Türk Dünyasında Tarihi Roman ve Milli Kimlik

“Çünkü roman modern zamanların hafızasıdır.”1

Edebiyat ve tarih, sosyal alanda yer alan, bir biri ile bağlantılı, ancak aynı zamanda farklı iki bilim dalıdır. Aralarındaki fark, bu disiplinlerin etkilerini de vurgulayıcı niteliktedir. Meselâ Orhun Yazıtları, bütün Türk dünyasının ortak “edebî” eseridir. Bu eser aynı zamanda hem Türk dilinin, hem Türk edebiyatının, hem de Türk tarihinin ilk yazılı kaynağı olarak değerlendirilmektedir. Diğer taraftan Türk yazıtları ve “petroglif” adı verilen kaya yazıları üzerine yaptığı çalışmalarıyla tanınmış bir akademisyen, önemli bir çalışmasında daha önce pek dikkat edilmeyen bir noktaya temas etmekte ve şöyle demektedir:

Köl Tigin yazıtının doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13’er satır Köktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır. Bu metinlerden güney yüzde bulunanlar yazıtın giriş; doğu yüzünde bulunanlar gelişme; kuzey yüzde bulunanlar ise sonuç bölümünü oluşturmaktadır. Metnin hazırlayıcısı (mesajın ileticisi/ vericisi/hatip) Bilge Kağan’dır. Yazıtta Köktürk tarihine ait olaylar, bütün çıplaklığıyla ve eleştirel bir bakış açısıyla Bilge Kağan’ın ağzından nakledilerek gelecek nesillere öğüt verilir.2

Bu durumda Orhun Yazıtları, bir bakıma edebiyatın ilk örneğidir. Hikâye veya roman, “yaşanmışlığı veya yaşanabilirliği mümkün olan edebî metinler” olarak tanımlandığına göre yazıtları da “tarihî hikâye” veya “tarihî roman” olarak nitelemek pekâlâ mümkündür. Yazıtlarda Bilge Kağan’ın anlattıklarının doğruluğu tarihî kaynaklarla tespit edilebilir; ama anlatılanların Bilge Kağan’ın “doğruları” veya “gerçekleri” olduğunu da kabul etmek gerekir.

Edebiyat biliminin esaslarını inceleyen Rene Wellek-Austin Warren, tarih ile edebî eser arasındaki farkı izah ederken; “Tarih, olayların tekrarlanmasından başka bir şey değildir, roman ise uydurma bir tarihtir” diyor.3 Roman sanatı üzerine çalışmalarıyla tanınan akademisyen Şerif Aktaş, tarihçilerin belirttiği gerçekler “değişikliğe uğrayarak edebî eserin dünyasına girer” derken roman ile tarihi birbirlerinden ayırır; Aktaş’a göre “En gerçekçi olduğu iddia edilen edebî eserler dahi yaşanmış değil, gerçeğe uygun olanı dikkatlere sunar.”4 Bu çeşit tanımları çoğaltmak mümkündür. Özellikle son tanımda dikkati çeken nokta “tarihçilerin belirttiği gerçek,” “en gerçekçi olan” ve “geçmişteki gerçek” gibi ifadelerdir. Öyle ise tarihçilerin yazdığı gerçek veya geçmişteki gerçek denilen “gerçek” nedir? Hakikaten böyle bir gerçek var mıdır? Bu soruların cevabı ayrı bir tartışma ve inceleme konusudur. Richard Lee, “History is but a fable agreed upon: the problem of truth in history and fiction” başlıklı yazısında tarihî romanın okuyucuyu nasıl geçmişe götürdüğünü ve tarihin tozlu sayfalarında kaybolmuş olan değerleri onlara nasıl hissettirdiğini şöyle açıklıyor:

Bu da tarihî romanın yaptığı şeydir. Bir kahraman olarak, aksi takdirde ölü olacak veya bizim için kayıp sayılacak şeyi hissettirir. Bizi geçmişe taşır. Ve en iyi tarihî roman geçmişin ‘GERÇEK’iğini bize sunar ki bu da tarih kitabının gerçeği DEĞİLDİR, fakat daha büyük gerçek, daha önemli bir gerçek—KALBİN gerçeğidir.5

Pek çok örnekten birisi olarak Özbek yazar Aybek’in Nevai romanı burada zikredilebilir. Eser, bilinen tarihî gerçeklikle büyük bir uyum içindedir. Roman kişilerinin hemen hemen tamamı aynı zamanda tarihî şahsiyetlerdir. Yazar, en küçük teferruatlarda bile tarihe sadâkat içinde kalmaya dikkat etmiştir. Mesela; Nevâî’den intikâl eden resmî yazılarda isimlerin altına mühür basılması gibi küçük bir âdet bile romanda işlenir. (Nevai: 127-128)6 Dildâr ve Arslankul gibi başından aşk macerası geçen kahramanların dahi, şifâhî kültürün folklorik kahramanları olabileceğini düşünmek gerekir. Gerçi edebî eserlerin kahramanları her ne kadar tarihten çekilip alınsalar da öncelikle edebî kahramanlardır. Bu konuda Rene Wellek-Austin Warren “Bir romandaki A karakteri, tarihî veya gerçek hayattaki bir kişiden farklıdır. Bu karakter yalnızca onu niteleyen veya yazarın onun ağzına koyduğu cümlelerden yapılmıştır; o ne bir geçmişe, ne bir geleceğe, bazen ne de bir hayat sürekliliğine sahiptir.” demektedir.7 Çünkü bir eseri edebî yapan şey; hakikate uygunluktan ziyâde kurgusallık, icat ve hayal gücüdür.8 Fakat Aybek’in Nevâi romanında takip ettiği tarihî hassasiyet, inceleme yaparken bu hususları da göz önünde bulundurmayı zarurî kılar. Şunu da belirtmek gerekir ki yazar, unsurları alırken ne kadar tarihe sadakat içinde kalmışsa bu unsurların terkibinde ve işlenişinde de o kadar tarihten uzaklaşmıştır. Mesela; hemen her tarih kitabının hakkında destanlar yazdığı Sultan Baykara, romanda Mecdiddin’in tesirinde, vezirinin kötülüklerine ortak bir insan olarak karakterize edilir. Daha genel bir ifadeyle roman, Nevâi’yi destanlaştırmak için yazılan bir medhiye mahiyetinde olduğundan tarihî gerçeklik üzerinde bazı tasarruflarda bulunduğu gibi – hepsinden önemlisi – romanın olmazsa olmaz nitelikleri üzerinde de ciddî tasarruflarda bulunmuştur.

Türkiye’de de çok rağbet gören tarihî veya tarihsel roman üzerine önemli bir çalışma olan Tarihsel Roman Üzerine adlı eserinde Turgut Göğebakan, Walter Scott’tan beri gelişen tarihsel romanın gelişimini teorik açıdan incelemiştir. Göğebakan, Alman yazar Alfred Döblin’in “Tarihsel roman her şeyden önce romandır, tarih değildir” sözüyle başlar. Bu tespit doğrudur; zira roman, romandır, tarih metni değildir. Göğebakan, romanın tarihle olan ilişkisinin Antik Yunan’a kadar götürülebileceğini belirtir. Bu açıdan bakıldığında, yukarıda da belirtildiği gibi Dr. Alyılmaz’ın değerlendirmesinden hareketle Türk edebiyatında tarihsel romanı da 8. yüzyıla götürmek mümkündür. Göğebakan, Lukacs’ın tarihî roman tanımını da “Tarihsel roman, Döblin’in imlediği roman niteliği başta gelmek üzere, herhangi bir tarihsel dönemi ya da olayı gerçeğe yakın, ama sanatsal bir biçimde aktaran bir roman türüdür. Tarihsel roman yazarı, tarihsellik ilkesinin olduğu kadar, eylemin yazınsal boyutunun da bilincindedir” diyerek kendisi formüle eder.9 Göğebakan çalışmasında, Sadık Tural’ın “konunun tamamlanmış, zaman mührünü yemiş olması gerekiyor. Yani tarihsel olayın yazınsal bir malzeme hâline geldiği tarihte mutlaka tamamlanmış olması gerekiyor” şeklindeki tarihî roman tanımını da verir. Nitekim Tural’ın vurguladığı nokta, bu çalışmada ele alınan hemen hemen bütün romanlara uymaktadır. Çünkü ele alınan eserler içinde konusunu en yakın tarih olan Sovyetler Birliği döneminden alanlar çoğunluktadır ve Sovyetler Birliği de dağılıp tarihe karıştığına göre, incelenen romanların tarihîliği veya tarihselliği tartışma konusu olmanın dışında kalmaktadır.

Tarih meselesi veya tarihî kimlik, 20. yüzyılın son on yılında bağımsızlığını kazanan Orta Asya halkları ve kısmen bağımsızlığını kazanan diğer Türk asıllı halklar için oldukça önemlidir. Millî kimliğin oluşmasında “ortak bir geçmiş”e sahip olmanın vazgeçilmezliği, teorisyenler tarafından sıklıkla vurgulanmıştır. Sovyetler Birliği içinde yaşayan halklar kendi kimliklerini koruyabilmek için büyük çaba sarf etmiştir. Aydınlar ve yazarlar bu meseleyi gündemde tutabilmek için -satır aralarında bile olsa- eserlerinde işlemiştir. Bundan maksat halkta bir “tarih” şuuru oluşturmaktır.

Burada sorulması gereken soru şudur; “Niçin yazarlar tarihî malzemeyi alıp işlerler?” veya “Niçin Orta Asya ve Kafkasya’daki Türk asıllı halkların yazarları tarihin derinliklerine giderek eserlerini yazdılar?” Bu soruların cevabı tarih ve tarihe bağlı olarak gelişen millî kimlikte yatmaktadır. Dolayısıyla bu çalışmada, Türk dünyasının romanları taşıdıkları tarihî özelliklerine göre geniş bir tahlile tâbi tutulacak, tarihsellikleri veya tarihe uygunlukları tartışılacaktır. Diğer taraftan, romanların devirlere göre tahlillerinin yapılmasından sonra, özellikle Sovyetler Birliği dönemini ele alan eserler incelenirken “millî kimlik” ile alakalı noktalara temas edilecek ve bu kimliği oluşturan unsurlara dikkat çekilecektir. Son bölümde ise “millî kimlik” ile alakalı konular daha genel hatları ile ele alınacak ve değerlendirmelerde bulunulacaktır. Elbette bütün bunlar yapılmadan önce eldeki malzemeyi göz önünde bulundurarak çeşitli tasniflere gitmekte fayda vardır.

Bu çalışmada üzerinde durulacak olan malzeme, Türkiye Türkçesine aktarılmış ve okuyucunun ulaşıp kullanabileceği Türk dünyası romanlarıdır.

Stalin sonrası Kazak ve Özbek romanlarını inceleyen araştırmacı akademisyen Timur Kocaoğlu, yazarların sıklıkla kullandıkları konular arasında tarihin yerinin önemini vurgular. Araştırmacıya göre genç Kazak ve Özbek yazarlar, Parti sansürüne takılmadan geçebilecek şekilde, okuyucularının dikkatlerini millî tarihinin belirli dönemlerine çekmeye çalışırlar. Özellikle 1960 ve 1970’li yıllarda yazılan eserlerde yazarlar, halkın millî şuurunu güçlendirmek ve geliştirmek gayreti içinde eserler yazarlar. Mesela Kazak yazar İlyas Esenberlin’in tarihî üçlemesi ve Özbek yazar Adil Yakuboğlu’nun romanı Uluğbey’in Hazinesi (1973) bu dönemde yazılmıştır. Esenberlin, Köşpendiler adlı üçlemesinde Kenesarı’yı sadece Rus işgaline karşı çıkan bir lider olarak değil, aynı zamanda Kazakları bir arada tutmaya çalışan millî kahraman olarak da tasvir eder. Sovyet kaynakları ise Kenesarı’yı “feodal bir despot” olarak kaydeder. Bu durumda konunun inandırıcılığı sorgulanırken okuyucunun kime inanacağı sorusu da akla gelmektedir. Bu üçlü roman henüz Türkiye Türkçesine aktarılmamıştır.10

Tarihî roman, okuyucuyu geçmişe götürerek o zamana ait tarihî bilgiler vermekle kalmaz, aynı zamanda o dönemde yaşayan ve tarih biliminin konusu olmayan insanların hayat tarzları, duyguları, düşünceleri ile de ilgilenir. Tarih, olayları sebepleri ve sonuçları ile inceleyen bir bilimdir. Oysa roman, bunların içinde insan gerçeğini, insanın duygularını, düşünce dünyasını da ele alır. Bu bakımdan tarihî romanlar hem tarih öğreten hem de kendilerine ait fikrî hedefleri olan eserlerdir.

2010 yılı itibariyle değerlendirmeye alınacak ve tespit edilebilen ellinin üzerinde roman söz konusudur. Konusunu tarihten alan, yani “tarih roman” veya “tarihî roman” sayılabilecek bu eserleri; “I. Türkiye’de yayınlandıkları tarihe göre”, “II. Konu aldıkları tarihî dönemlere göre” olmak üzere iki ayrı biçimde gruplandırmak mümkündür.

I. Türkiye’de Yayımlandıkları Tarihe Göre

Türkiye’de yayımlanış tarihine göre yapılan ilk tasnife göre ortaya şöyle bir tablo çıkmaktadır:

Kırım Tatarlarından olan, İkinci Dünya Savaşı’nı bizzat yaşayan ve savaş sırasında Almanlara esir düşen, daha sonra önce İtalya’ya oradan da hâlen yaşamakta olduğu Londra’ya iltica eden Cengiz Dağcı’nın romanları ilk sırada belirtilebilir. 1956’da yayınlanan Korkunç Yıllar bu listenin ilk romanıdır. Yurdunu Kaybeden Adam (1957), Onlar da İnsandı (1958) ve Ölüm ve Korku Günleri (1962), O Topraklar Bizimdi (1966) ve Kolhozda Hayat (1966). Ardından Cengiz Aytmatov’un Toprak Ana (1965) ve Kopar Zincirlerini Gülsarı’sı (1969), Ayaz İshaki’nin Üyge Taba’sı (1967) 60’lı yılların romanları olarak yer almaktadır. 1970 yılında üç roman birden yayımlanmıştır. Bunlar Sadriddin Aynî’nin Buhara Cellâtları, Dağcı’nın Badem Dalına Asılı Bebekler ve Aytmatov’un Beyaz Gemi romanlarıdır. İlk Kazak romanı Tahavi Ahtanov’un Boran’ı 1972’de yayımlanır. 1974 tarihî romanlar açısından önemli bir yıldır. Kıbrıs harekâtıyla birlikte Özker Yaşın’ın Kıbrısta Vuruşanlar romanı basılır.

Aytmatov’un en çok okunan ve ilgi gören romanı Gün Olur Asra Bedel için Türkiye okuyucusu 1985’e kadar on bir sene beklemek zorunda kalır. Bunun başta ekonomik ve siyasî olmak üzere, muhtelif sebepleri vardır. Ekonomik sebepler içinde, Kıbrıs harekâtından sonra ABD tarafından uygulanan ambargonun tesirinin dikkate alınması gerekir. Diğer taraftan Sovyetler Birliği içinde ihtilâl sayılabilecek Gorbaçov’un “açıklık ve yeniden yapılanma” adını verdiği siyasî reformların başlangıcı bu dönemdedir. Bu nedenle siyasî ve edebî ilgi bir anda yeniden Orta Asya tarafına döner. Gün Olur Asra Bedel de bu ilgiye yeterince cevap vermektedir. Sovyetler dağılmadan önce yayımlanan son iki roman yine Aytmatov’a aittir: Bu romanlar, Dişi Kurdun Rüyaları veya orijinal adıyla Kıyamet (1990) ve Cengiz Hana Küsen Bulut’tur. (1991) Özellikle son romanın yayımlanışı Sovyet baskısının ortadan kalktığının göstergesidir.

Sovyetlerin son yılında Azerbaycan edebiyatından yayımlanan ilk roman Anar Rzayev’in Ak Liman’ıdır. Fakat eser, Aytmatov’un gölgesinde kalarak dikkatlerden kaçmıştır.

1970’de yayımlanan ilk Özbek romanı Buhara Cellâtları’ndan sonra aradan yirmi üç yıl geçer ve 1993’te üç Özbek romanı birden yayımlanır: Bunlar Abdullah Kadiri’nin Ötken Künler romanı ve Adil Yakuboğlu’nun Uluğbey’in Hazinesi ile Köhne Dünya romanlarıdır. Yakuboğlu’nun Adalet Menzili de bir yıl sonra 1994’te çıkar. Azerbaycanlı yazar Yusuf Samedoğlu’nun Kıyamet Günü romanı 1995’te basılır.

Karaçay edebiyatının Türkiye Türkçesine aktarılan ilk ve tek temsilcisi Halimat Bayramuk’un 2 Kasım 1943 romanı ile yine Özbek edebiyatından Musa Taşmuhammedoğlu Aybek’in Nevai romanları aynı yıl okuyucuya ulaşır. 1996 yılında dört roman birden yayımlanır. Bunlar, Özbek yazar Nur Ali Kabul’un Unutulan Sahiller, Azerbaycanlı yazarlar Mevlüt Süleymanlı’nın Göç ve Elçin’in Ölüm Hükmü, Türkmen yazar Tirkiş Cumageldi’nin Kara Yıldırım romanlarıdır.

Aytmatov’un son romanı Kassandra Damgası ile birlikte Elçin’in Mahmut ile Meryem’i ve Kazak yazar Muhtar Avezov’un Abay Yolu I-II romanları 1997’de basılır. Böylece Türkiye okuyucusu ikinci Kazak yazarı ve ikinci Kazak romanını okumak için yirmi beş yıl beklemiş olur. 1999’da ise yine Elçin’in Ak Deve romanı çıkar. 2001 yılı ise Türkmen edebiyatından aynı yazarın dört romanının birden yayımlandığı bir yıl olur. Bunlar, Annaguli Nurmemmed’in Çark-ı Felek, Âlem Cihan, Nuh Tufanı, Büyük Göç ve Oğuz Kağan isimli romanlarıdır.

Tablo: Romanların Türkiye’de yayımlanma tarihine göre dağılımı (Haz. Orhan Söylemez)

Bu eserler tarih roman veya tarihî roman olmanın ötesinde yayımlanış tarihleri ve yayımlanış sebepleri ile de önemli kitaplardır. Cengiz Dağcı’nın romanları İkinci Dünya Savaşı’nı konu alan eserler olarak savaşa girmemiş Türk halkına cephe ve cephe gerisini anlatır. Aytmatov’un romanları, Stalin’in ölümünden sonra yayımlanmış olması ve romanlarda onu eleştiren küçük küçük hikâyelerin olması yüzünden büyük ilgi görür. Sovyetlerin dağılmasından sonra yayımlanan tarihî romanlarda büyük bir yoğunluk olduğu gözlemlenir. Bu durum, Türk okuyucusuna Dağcı ve Aytmatov dışında başka yazarların da olduğunu gösterir. Elçin’in üç romanının son iki-üç yılda yayınlammasında muhtemelen Azerbaycan Hükümeti’nde Başbakan yardımcılığı görevinde bulunuyor olmasının da etkisi vardır. Diğer taraftan şu günlerde yeni bir romanı çıkacak olan Annaguli Nurmemmed ise Türkmenistan’ın Türkiye Büyükelçiliği görevini hâlen yürütmektedir.

II. Konu Aldıkları Tarihî Dönemlere Göre

Konu edindikleri tarihî dönemlere göre Türk dünyası romanları, şu şekilde tasnif edilebilir:

Bu dönem, en eski bilinmeyen, efsane veya masal, ya da destan olarak anlatılan çağları kapsar. Mesela, Kırgızların soyunun çıkışı masalı olan Boynuzlu Ana Geyik’i konu alan Aytmatov’un Beyaz Gemi romanı ve Annaguli Nurmemmed’in bütün Türk dünyasının ortak destanı olan Oğuz destanını motif olarak seçtiği Oğuz Yurdu romanı bu gruba girer.

Özbek yazar Adil Yakuboğlu’nun Köhne Dünya romanı, Gazneli Mahmud, İbni Sina ve Biruni gibi büyük şahsiyetlerin hayatlarını anlatır.

Cengiz Han, tabiat kurallarına karşı gelen, dikdatör bir lider olarak Cengiz Aytmatov’un romanı Cengiz Han’a Küsen Bulut’a konu olur. Bu roman Stalin dönemi içinde de incelenebilir, zira yazarın asıl amacı daha yakın bir tarih olan Stalin dönemini ve bizzat Stalin’i tenkit etmektir.

Bu dönem Özbek yazarların en çok ilgisini çeken dönemdir. Zira Timur veya tarihteki adıyla Timurlenk onlar için çok önemli bir şahsiyettir. Özbek halkı, Timur ile aynı soydan geldiğine inanır. Nitekim Adil Yakuboğlu, Timur soyundan gelen Uluğbey’in hayatını Uluğbey’in Hazinesi romanında anlatarak hem ilme önem veren devlet adamı Uluğbey’i hem de onun talebesi Ali Kuşçu’yu yüceltmiştir. Pirimkul Kadirov’un, Babür Mirza’nın hayatını anlattığı Yıldızlı Geceler romanı bu dönemin en dikkate değer romanıdır. Yazar, büyük bir devlet kuran Babür’ü çocukluk ve gençlik çağlarından itibaren ele alıp, sıradan kişiliği ile şairliğini ve devlet adamlığını birlikte işlemiştir.

Asrın başında Yavuz Sultan Selim ile Şah İsmail arasında cereyan eden ve Sultan Selim’in Şah İsmail’in askerlerinin kafatasından kule yaptırdığı rivayet edilen Çaldıran Savaşı, Azerbaycanlı yazar Elçin’in Mahmut ile Meryem romanında yerini alır. Halk arasında yaygın bir aşk hikâyesi olan Aslı ile Kerem’in modern romana uyarlaması olan bu eser, aynı zamanda bilinmeyen tarihe ait olarak da değerlendirilebilir.

Türkmen yazar Tirkiş Cumageldi, romanı Kara Yıldırım’da Türk tarihinin bu karanlık dönemine ışık tutmaya çalışırken Köroğlu destanını da kullanmıştır.

Abdullah Kadiri’nin Ötken Künler romanına konu olan dönem, Orta Asya Türk dünyasında birlik ve beraberliğin bozulup yok olduğu, Rus ordularının işgal için Türkistan kapılarına dayandığı bir devirdir. Ayrıca bu dönem, roman konusu olarak hem Sadriddin Aynî’nin Buhara Cellâtları hem de Kazak yazar Muhtar Avezov’un Abay Yolu I-II eserlerinde de işlenir. Aynî’nin eserinde Buhara Emiri yenilikçi aydınları cellâtlarına öldürtür. Abay Yolu’nda ise dönemin Kazak aydını Abay Kunanbayev’in hayat hikâyesi konu edinilmiş ve romanın şair kahramanı, Kazakların sembolü hâline gelmiştir. Bu da hem yazarın güçlü kalemi hem de Abay’ın etkileyici şahsiyeti ve ilginç hayat hikâyesi sayesinde olmuştur. Abay Yolu I-II, İngilizce’ye de tercüme edilen ender Türk dünyası romanlarından biridir. Azerbaycanlı yazar Mevlüt Süleymanlı’nın Göç adındaki fantastik romanı, 300 yıllık bir Göçün sonunda yok olmaya yüz tutan Karakelle soyunun romanı gibidir. Bu eser 1905 yılında Şura Hükümeti’nin kurulmasıyla sona erer.