Avropa. Türklər. Böyük Çöl
- -
- 100%
- +
Dünya xalqları təkcə xarici görünüşləri, mədəniyyətləri, adət-ənənələri, vərdişləri, əxlaqları ilə fərqlənmirlər. Onlar, bioloqların da təsdiqlədiklərinə görə, genetik səviyyədə də bir-birindən fərqlənirlər. Odur ki zəncilərdən çinlilər doğulmurlar. Bu səbəbdən də bir xalqa bir mədəniyyət, digərinə isə başqa mədəniyyət xasdır. Bu səbəbdən də dünyada dörd min xalq var. İlk baxışdan hamısı bərabər olsa da, əslində, müxtəlifdirlər.
Hələ qədim dövrdən adamları xalq kimi birləşdirən əlamətlər məlumdur. Bu barədə bütöv traktatlar yazılıb. Bioloji xüsusiyyətlər insanları irqlərə, irqləri xalqlara ayırır. Hər birimizin təbiəti (və yaxud cinsi?) bizə nəsildən-nəslə, gedənlərin ardınca gələnlərə ötürülüb… Bu hər zaman və hər yerdə məlum həqiqətdir.
Kişi şalvarının ilk «modeli». Onları 2 min il bundan əvvəl qədim Altayda yun və ipəkdən tikirdilər.
Lakin təkcə Rusiyada belə deyil. Burada insanı tədqiq etmək qəbul olunmur, baxmayaraq ki bu sahədə əldə edilmiş uğurlar çox maraqlıdır. Görünür, buna siyasi ehkamlar mane olur. İsraillilər isə özlərini, öz genetik köklərini öyrənən zaman barmaqlarının ucunda, dərinin üzərindəki şəklə görə heyrətamiz kəşf etdilər. Aydın oldu ki, nəinki hər bir adam, eyni zamanda bütöv xalq da bu əlamətlərə görə fərdi xüsusiyyətə malikdir. Beləliklə, dəri üzərində şəklə görə yəhudi olub-olmamağı müəyyənləşdirməyi öyrəndilər.
Zbruç bütü (X əsr, Qərbi Ukrayna). O, Böyük Çöldə onlarca, yüzlərcə rast gəlinən qıpçaq «qadınlarının» «qardaşıdır».
Bu, irqçiliyə doğru atılmış bir addımdır? Qətiyyən yox, heç kimi irqçiliklə qorxutmaq lazım deyil. Söhbət tamam başqa şeydən gedir: biz hər şeydən əvvəl canlı məxluquq, sonra isə cəmiyyətin üzvü. Biri ilkin, digəri isə ikinci gəlir. Öz təbiətimizi, fərdi xüsusiyyətlərimizi dərk etmək biz insanlara imkan verir ki, həyatın ictimai və başqa hadisələrinin mənbəyini başa düşək. Onlardan nəinki xalqların tarixi, həm də bütün ictimai proseslər başlayır.
“Bioloji sima” hökmdarların hakimiyyətindən asılı deyil; məsələn, türklərin hətta toxumalarının zülalları və sümükləri slavyanlarınkından, vepslərinkindən və digər meşə zonasının xalqlarınkından fərqlənir. Altayın və Çölün təbiəti minilliklərlə özünəməxsus sağlamlığı, özünün dünyagörüşü, özünün ənənəsi və mədəniyyəti olan xüsusi tip insan yaratmışdır. Çox inadkar tipdir. Məhz bu elə qıpçaq xalqıdır! O, fərdidir. Onun bu fərdiliyi təkcə xalqın mədəniyyətində əks olunmur, hətta barmağının ucundakı şəkildə də görünür. Qıpçağı necə adlandırırsan adlandır (qumuq, rus, ukraynalı və s.), onun “bioloji siması” genetik cəhətdən dəyişməzdir… O hər bir şəxsi öz valideynlərinə, əcdadlarına oxşar edir. “Toxum necədirsə, tayfa da elədir”, – hələ qədimdə insanlar bunu fərqləndirə biliblər. Bu gün bu qaydanı dəyişmək istəyirlər; belə hesab edirlər ki, sivil xalqlar özlərinə qapanmalı deyillər… Çox mübahisəli mövqedir, lakin təəssüf ki, o mövcuddur.
Etnoqrafiyada da fizikadakı kimi hər şey öz qanunlarına tabedir, hətta xalqlarda olan fərqlər, onların rəftarı, bu və ya digər xörəyə, içkiyə bağlılığı da qanunlara bağlanır… Bir sözlə, xalqların həyatında təsadüflər olmur.
Məhz etnoqrafiyanın bioloji qanunlarının qəbul edilməməsi üzündən içərisində adamların etnik icmalara (istənilən iri bir şəhərdə italyan, Çin və digərlərinin məhəllələri vardır) bölündüyü və sürətlə yaradıldığı Amerika “xalqının” uğursuzluğu başlanır. Kədərli də olsa, oxşar hadisə ruslar arasında da (həmin məhəllələrə burada da rast gəlmək olar) müşahidə olunur.
İvan Qroznının dövründən Moskva Rusunda adamlar arasında öz yeni məsləkdaşlarına, həmvətənlərinə inamsızlıq, təcavüz, hörmətsizlik hökm sürməyə başlayıb; məsələn, opriçninanı[32] “ruslar” sırasına qəbul edilən türk-qıpçaqlar həyata keçirirdilər. Belə nümunələr minlərlədir. Təəssüf ki, keçmiş xəstəliyin əlamətləri indi də özünü göstərir. 1993-cü ildə Ağ evlə Ostankino qarşısındakı qırğını buna ən son nümunə kimi göstərmək olar. Bu həm 1937-ci il repressiyası və Vətəndaş müharibəsi, tarix pilləkənləri ilə aşağı ensək, Puqaçovun, Bolotnikovun, Bulavinin, Razinin, streleslərin üsyanı və digər xalq hərəkatlarının vəhşicəsinə darmadağın edilməsidir. Bu həm də opriçninadır, xeyli belə epizodlar göstərmək olar ki, çox böyük məmnuniyyət və zövqlə rus rusu qırırdı. Öldürərkən doğma qanı belə hiss etmədən, düşmən kimi məhv edirdi. Dünyada heç bir xalq – heç biri! – özünə belə əzab verməmişdi.
Baxın görün etnoqrafik təcrübələr nə ilə nəticələnir. Onlar xalqın özünüməhvinə aparır. Özünə qarşı amansız təcavüzə.
…Əlbəttə, bu sətirlər bir çoxlarının xoşuna gəlməyəcək. Bəzi oxucuların vətənpərvərlik hissinə və əhvalına toxunmayaraq demək istəyirik: inanın, bu sətirlər sizi alçaltmaq üçün yazılmayıb. Lakin qədim Kiyevin nə tikilmiş və hazır şəhəri ələ keçirmiş varyaqlara, nə də slavyanlara aidiyyəti var. Kiyev – türk tarixinin bu parlaq səhifəsi sonralar Rusiya tarixinə də çevrilmişdir. Onun tarixi həm run yazıları ilə, həm də kirillə yazılmışdır.
İlk rus salnaməçiləri bunu gözəl bilirdilər, ona görə sonrakı hakimlər salnaməni cidd-cəhdlə yenidən redaksiya edirdilər.
IX əsrdə kiyevlilər “çudovoye move” dilində, yəni öz dillərində danışırdılar, axı onlar türk-qıpçaq idilər. Kiyev türkcə tərcümədə “kürəkənin şəhəri” deməkdir. V əsrdə salınıb, əvvəlcə onu Baştau adlandırmışlar. Sonra o, Ukrayna xaqanlığının ərazisindən keçən, “varyaqlardan yunanlaradək” gedən yolun üstündə gömrük şəhəri oldu. Orada xaqan hökmdarlıq edirdi[33].
Qonşu xaqanlıqların: Avar, Böyük Bulqar, Xəzər, Volqa Bulqarının hökmdarları da məhz bu titulu daşıyırdılar. Bütün bu xaqanlıqların hamısı Dəşt-i Qıpçaq (qıpçaqların çölü və ya poloves düzənliyi) ölkəsini təşkil edirdi. Xoşbəxtlikdən bu, yaddaşlardan silinməyib.
Bu yaxınlarda müstəqil Ukraynada Kiyevin əsasının qoyulmasının 1500 illiyi keçirilirdi. Şükür Allaha, həqiqət yada düşdü! Radio ilə qədim Kiyev Rusunun duaları eşidilirdi, moizə oxuyan aşağıdakı sözləri deyirdi: “Xoday aldında beten adem açıq bulsun”. Təəssüf ki, hansısa ağıllı həmin duanı slavyan-kilsə dilində izah etməyə başladı… Sadəlövh bir müqəddəslik!
Hər bir türk uşağı bu “qədim slavyan” mətnini izahsız da tərcümə edə bilər: “Hər bir adam Allah qarşısında açıq qəlblə dayanmalıdır”. Burada digər tərcümə ola da bilməz. Kiyev Rusunda, həqiqətən də, üzü şərqə tərəf, səmaya baxaraq türk dilində dua edirdilər. Kiyevin və Ukraynanın qədim məbədlərinin üzərindəki türk run yazıları, qədim dualar indiyədək qalır… Ukraynalı qıpçaqlar onları qorudular.
Dəşt-i Qıpçaq ölkəsi V əsrdə – 370-ci ildə Don uğrunda güclü alanlarla möhtəşəm döyüşdən sonra yarandı və türklər Avropa düzənliklərinə çıxdılar. Elə onda qıpçaq tarixinin Avropa səhifəsi açıldı. Bu ölkə Xalqların Böyük köçünün coğrafi nəticəsidir. XVIII əsrədək, I Pyotrun Azov yürüşündən sonra Malorossiyanın istilasına qədər mövcud olub. Çöl sakinlərinin indiki nəsilləri isə hətta onun adının anlamını belə tam başa düşə bilmirlər. Niyə?
Ensiklopedik lüğətdə rusiyalıların ilk vətənləri haqqında, demək olar ki, heç nə ifadə etməyən bir arayış verilir: “Dəşt-i Qıpçaq (Qıpçaq Çölü) deyəndə XI–XV əsr ərəb və fars mənbələrində İrtış çayından Dunayadək, Krımdan Böyük Bolqara qədər geniş ərazidə köçəri həyat keçirən qıpçaqların (poloveslərin) yaşadığı yer nəzərdə tutulur. XIII əsrdə monqol-tatarlar tərəfindən ələ keçirilib. XVI–XVIII əsrlərdə onun ancaq şərq hissəsi (indiki Qazaxıstanın ərazisi) bu cür adlanırdı”. Sərhədi Moskva çayından keçən türk ölkəsi haqqında olan məlumat təkcə budur.
Çöl daş heykəlləri, bu məşhur poloves «qadın ları» mon qolla rın yürüşünə qə dər çöl mədə niy yə tinin fərqləndirici nişa nə si idi.
Hətta “dəşt” sözü də nə üçünsə, məlum olduğu kimi, düzənliyi olmayan İrana aid edilib. Ensiklopediyanı tərtib edənlərin heç ağıllarına gəlməyib ki, öz Vətənlərini adlandırmaq üçün qıpçaqlar fars sözünü neynirdilər.
Bəli, söz türklərə sanskritdən[34] keçib, lakin onlarda tamamilə yeni məna, daha dərin, daha obrazlı şəkil alıb. Qədim türk dilində “taşta” sözünün bir neçə mənası var idi, o cümlədən həm də “xaricdə” deməkdir. Öz qədim Vətənindən, Altaydan getmiş, tanış olmayan çölə düşmüş, xaricdə olan xalq daha dəqiq söz tapa bilməzdi.
Məhz xaric türk-qıpçaqların yeni Vətəni oldu, beləcə, Dəşt-i Qıpçaq adı yarandı. Başqa cür demək də olmaz… Buradan isə indiyədək də qıpçağın qəlbini isidən step[35] (rusca “çöl”) sözü peyda oldu.
Salnamə səhifələrindəki şəkillər
Rusun və Kiyev şəhərinin qəribə tarixi var… Lakin həqiqətin izləri burada da qalıb, özü də ən görkəmli yerdə. Bu izlər – salnamələrdəki şəkillərdir, onlar sözlərdən də çox şey deyir. Ancaq onları düzəltmək heç kəsin ağlına gəlməyib. Rus tarixinin redaktorları daha çox mətnin qayğısına qalıblar, şəkilləri isə sadəcə olaraq gözdən qaçırıblar.
Akademik B.A.Rıbakovun kitabları buna əla nümunədir. Onlar əla poliqrafik görünüşə malikdir və gözəl illüstrasiya ilə fərqlənir; kitabların qiymətli olmasını, bəlkə, elə bu təşkil edir. Salnamə üzərində olan şəkillərdə adamlar qıpçaq geyimində, qıpçaq zirehində, əllərində qıpçaq silahı, qıpçaq memarlığına aid binanın yanında dayanmış, qıpçaq mebeli üstündə əyləşmiş, qıpçaq məişət əşyalarından istifadə edən vəziyyətdə təsvir edilmişlər. Şəkillərdə adamlar tipik qıpçaq kimi enlisifət çəkilib. Onları heç kimlə səhv salmaq olmaz. Lakin müəllif heç düşünmədən onlara ukraynalı da yox, rus deyir.
Axı bir insanın da, bir xalqın da portretini onun əşyaları ilə, həmin əşyaların detalları ilə yaradırlar. Hərdən tanımağa bir kiçik ştrix kifayət edir. Geniş şlyapa ilə meksikalını, kimono ilə yaponu tanımaq mümkündür.
Əlbəttə, o cür adlı-sanlı alimi etnoqrafiya tarixinin əlifbasını bilməməkdə təqsirləndirmək olmaz. Müxtəlif sənədlər üzərində apardığı təhlillər və gəldiyi nəticələr onun işin mahiyyətini dərindən bildiyinə inam yaradır. Buna misal olaraq Radzivil (Lavrenti)[36] salnaməsini, daha dəqiqi, onun illüstrasiya ilə zəngin rus nüsxəsini göstərmək olar. Mətn 1130–1140-cı illərə aiddir. Burada onlarca miniatür mövcuddur, necə deyərlər, bütöv bir xəzinədir.
B.A.Rıbakov təsdiq edəndə ki rəssamın qarşısında “Kiyev rəssamları tərəfindən illüstrasiya ilə dopdolu işlənmiş, daha zəngin bir əsər dururmuş”, əlbəttə, haqlı idi. Görünür, belə də olub. Lakin Vladimirdə mətni qısaltdılar və ya yandırdılar. Amma köçürülmüş şəkillər qaldı.
Məgər rus tarixi arxivinin rəflərində ancaq slavyan dilində yazılmış Şimali Rusa aid sənədlərin qalması adamı şübhələndirmirmi? Bəs türk sənədlər toplusu hanı?
Guya onların ümumiyyətlə mövcud olmadığına dair fikirlər isə sadəcə gülüncdür. Nədir, yoxsa Rusiyanın cənub torpaqlarında monastırlar olmayıb? Ya da savadlı adamlar yox idi? Bəlkə, şəhərlər mövcud deyildi?.. Novqorod, əlbəttə, yaxşıdır, bəs Bryanskın (Birinçi) ondan nəyi geri qalır? Novqoroddan xeyli əvvəl, IV–V əsrlərdə meydana gələn bu qədim qıpçaq şəhərinin mədəni ənənələri zəif araşdırılıb. Şəhər Böyük Çölün mənəvi mərkəzi, onun paytaxtı idi. Avropa burada “öz universitetlərini” keçirdi.
Əlbəttə, gec-tez Rusiyanın cənubundakı şəhərlər öz sözünü deyəcək, Böyük Çöl danışacaq. Onun susması artıq ayıbdır, çünki mədəni qatı çox nəhəngdir. Böyük Çölü açmaq mütləq lazım gələcəkdir; yeni ölkələr yaranıb, onlar qoca qıpçaq ağacının cavan pöhrələridir. Azərbaycan, Özbəkistan, Ukrayna, Qazaxıstan, Qırğızıstan özlərinin həqiqi tarixlərini öyrənmək istəyəcək. Onların əcdadları dünya mədəniyyətinə böyük töhfə veriblər, axı bunu gizlətmək nəyə lazım?
Rıbakov yazır ki, X əsrdən ruslar öz salnamələrini rəngli miniatürlərlə bəzəməyə başladılar… Çox incə müşahidədir! Belə çıxır ki, 997-ci ilə qədər rus salnamələri rəngli miniatürlərlə bəzədilməyib.
Altaydan Mərkəzi Avropaya qədər hər yerdə rast gəlinən çöl heykəltəraşlığının çoxtərəfli və ifadəliliyinə təəc cüb-lən məmək olmur.
Ümumiyyətlə, rus salnamələri olubmu? Bu haqda müəllif susur.
Bax belə, akademik bircə sözlə oxucuları sanki əsas fikirdən uzaqlaşdırır: X əsrdə rus salnaməsi olmayıb və heç nəyi də bəzəmək lazım deyildi. Qədim Kiyev (daha dəqiq: Ukrayna və bütün Böyük Çöl!) Moskva tarixçilərini həqiqəti öyrənmək üçün yox, onu gizlətmək üçün maraqlandırırdı.
Xarici və yerli alimlər Kiyev Rusundan cidd-cəhdlə təmizlənmiş rus arxivlərini görəndə çaşıb-qalırlar. Nə qədər sənəd məhv edilib! Məsələn, M.İ.Karger özünün ikicildlik “Qədim Kiyev” əsərində həyəcanla yazırdı ki, arxeoloqlar tərəfindən tapılan nə varsa hamısı müəmmalı şəkildə harasa yox olub.
Deyək ki, Vladimirəqədərki dövrə aid, eynilə Altaydakı kimi atla, nökərlərlə, məişət əşyaları ilə birlikdə dəfn edilmiş kimlərinsə qəbrini tapırdılar. Lakin onları tədqiq etmir, onlar haqqında az yazmağa və danışmağa çalışır, sonra isə tamamilə unudurdular. Sanki heç nə tapmayıblar.
Bir dəfə arxeoloqlar Desyatina kilsəsinin cənub mehrabının altında bu vaxtadək çox yaxşı qalmış qəbir tapdılar. Görünür, bura nə vaxtsa kurqan olmuş, sonra üzərində Kiyevdə ən qədim olan kərpic məbəd ucaldılmışdı. Qəbir çox zəngin idi. Atın yüyəni üzərində (Altayda arxeoloqlara belə bəzək əşyaları tez-tez rast gəlirdi) qıpçaqlar üçün ənənəvi olan və aydın görünən gözəl ornament var idi. Qəbirdən bir vaxtlar türklərdən mənimsənilmiş müxtəlif bərabərtərəfli xaçlar və çoxlu digər əşyalar tapıldı… Lakin bütün bu tapıntılar Moskva tarixçilərinə inandırıcı görünmədi.
Hətta qədim məbədlərin üzərindəki türk run yazıları da onları inandırmadı!..
Budur, akademik Rıbakov da Kiyev miniatürləri haqda açıqca qərəzli yazır. Qədim Kiyev xronikalarında onlar, əlbəttə, mövcud idi. Mövcud olmaya bilməzdi. Qıpçaqlar üçün təsvir xoşməramlı ənənə idi. Bu ənənə qayalar üzərindəki şəkillərdə də özünü göstərir: özlərinin; özlərinə məxsus üsulla çəkdikləri; məhz türklərə aid şəkillərdə… Qeyd etmək lazımdır ki, bu şəkillər salnamələrdəki şəkillərlə eyni üslubda çəkilib.
Bu şəkilləri indinin özündə də qıpçaqların Dneprə, Dona, Dunaya, Mərkəzi və Qərbi Avropaya gəldikləri Cənubi Sibirdə – Altayda qayalar üzərində görmək olar. Onlar arxeoloqların kurqanlardan tapdıqları qızıl əşyaları üzərində də var. Yoxa çıxmayıb! Qaraçaylı elmlər doktoru Soslan Bayçorov “Avropanın run abidələri” adlı tədqiqat əsərini nəşr etdirib, orada çoxlu maraqlı məlumatlar var.
Bir sözlə, Kiyev kitablarında varyaqlardan xeyli əvvəl əsrlərlə, minilliklərlə cilalanmış türk mədəniyyəti ənənələri yaxşı görünür, bu, inandırıcıdır. Salnamə miniatürləri onunla qiymətlidir ki, Kiyevin həyatı, qədim cizgiləri barədə ətraflı təsəvvür yaradır; məsələn, silah, zireh, baş geyimləri, mebel, paltar və digər şeyləri rəssam nəzərdən qaçırmayıb, axı onları özü həyatda görüb, necə deyərlər, bütün bu əşyaları naturadan çəkib.
Çerniqovdakı məşhur Qara Məzar kurqanı (X əsrin ortaları). IV–V əsrlərdə Böyük Çölün tipik qəbri; onda dəfnin qıpçaq ənənəsi dəqiq görünür. Vaxt var idi ki, Kiyevdə xanları Altayda olduğu kimi atlarla, ev əşyaları və qullarla birlikdə dəfn edirdilər.
Naturadan çəkilmiş şəkillər dəfələrlə dəyişdirilmiş mətnlərin düzgün məlumatlar çatdırması haqda şübhə yaradır; məsələn, Kiyevdən çox uzaqda yerləşən kurqanlardan tapılmış silah və zirehlər salnamələrdə çəkilmişlərə eynilə oxşayır.
Deməli, şəkil mətnə uyğun gəlmir. Bu həqiqətən belədir, çünki “rus” slavyanlarının (knyaz drujinalarından başqa) silahları başqa idi: onlar piyada döyüşçülər üçün nəzərdə tutulmuşdu! Qıpçaqlar isə, bildiyimiz kimi, piyada döyüşmürdülər… Demə, şəkillərdə böyük qüvvə var imiş! Tədqiqatçılardan birinin dediyi kimi, salnamə miniatürləri “itmiş dünyaya pəncərədir”. Gözəl bənzətmədir. Əgər pəncərə varsa, demək, oradan baxmaq olar.
Əvvəlcə şəkillərin süjetinə nəzər salaq. Şərq ənənələrinə uyğun olaraq süjetlərdə ən mühüm məqamlar təsvir edilirdi. Onlarda müəllifin (yaxud sifarişçinin) bu və ya digər hadisəyə münasibəti, rəssamın əhvali-ruhiyyəsi aydın görünürdü. Məhz bu keyfiyyət – vacib olanı seçmək! – bütün Şərq, o cümlədən türk mədəniyyətinə xas xüsusiyyətdir. Şəklin mərkəzində süjetin əsas məqsədi qabardılır, izləyicinin diqqəti onun üzərində cəmləşir. Çox qədim ənənədir.
Radzivil salnaməsindən olan şəkil. Dəşt-i Qıpçağın şərq torpaqlarından çıxan adam baş geyimi və qablar (korçaqlar) diqqəti özünə cəlb edir. Bütün bunlar indi də Çöl xalqlarının məişətində istifadə olunur.
Kiyev salnaməsindəki şəkildə də başlıca olan mərkəzdə yerləşdirilib ki, izləyici yalnız ona baxsın. Baxsın və mətnlə müqayisə edib fikirləşsin.
Rusun slavyanlaşdırılması dövründə sənədi pozub təzədən yazmaq peşəsinə ilk yiyələnən, gününü, bir növ, saray nəşriyyatını xatırladan skriptoriumda[37] keçirən knyaz Mstivlav oldu. O bu işə dərindən girişdi, sözəbaxmayan rahibləri üzüyola dünyəvi adamlarla əvəz etdi. Tac sahibi olan atası “Kiyev” tarixinin gələcək konspektini cızdı (Monomax öyrətdiyi kimi). Əmrə müntəzir oğlu isə cəfəngiyyatı kağız üzərinə köçürdü.
Bununla da Mstislav yeni salnamə yazmağın xüsusi üsulunu yaratdı. Ona görə də salnamələrin, o cümlədən Rusiya tarixinin ancaq qələbə və qəhrəmanlıqlarla, hətta uydurmalarla belə dolu olduğuna təəccüblənmək lazım deyil. Qalan nə varsa, heç birindən söz açılmır. Təəssüf ki, bu da ənənədir.
Məlum olduğu kimi, qələbələr bəzən hay-küylü və müxtəlif olur. N.M.Karamzinin bəhs etdiyi qələbələrdən biri: “1095-ci il. Qələbə. Nəhayət, Böyük knyaz və Vladimir qələbələri ilə xalqının kədərli ruhunu yüksəltdilər… Poloves rəhbərləri İtlar və Kitay Monomaxla sülh müqaviləsi bağlayaraq oğlu Svyatoslavı girov götürdülər. Kitay şəhər divarının yanında təhlükəsiz yerdə, düşərgədə qalırdı, İtlar Pereyaslavlda kübar adam olan Rotiborun qonağı idi”.
Elə bu vaxt Kiyev knyazı yaranmış vəziyyətdən istifadə etmək qərarına gəldi. Fevralın 24-də, gecənin bir aləmi ruslar Kitay xanın düşərgəsinə girdilər və yatmış xanı öldürdülər. “Heç nədən xəbəri olmayan İtlar isə mehriban ev yiyələri ilə səhər yeməyinə hazırlaşırdı, elə bu vaxt Rotiborun oğlu Olbeq otağın yuxarı hissəsində əvvəlcədən hazırlanmış oyuqdan oxun yayını çəkdi. Bədbəxt İtlar və onun məşhur yoldaşları alçaq sui-qəsdin qurbanı oldular. O vaxt bu hərəkət Rusiya knyazlarının tez-tez əl atdıqları hiyləgərlik idi”.
Həmin dövrdə “knyazların ən yaxşıları” belə hərəkət edirdilər.
Həyatın reallığından üz çevirmək mümkün deyil. Faktlar sözlərdən güclüdür. Məhz faktlar həmişə rus hakimlərindən hadisələrin başqa cür təsvirini yaratmağı tələb edirdi. Uydurmaçılıq tələb olunurdu! Burada Vladimir Monomaxın sözəbaxan oğlu ciddi səy göstərdi: o, salnaməni səhifə-səhifə yenidən işləməyə başladı.
Mstislavı istedadsızlıqda günahlandırmaq olmaz, o çox ustalıqla həyatın cod hissəsini cilalamağa başladı. Hər halda, Rusda ilk redaktor idi! O, illüstrasiyalı salnamə yaratdı: hər şəklə əlavələr edilirdi. Əfsanə rəmzlərinin dövrü başlandı. Bu belə edilirdi:
1111-ci il. Monomaxın Şimali Dona və Salnitsaya yürüşü. Adətən, süvarilər, yanlarında isə qaçan itlər təsvir olunurdu, guya itlər qaçan qıpçaqlardır.
1112-ci il. Svyatopolkun oğlu yatvyaqlara qalib gəlir. Səhifənin qırağında Litva Polesyesinin rəmzi olan döyülmüş ayı təsviri əlavə edilib.
1120-ci il. Torklar[38] və berendeylər[39] Rusa hücum çəkirlər və qaçırlar. Ənənəvi şəklə qorxmuş meymun əlavə edilib.
1127-ci il. Mstislav Polotska qoşun yollayır. Onun oğlu İzyaslav knyaz Bryaçislavı əsir götürür. Qədim miniatürə siçan tutan pişik şəkli əlavə olunub…
Radzivil salnaməsinin səhifələrinə əlavə çəkilmiş şəkillər
“Rus” salnaməsi bax budur, o, düz hədəfə vururdu. Şəkillər ictimai rəyə təsir göstərirdi: adamlar savadsız idilər, ya da türkcə oxuya bilmirdilər; onlar mətnə yox, şəkillərə reaksiya verirdilər. Qorxaq meymunla siçan tutmuş pişik, əlbəttə ki, tarixi həqiqətlər baxımından salnaməni irəli aparmadı, lakin aydın və cəsarətli rəmzlər öz işini görürdü.
Mstislavın ölümündən sonra salnaməçilikdə Ezop dilindən[40] imtina etdilər, amma qıpçaq kitab ənənəsindən yox[41]; məsələn, şəhərciyi yenə də qüllə şəklində təsvir edirdilər, ancaq onu hansısa rəmz, şəhərin gələcək gerbi fərqləndirirdi. Döyüşçüləri yenə də əllərində əyri Şərq qılıncları olan süvari kimi təsvir edirdilər, lakin onların yanında əllərində uzunsaplı baltalarla silahlanmış piyadalar da olurdu.
Sonra isə salnamənin səhifələrində heyvanların yerinə insanlar göründü. Çox ifadəli adamcıqlar. Onlar sanki sirli surətdə susur, elə bil sezilmirlər, amma hadisələrin iştirakçısıdırlar. Rusda baş verən hadisələrin gözəgörünməz ilham verənləri, siyasi teatrın pərdələri arxasında gizlənən rejissorları, ideoloqları olan ruslar belədirlər, həm də hər yerdə belədirlər. Onlar özgə xalqın içində müstəmləkə hakimləridir: sanki həmin xalqın yanındadırlar, amma onunla bir yerdə deyillər.
Radzivil salnaməsindəki şəkillərin çoxlu sirləri var. Bəzən məlum olmur kim kimdir. Rəssamı sanki rus və qıpçaq döyüşçülərinin xarici görünüşlərindəki fərqlər, öz şəkillərinin bəzi detalları maraqlandırmayıb. Döyüşçülər, heç olmasa, rənginə, geyiminə görə bir-birindən fərqlənməlidirlər, axı düşməndirlər, müxtəlif mədəniyyətin nümayəndələridirlər. Lakin bu yoxdur! Hamısı oxşardır. Uyğunsuzluqdur? Deyəsən, elədir. Lakin… türk kurqanlarındakı qazıntılar türkün xarici görünüşü, onun silahı, atının yüyəni haqqında təsəvvürün yaranması üçün kifayət qədər arxeoloji material verir. Çöldə yaşayan döyüşçünün xarıci görünüşü haqqında məlumat hələ salnamə səhifələrində görünməmişdən xeyli əvvəl bəlli idi. Rus döyüşçüsünün obrazı da arxeoloqlara məlumdur. Onları hər kəs müqayisə edə, düzgün nəticəni isə hətta uşaq da çıxara bilər.
Qədim Rusiyada yaşamış çöl xalqları üzrə tanınmış mütəxəssis olan professor S.A.Pletnyova qeyd edir: “Kişi qəbirlərinin əksəriyyətində ölü ilə qəbrə atını (yüyənlə birlikdə) və silahını da qoyurdular. Adətən, bu əşyaların ancaq metal hissəsi bizə gəlib çatır: dəmir dəhnə, metal üzəngi, qarınaltı toqqanın dəmir hissəsi, dəmir ox ucluqları, qılınc tiyələri. Bundan başqa, demək olar ki, hər qəbirdə biz kiçik bıçaqlara və çaxmaqdaşına rast gəlirik. Bütün adıçəkilən əşyalar ölçü və formalarına görə inanılmaz dərəcədə oxşardır. Bu oxşarlıqlar Uraldan Avropa düzənliklərinə qədər bütün köçərilərə xas idi. Belə əşyaların formalarında dəyişikliklər eyni vaxtda baş verirdi. Bütün bunlar nəticə çıxarmağa imkan verir ki, poloveslərin əksər qış çadır şəhərciklərində (digər çöl sakinləri kimi) özlərinin ənənəvi çöl üsulları və meyarları olan dəmirçi istehsalı geniş yayılmışdı”.
Həqiqətən də, çöl sakinlərinin öz xarici görünüşləri, “ənənəvi çöl üsulları və meyarları ilə” öz məişətləri var idi. Bu nəticələr Pletnyova tərəfindən çox dəqiq arqumentlərlə izah edilib, onunla mübahisə etmək mümkün deyil. Böyük Çöldə, həqiqətən, bütün digər mədəniyyətlərdən fərqli olan, özünəməxsus mədəniyyət hökm sürürdü.
Əlbəttə, digər rus alimləri də bu mədəniyyətin cizgilərini göstərmişlər; məsələn, professor S.İ.Rudenko Altayın bir sıra kurqanlarını əla araşdırmış, bəzi tapıntılarda çoxluq təşkil edən ornamentlər haqqında əsl elmi poema yazmışdır.
Radzivil salnaməsindən şəkil. Maraqlıdır, həm ruslar, həm də qıpçaqlar eyni cür təsvir edilmişlər. Fərq yalnız ondadır ki, qıpçaqların bayrağına xaç çəkilmişdir.
İşgüzar türklər, demə, öz qılınclarını, nizələrini, dəbilqələrini, zirehlərini, at yüyənlərini elə-belə bəzəmirmişlər. Ornament əşyanın bu və ya digər nəslin üzvü olan sahibinə məxsusluğu haqqında, bir növ, damğa idi. Bununla nəslin vahidliyi qeyd edilirdi. Türklərdə hətta ornamentlər belə standartlaşdırılırdı. Ona görə ki ornamentlər məlumat daşıyıcıları idi!
Həddindən artıq diqqətli müşahidəçi olan çuvaş alimi A.A.Trofimov bu məlumatı xüsusi tərzdə və bacarıqla oxuyub izah etmişdir. O müəyyənləşdirmişdir ki, ornamentlərdə babalarımız, əsasən, sözləri və kəlmələri şifrləyirmişlər. Rəssamın ustalığı ona imkan verirdi ki, run yazılarına təmtəraqlı şəkil versin. Ukraynalıların, kazakların, çuvaşların tikmələrini tədqiq edən Trofimov gözlənilməz nəticəyə gəldi ki, ornamentlər hələ qədim dövrdə şəxsin vizit kartı rolunu oynayırdı. Bu naxışlar təkcə gözəllikləri ilə fərqlənmirdi, onlarda yalnız özününkülərə tanış olan gözəllik, yəni gizli yazı var idi!
XIX əsrə qədər çuvaş qadınlarının oxumağı və tikməyi bacardıqları «run» naxışlı tikmələr. Bu sənət qıpçaqların yayıldlğı yerlərdə – Ukraynada, Bolqarıstanda və digər yerlərdə hələ də qalır.