҳам эрта-эрта, деб чўзиб, охири йўққа чиқардинг! Йигирмага кирдинг, ёш эмассан, қари қиз бўлиб қолганинг яхшими?

– Ойи! Мана бу ярамасни олдинроқ эрга бериб юборинг!

– Ҳозир бориб, юзингга шапалоқ тортаман!

Сингил ҳингиллаганча қочиб, «Гавҳаршодбегим» қасри пиллапоялари аталмиш панжарали, кўркам зинапоялардан кўтарилиб, юқори қаватга чиқиб кетди.

Нигора онасининг ёнига яқин бориб, иштиёқ билан шивирлашиб гаплаша бошлади. Сингил зинапоялар тепасида полга ётиб, мўралаб, онаси ва опасининг гапини эшитишга уринарди.

Нигора бу йил ўн тўққиздан йигирмага ўтди. Мактабда ўқиб юрганидаёқ медицинага қизиққанми, ҳозир қизларнинг кўпчилиги ўзини ТашМИга, СамПИга ураётганими ёки аслида заковатли хотин-қизлар улуғ медицина учун туғиладиларми, ҳарқалай, шу соҳа уларни қамраб олаётган бир давр эди. Бу илм саройига ёшлар ёнган чироққа ўзини уриб, чир айланган парвонага ўхшайдилар, кўпларнинг қаноти куйиб йиқиладилар, кўплар бу оташу нурдан қудрат олиб, оқ либос кийишгача етиб борадилар. Нигора етарли балл билан Ўрта Осиё педиатрия институтига кириб олиб, яхши ўқимоқда, мана, сентябрь келиши билан учинчи курс аудиториясига киради. Яна югур-югур, лекциялар, имтиҳонлар… Унинг онаси Маҳбубахон асли тил ва адабиёт ўқитувчиси, уч фарзанд кўрди; каттаси Бобур, ундан кейин Нигора, кичиги – Севара. Лекин кейинги йилларда саломатлиги йўл бермай уйда ўтириб қолди. Иккинчи томондан турмуш ўртоғи Жамшидбек Зулфиқоровнинг беҳаловат хизмати, ҳали мажлис, пленум, командировка, тез-тез Москвага бориш, кутилмаганда вилоятларга учиб кетиш каби ишлар ҳам унинг уйда бўлишини тақозо этарди. Икки қаватли чиройли коттеж коридорида Зулфиқоровнинг сафар жомадони доимо тайёр турарди. Баъзан шундай кунлар бўлар эдики, у райондан ярим кечада қайтар, эрта билан соат ўнда яна идорада – Совминда бўлиши керак. Баъзан эр-у хотин ўтириб, бафуржа бир пиёла чой ичишолмас, ҳафталаб бир-бирларини кўролмаган вақтлар ҳам бўлган. Отанинг давлат ишлари билан қаттиқ банд бўлгани туфайли хонадонга раҳбарлик Маҳбубахоннинг зиммасига тушган. Депутат, Республика Министрлар Совети раисининг муовини Зулфиқоров хотини туфайли турмуш ташвишларидан деярли фориғ эди. Уларнинг турмуш қурганликлари, топишганликлари ўзи бир ҳикоя, шунинг учун ҳам Маҳбубахон қизига: «Мол-дунё топилади, энг муҳими, турмуш қураётган қиз ва йигит бир-бирини яхши кўриши керак. Бўлмаса, бундай оила ҳаётдаги баъзан бўлиб турадиган зиддиятларнинг биринчи зарбасидаёқ чок-чокидан сўкилиб кетади. Мен аданглар билан бир-биримизни севиб, анча вақт бир-биримизга синашта бўлиб, кейин турмуш қурганмиз. Совчилар шунчаки расмий одамлар. У вақтда аданглар Министрлар Совети раиси муовини эмас, институтни тамомлаган, деярли ночор студент йигит эдилар. Меҳнат билан шу паллага етдик», дея бот-бот гапириб турарди.

Маҳбубахонни баъзилар Мукаррама Турғунбоеванинг ёшроқ даврига ўхшатадилар, у дуторни яхши чалади. «Тановар»га чиройли рақсга тушади. Зулфиқоровлар уйида, деворда ҳамиша садафлар билан безатилган бир яхши дутор осиғлиқ туради. Пианино ҳам бор; Нигоранинг туғилган кунига совға қилиб отаси олиб берган. Пианино икки қиз ўртасида бўлиб, уни Севара тинғиллатиб турарди.

Кўп масалаларда Зулфиқоровнинг ўз фикри бор, у баҳслашишни яхши кўради, айниқса, ўзбек маданияти арбоблари ҳақида, уларнинг ишлари ҳақида фикр юритиб, баҳсу мусоҳаба этишни ёқтиради. Санъат арбоблари хусусида кўп гапирар, Шашмақомни севар, Мулла Тўйчи Ҳофиз, Домла Ҳалим, Садрхон, Устод Абдул Азиз, академик Юнус Ражабийларга эътиқоди баланд, баъзан-баъзан соғинганда «Қаро кўзум…»ни кўз юмиб, эриб тинглар, кайфи ошган чоғларда «Фарғона тонг отгунча…»ни завқу ҳаяжон билан тинглаб, баъзан озгина ичиб, йиғлаб ўтирарди. Санъатдан руҳий озуқ ололмаган одам ғариб одамдир, дерди баъзан Зулфиқоров.

Катталар кечмишни эслаб, руҳий озуқ олади, ўз дунёқараши, ҳаёт фалсафаси уларни қамраб олади. Аммо ёшлар жисмини муҳаббат алангаси қоплайди, севиш ва севилиш илоҳий бир фазилатдирки, ўтмиш, ота-боболар ишини ҳар ким, ҳар хил йўсинда такрорлайди.

Бу – табиат қонуни.

Иккинчи ҳикоя

ТОНГ. БУЮК МУТАФАККИР ИБН СИНО ҲАЙКАЛИ УЛАРГА МУНГЛИ БОҚҚАН ТОНГ

Тўйдаги ўша тасодифий учрашувдан кейин орадан олти ой ўтди.

198… йил 13 апрель куни Тошкентда тўсатдан ҳаво айниб, шамол гувиллай бошлади. Тун бўйи ёмғир ёғиб, эрта билан қорга айланди. Кишиларнинг шундоқ кўз ўнгида табиат бирдан ўзгариб, гўё тўнини тескари кийгандек бўлди. Ўриклар оппоқ гуллаганда, олучалар қийғос очилганда, олам гулларга бурканганда, асаларилар ғинғиллаб учганда қор ёғадими? Ачинасан, киши. Лекин начора. Дарғазаб табиат бир зумда ҳамма ёқни музлатаман, қотираман, учиб келган қалдирғочу лайлакларгача ҳайдаб юбораман, демоқчи бўларди. Қишнинг бундай қайтадан бошланишини ҳеч ким хаёлига келтирмаган, наҳотки ўтиб кетган қиш қайтадан бошланса! Об-ҳавони хабар қиладиганларнинг сўзича, бу ўтиб кетар эмиш. Бундай маълумотларга қон босими бор кексалар қулоқ соларди, холос. Тан-жони соғлар ҳам у билан ҳисоблашмоғи керакка ўхшаб қолди. Новдаларни қор босиб, табиатнинг жамоли ўзгарди. Кексалар бу яқин етмиш йил ичида Тошкентда, май ойида қор ёққанини эслай олмайдилар, мана, табиатга нисбатан ваҳший бўлишликнинг оқибати, дердилар. Наманган томонларда, тоғ яйловларида экин-тикинни бирдан дўл уриб турарди, аммо эрта-индин байрам деганда Тошкентни қор босиши тарихда ҳеч учратилмаган!

Дунёда саломатликдан муҳим нарса йўқ, афсуски, шу саломатликни қадрламайдиганлар ҳам бор; ичишади, чекишади, бўлар-бўлмасга асабни бузишади… «Э, худо, ҳамма нарсани яратдинг, аммо шу асаб деган нарсани яратмай қўя қолсанг нима қиларди!» – дерди Қўштут маҳаллалик титраб-қақшаб юрадиган Тошпўлат тажанг.

Тўсатдан қорни оғриб, туни билан букчайиб, оҳ-воҳ тортиб чиққан Жамшид Зулфиқоровни касалхонага олиб кетишди. Ҳаво айнаган шу кунлари уни тезда операцияга тайёрлашди. Навбаҳор ҳамма ёққа сепини ёйиб, табиат ниҳоятда гўзал бўлганида бирдан қор ёғиб, ерлар музлагани ҳеч кутилмаган ҳодиса. Забардаст, ўз соғлиғига катта эътибор берадиган Зулфиқоровнинг ҳам бирдан қулаши – кутилмаган ҳол, у қирчиллама қиш чилласида ҳам Ўрда анҳорига бориб, музларни ёриб, сувга тушадиган «морж»лардан бири. Семиришга ҳам, озишга ҳам йўл бермайдиган, бадантарбия билан доимий шуғулланадиган, доимо кулимсираб турадиган хушфеъл одамнинг бирдан йиқилиши, жарроҳ тиғига ўзини тутиши оила аъзоларини эсанкиратиб қўйди. Бошқатдан қиш кийимларини кийиб, эрта билан соат саккизлардаёқ касалхонага етиб келган она-бола – Маҳбубахон билан Нигора академик Воҳидов клиникаси эшиги ёнида дийдираб туришарди. Биринчи қаватда, кутиш залига киришдан аввал она-бола бу ердаги улуғ мутафаккир Абу Али ибн Сино ҳайкали ёнида бир лаҳза тўхтаб, кейин ичкарига киришди. Кимдир ўз жигарининг олти соатга чўзилган оғир операциясида шу улуғ мутафаккир атрофида чўққайиб ўтирибди. Улар охирида йиғлаб кетишмабди, эскича ирим-сиримларга ишонмасалар ҳам, ҳарқалай, киши ҳаёти қил остида турганида, тўрт томонга термиларкан… Ғарқ бўлаётган киши сомон парчасига осилар экан… Маҳбубахон билан Нигорани соат ўнда – яна бир ярим соатдан кейин бошланадиган операция хавотирга соларди – кўричак операцияси ҳам барибир жиддий операция! Тиғ уриладими, барибир ҳамма операциялар ҳам оғир ҳисобланади. Эллик ёшларга борган Зулфиқоров умуман операциядан жуда қўрқарди. Инсон нимадан ҳа йиқса, бир куни шунга дучор бўлади, дейди машойихлар. Мана, у жарроҳ қўлига тушди!