Ընկ. Բ. Փանջունի տարագրության մեջ

[Ա]

Յորժամ զաներեւութէն եւ զնորին զմշտնջենաւոր զաւրութենէն ճառիցէ ոք, քանզի մարմնաւոր լեալ է, պարտի զմիտս յստակել եւ զխորհուրդս սրբել, զյոյզս շարժմանց պարզել, զի յայն զոր առաջի եդ՝ հասանել կարասցէ։ Նա եւ որ ընդ ճառագայթս արեգականն հայել կամիցի, պարտի զ[6]պղտորութիւն աչացն՝ զաղտն եւ զբիժն ի բաց պարզել, զի մի մթարքն՝ որ զբբաւքն շողայցեն, արգել հայելոյ ի յստակութիւն լուսոյն լիցին։

Եւ արդ քանզի մի էութիւն անքննին է եւ անհաս բնութեամբ, առ նորա անքննութիւնն ընծայութիւն անգիտութեան մատուցանելի է, եւ առ էութիւնն նորին դաւանութիւն գիտութեան եւ ոչ քննութեան։ Զի որ էն՝ պարտի զի մշտնջենաւոր իցէ եւ անսկիզբն, որոյ ոչ սկիզբն յումեքէ առեալ լինելոյ, եւ ոչ ունի զոք ի վեր քան զինքն, զոր պարտ իցէ նմա պատճառ կարծել կամ իմանալ՝ եթե ի նմանէ իցէ առեալ սկիզբն էանալոյ։ Զի ոչ ոք է առաջին քան զնա, եւ ոչ ոք է յետոյ նման նմա, եւ ոչ ընկեր հաւասար նորին, եւ ոչ էութիւն հակառակ նմա, եւ ոչ գոյութիւն ընդդիմակաց, եւ ոչ բնութիւն հիւթաբեր ի պէտս նորա, եւ ոչ նիւթ ինչ՝ յորմէ առնիցէ զոր առնելոց իցէ. այլ ինքն է [7] պատճառ ամենայնի, որ ի լինելն եւ ի գոյանալ եկին ի չգոյէ եւ ի գոյէ որպէս երկինք վերինք եւ որ ինչ յերկինս, եւ երկինք երեւելիք որ ի ջուրց, եւ երկիր, եւ ի նմանէ եւ ի նմա. յորմէ ամենայն եւ ինքն ոչ յումեքէ։ Որոյ ըստ իւրաքանչիւր կարգաց տուեալ է սկիզբն լինելոյ աներեւութիցն անմարմնոց, եւ երեւելեաց մարմնաւորաց. որ բաւականն է որպէս ի տալն զկենդանութիւնն, նոյնպէս եւ ի գիտութիւն իւրոյ անարար էութեանն, եւ յիւրոց արարածոցն ի [հասումն] ըստ իւրաքանչիւր բնութեանց ածել։ Որ ոչ այնու միայն զարմանալի է, զի ածն ի չգոյէ ի գոյ զչգոյսն, եւ եցոյց յոչնչէ յինչ զչէսն, այլ զի եւ անարատ եւ անխախուտ պահէ զլեալսն. որոց եւ յառաջնումն իսկ աննախանձ ետ զկենդանութիւնն, առ ի յայտնելոյ զիւրոյ զբարերարութեանն հանդէս։

Քանզի ոչ եթե կարաւտ ինչ ոք իւիք էր, եթե վասն այնորիկ խնայիցէ՝ իւր միայնոյ զկենդանութիւնն. եւ անզաւր եւ տկար, եթե անձին եւեթ խորիցէ զզաւրութիւնն. եւ ոչ նիազ ի գիտութենէ, եթե ինքեան եւեթ պահիցէ զգիտութիւնն. եւ ոչ կարաւտ յիմաստութենէ, եթե յորժամ այլոց բաշխիցէ զիմաստութիւնն իւր, կարծիք ինչ կարաւտութեան ի ներքս մտանիցեն։

Այլ կենդանի է եւ աղբիւր կենդանութեան. [տայ ամենայնի կենդանութիւն, եւ ինքն կայ լի եւ յանսպառ կենդանութեան. եւ զաւրացուցանէ զանզաւրս մեծազաւր զաւրութեամբ, եւ ինքն ոչ թերանայ ի զաւրացուցիչ զաւրութենէն. եւ պարգեւէ գիտութիւն ամենայն անգիտաց, եւ ինքն բաւանդակ ունի յինքեան զամենագէտ գիտութիւնն. եւ բղխէ յամենեսին զանպակաս իմաստութիւնն, եւ ինքն մնայ անխախուտ յամենահնար իմաստութեանն։

Եթե աղբերք մշտաբուղխք, որ ի նորա հրամանէ կարգեցան, հանապազ բղխեն եւ ոչ պակասեն, [9] որոց բղխմունքն զայլոց կարաւտութիւնս լնուն, եւ ինքեանք ի նմին յորդութեան կան մշտնջենաւորք, ո՞րչափ եւս առաւել այն՝ որ նոցա զյորդութիւն բղխմանցն յաւրինեաց, որ աղբիւրն է բարութեան. որ զամենայն զոր արար գեղեցիկս արար, զբանաւորս եւ զանբանաւորս, զմտաւորս եւ զանմտաւորս, զխաւսունս եւ զանխաւսունս, զասունս եւ զանասունս։ Եւ բանաւորաց եւ մտաւորաց յիւրաքանչիւր առաքինութեանց կարգեաց ստանալ զբարութիւն, եւ ոչ զգեղեցկութիւն. զի գեղեցկութեանն տուիչ ինքն է, եւ բարութեանն՝ զանձնիշխանութիւնն արար պատճառ։

[Բ]

Ապա եթե ինչ յարարածոց՝ որ գեղեցիկ է՝ այն ի ռբարւոյ արարչէ <եւ ինչ յարարածոց որ չար է, այն ի չարէ արարչէ> կարծիցի ոմանց, որպէս Յունացն հեթանոսաց եւ արանցն մոգուց եւ հերձուածողաց, որ չար իմն էութիւն հակառակ բարւոյ դնեն, զոր հիւղն կոչեն՝ որ թարգմանի նիւթ, մեր առաջին եւ նախաբարբառ պատասխանի այն է՝ [10] եթե ի բարերար արարչէն չար ինչ չիք լեալ. եւ չիք ինչ չար՝ որ բնութեամբ չար իցէ. եւ ոչ է արարիչ չարաց իրաց, այլ բարեաց։

Եւ արդ զո՞ր ինչ յարարածոցն բարի կարծիցեն, կամ զո՞ր չար. զի բազում անգամ զոր բարին կարծիցեն, միայն առանձինն՝ առանց ընկերին խառնութեան՝ վնասակար լինի, յամենեցունց առ հասարակ վկայեալ։ Արեգակն թե բարի է, եւ առանց աւդոյ խառնուածոյ այրիչ եւ ցամաքեցուցիչ է. նոյնպէս եւ լուսին խոնաւական բնութիւն, առանց խառնուածոյ ջերմութեան արեգական՝ վնասակար եւ ապականիչ է։ Եւ աւդ, առանց ցաւղոյ խոնաւութեան եւ ջերմութեան՝ վնասակար եւ ապականիչ է. եւ ջուրք զհող երկրի ողողանեն եւ ապականեն. եւ երկիր առանց ջուրց պատառի եւ խորխոլի։ Եւ այսպէս չորեքին բնութիւնքն, ուստի աշխարհս կազմեալ եւ կայ, առանձինն՝ ապականիչք են միմեանց, եւ խառնեալ ընդ ընկերին՝ աւգտա[11]կարք եւ շահաւորք։ Եւ զի այս այսպէս է՝ ամենեցուն յայտնի է որ կամին ուսանել։

Ապա ուրեմն է ինչ զարութիւն ծածուկ, որ զապականիչսն միմեանց խառնուածովք արար աւգտակարս իրերաց։

3 Եւ որ առողջ միտս ունին, ոչ զշարժունսն՝ այլ զշարժիչն պարտին փառաւորել. եւ ոչ ընդ արբանեակսն, այլ ընդ վարիչն պարտին զարմանալ. եւ ոչ ընդ գնայունսն, այլ ընդ գնացուցիչն. քանզի եւ նոքին իսկ իւրաքանչիւր փոփոխմամբք յայտ առնեն, եթե է ոմն՝ որ փոփոխէ զնոսա. արեգակն՝ ծագելովն եւ վերանալով եւ ի մուտս դառնալով. եւ լուսին՝ աճմամբ լնլով եւ նուազելով. եւ այլք եւս յարարածոցն ըստ իւրաքանչիւր բնութեանց շարժելովն եւ դադարելով։ Եւ արդ չէ առողջ մտաց զշարժիչն եւ զփոփոխիչն թողուլ, եւ շարժնոցն եւ փոփոխելեաց պաշտաւն տանել եւ երկրպագութիւն մատուցանել. զի որ շարժին եւ փոփոխի՝ չէ էական. [12] այլ կամ լեալ յումեքէ եւ յիմեքէ, եւ կամ հաստեալ ի չգոյէ։ Եւ որ էն եւ շարժէ զամենայն, ինքն ոչ շարժի եւ ոչ փոփոխի, քանզի էական է եւ անշարժական է։

[Գ]

Ապա եթե ինչ յարարածոց՝ որ գեղեցիկ է՝ այն ի ռբարւոյ արարչէ <եւ ինչ յարարածոց որ չար է, այն ի չարէ արարչէ> կարծիցի ոմանց, որպէս Յունացն հեթանոսաց եւ արանցն մոգուց եւ հերձուածողաց, որ չար իմն էութիւն հակառակ բարւոյ դնեն, զոր հիւղն կոչեն՝ որ թարգմանի նիւթ, մեր առաջին եւ նախա190rբարբառ պատասխանի այն է՝ [10] եթե ի բարերար արարչէն չար ինչ չիք լեալ. եւ չիք ինչ չար՝ որ բնութեամբ չար իցէ. եւ ոչ է արարիչ չարաց իրաց, այլ բարեաց։

Եւ արդ զո՞ր ինչ յարարածոցն բարի կարծիցեն, կամ զո՞ր չար. զի բազում անգամ զոր բարին կարծիցեն, միայն առանձինն՝ առանց ընկերին խառնութեան՝ վնասակար լինի, յամենեցունց առ հասարակ վկայեալ։ Արեգակն թե բարի է, եւ առանց աւդոյ խառնուածոյ այրիչ եւ ցամաքեցուցիչ է. նոյնպէս եւ լուսին խոնաւական բնութիւն, առանց խառնուածոյ ջերմութեան արեգական՝ վնասակար եւ ապականիչ է։ Եւ աւդ, առանց ցաւղոյ խոնաւութեան եւ ջերմութեան՝ վնասակար եւ ապականիչ է. եւ ջուրք զհող երկրի ողողանեն եւ ապականեն. եւ երկիր առանց ջուրց պատառի եւ խորխոլի։ Եւ այսպէս չորեքին բնութիւնքն, ուստի աշխարհս կազմեալ եւ կայ, առանձինն՝ ապականիչք են միմեանց, եւ խառնեալ ընդ ընկերին՝ աւգտա[11]կարք եւ շահաւորք։ Եւ զի այս այսպէս է՝ ամենեցուն յայտնի է որ կամին ուսանել։

Ապա ուրեմն է ինչ զարութիւն ծածուկ, որ զապականիչսն միմեանց խառնուածովք արար աւգտակարս իրերաց։

3 Եւ որ առողջ միտս ունին, ոչ զշարժունսն՝ այլ զշարժիչն պարտին փառաւորել. եւ ոչ ընդ արբանեակսն, այլ ընդ վարիչն պարտին զարմանալ. եւ ոչ ընդ գնայունսն, այլ ընդ գնացուցիչն. քանզի եւ նոքին իսկ իւրաքանչիւր փոփոխմամբք յայտ առնեն, եթե է ոմն՝ որ փոփոխէ զնոսա. արեգակն՝ ծագելովն եւ վերանալով եւ ի մուտս դառնալով. եւ լուսին՝ աճմամբ լնլով եւ նուազելով. եւ այլք եւս յարարածոցն ըստ իւրաքանչիւր բնութեանց շարժելովն եւ դադարելով։ Եւ արդ չէ առողջ մտաց զշարժիչն եւ զփոփոխիչն թողուլ, եւ շարժնոցն եւ փոփոխելեաց պաշտաւն տանել եւ երկրպագութիւն մատուցանել. զի որ շարժին եւ փոփոխի՝ չէ էական. [12] այլ կամ լեալ յումեքէ եւ յիմեքէ, եւ կամ հաստեալ ի չգոյէ։ Եւ որ էն եւ շարժէ զամենայն, ինքն ոչ շարժի եւ ոչ փոփոխի, քանզի էական է եւ անշարժական է։

[Դ]

Դարձեալ՝ առ այսպիսի ճշմարիտ ասացածս 194v անպատշաճ հարցուածս մատուցանեն. ուստի՞ [19] իսկ բնաւ են, ասեն, այդպիսի անհարթութիւնք. զի թե Աստուած բարեաց արարիչ է եւ ոչ չարաց իրաց, ուստի՞ է խաւար, ուստի՞ են չարիք, ուստի՞ են աշխատութիւնք, ուստի՞ են լլկանք՝ մերթ ի ցրտոյ մերթ ի խորշակէ։

Կամ ուստի՞ են անզգամութիւնք, զի տեսանեմք երկուս արս միազգիս ընդ միմեանս գրգռեալ, միմեանց մահու եւ արեամբ ծարաւի են։ Եւ այլք զգերեզմանս կրկտեն, եւ զթաղեալ մարմինս ընդ հողով՝ մերկացեալ խայտառակեալ՝ արեւու ցուցանեն, եւ զմեծարեալ դին, առ փութի <անփոյթ> [ի] ծածկելոյ, թերեւս եւ շանց եւս կուր արկանեն։ Եւ է երբեք զի մին փախուցեալ երթայցէ անձնապուր ուրեք զկեանս անձինն շահել, եւ միւսն ցասմամբ բորբոքեալ՝ սրով զկնի ընթացեալ, ոչ դադարէ՝ մինչեւ յագեցուցանէ զցասումնն. ուստի՞ է այն անյագ ցասումն։ Եւ ոմն մերկանայ զհանդերձս ընկերին, եւ թ195rե ընդդէմ դառնայցէ յարեւէ եւս արկանէ։ Եւ ուրումն [20] ի մտի եդեալ գողանալ զայլոյ ամուսնութիւն, եւ ելեալ անաւրենութեամբ յաւտար մահիճս, չտայ լինել հայր որդւոց այնմ՝ որ աւրինաւքն ամուսնացեալ իցէ։ Եւ երբեք երբեք պատերազմունք շարժին, ուր մեղաւոր եւ արդար առ հասարակ կոտորին։ Եւ մա՞հք տարաժամք, եւ ախտք չարաչարք։ Եւ զի՞ պիտոյ է զբնաւ մի ըստ միոջէ թուել. այլ համառաւտ իսկ ասել՝ թե ուստի՞ է այս ամենայն, եւ ո՞վ է սկիզբն եւ գործիչ այնպիսի անպատեհից, բայց եթե իցէ ինչ չար զաւրութիւն՝ որ զայն ամենայն անհարթութիւնս տայցէ գործել, եւ ինքն իսկ արարիչ իցէ նոցա. զի զԱստուած արարիչ ասել այնպիսի իրաց անպատշաճ է, եւ ոչ ի նմանէ ունել զգոյութիւն չարեաց։ Զիա՞րդ մարթ է զայնպիսին յԱստուծոյ կարծել. զի Աստուած բարերար է եւ լաւութեանց արարիչ, եւ ի չարութեանց ինչ ի նա ոչ մերձենայ, եւ ոչ խնդալ ընդ այն ախորժէ, 195v այլ եւ խոտէ եւս զգործսն եւ զգործե[21]լիս. զի անընտանի են չարիք ի բնութենէ նորա։

Վասն որոյ կարծի՝ թե էր ինչ ընդ նմա, որում հիւղն անուն էր՝ որ է նիւթ, ուստի զամենայն արարածս արար եւ զատոյց ամենարուեստն իմաստութեամբ, եւ զարդարեաց վայելչութեամբ. եւ յայնմ նիւթոյ պարտ է կարծել զչարիս, որ անիրան եւ անկերպարան էր եւ խառն ի խուռն աւձտելով երթեւեկէր, եւ կարաւտէր Աստուծոյ արուեստգիտութեանն։ Եւ Աստուած ոչ եթող զնա հանապազ խառն ի խուռն վարել, այլ եկն յառնել զարարածս, եւ ի յոռութեանցն նորա ռզքազնուագոյնսն զատուցանել կամեցաւ. եւ այնչափ ինչ արար ի նմանէ՝ որչափ Աստուծոյ վայելէր առնել արարածս, եւ որ ինչ մրրախառնն էր ի նմանէ, եւ չէր պատշաճ արարչութեան, զայն եթող. եւ յայնմ մրրոյ են չարիք մարդկան։

[Ե]

Արդարեւ իսկ չարիքն որ լինին՝ ի տարակու[22]սի կացուցանեն զբազումս, եւ բազու196rմ արք աւագք վասն նորին խնդիրս մեծամեծս արարին։ Կէսք անսկզբնակից ինչ ընդ Աստուծոյ <երկուցեալ դնել, նոցա արարիչ Աստուած> կամեցան դնել. եւ կէսք ըստ նմանէ նիւթ ինչ, զոր հիւղն անուանեն, թե ի նմանէ արար զարարածս. եւ կէսք հրաժարեցին բնաւ ի խնդրելոյ, որպէս թե ամենեւին այնմ խնդրոյ չիք սպառուած. Բայց մեզ հարկ եղեւ ի սիրոյ բարեկամաց, եւ յոչ ուղիղ հայելոյ ընդդիմակացացն. ըստ մերում տկարութեան ապաւինեալ յԱստուծոյ շնորհսն, մխել ի խնդիր ճառիցս. մանաւանդ զի յուսացեալ եւս վստահ իցեմք յուղղոց ունկնդրաց ի կամացն մտադիւրութիւն. ուստի եւ լինիցի նոցա զճշմարիտն ուսանել, եւ մեզ ոչ ի զուր ինչ զբանս ծախել։ Քանզի ոչ եթե անիրաւութեամբ ինչ յաղթել ջանամք, այլ իրաւամբք, զճշմարիտն ուսանել։

6 Որով յայտ է՝ թե երկուց անարարաց ի միասին չէ մարթ լինել։ [23] Զի ուր երկու ոք ի միասին իցեն, <հարկ է թե մի միայն ոք իցէ, եւ ուր երկու ոք զատ իցեն>, հարկ է թե իցէ ինչ՝ որ զատանիցէ ի միջի։

7 Արդ զիա՞րդ հ196vամարիցին զԱստուած. իբրեւ ի տեղւոջ ինչ յամենա՞յն ի հիւղն լինել, եթե ի միում ինչ ի մասին նորա։

8 Եթե զամենայն զԱստուած յամենայնի ի հիւղն լինել ասիցեն, որչափ մեծ եւս ասիցեն զԱստուած, գտանի հիւղն մեծ քան զնա։ Քանզի յորում իցէ ոք, այն յորում էն, քան զայն որ ի նմա էն՝ մեծ գտանի, զի բաւական եղեւ տանել զբոլոր զնա։

9 Եւ եթե ի մասն ինչ միայն ի նմանէ, եւ այնպէս բիւրապատիկ իսկ մեծ քան զնա հիւղն գտանի, զի սակաւ ինչ մասն նորա բաւական եղեւ ընդունել զամենայն զնա։

10 Եւ եթե ոչ ի նմա, եւ ոչ ի մասին ինչ նորա, յայտ է՝ թե այլ ինչ էր անջրպետ ընդ մէջ երկոցուն մեծ քան զերկոսին, <զի բաւական եղեւ տանել զերկոսին>. եւ ոչ միայն երկու անսկզբնակիցք գտանին, այլ երեք. Աստուած, եւ հիւղն, եւ անջրպետն, եւ մանաւանդ մեծ եւս անջրպետն քան զերկոսեան։

11 [24] Իսկ եթե էր երբեք հիւղն անզարդ եւ անարդ եւ անկերպարան, եւ զարդարեաց զնա Աստուած, քանզի ի յոռութեանցն նորա ի լաւն դարձո197rւցանել կամեցաւ, ապա էր երբեմն զի յանզարդս եւ յանարդս եւ յանկերպարանս էր Աստուած, եւ հարկ էր թե իբրեւ զհիւղն իսկ եւ նա խառն ի խուռն վարէր։

Եւ եթե յամենայն ի հիւղն՝ որպէս ասենն՝ էր Աստուած, յորժամ զնա ի զարդ եւ ի յարդ եւ ի կերպարանս ածէր, ինքն յո՞ մարթեր ամփոփել. զի չէր ուրեք մարթ ամփոփելոյ։ Միթե եւ զի՞նքն ընդ հիւղին ի զարդս եւ ի յարդս եւ ի կերպարանս ածէր, քանզի չգոյր ուրեք տեղի ամփոփելոյ. որ յետնոյ ամբարշտութեանն է։

12 Ապա թե ասիցեն՝ թե հիւղն յԱստուած էր, ըստ նմին աւրինակի պարտ էր խնդրել՝ որպէս ռզա՞տ ինչ ի նմանէ, որպէս զանասունս [25] ի մէջ աւդոյ որ ի նմա են եւ զատուցեալք ի նմանէ, թե իբրեւ ի տեղւոջ որպէս եւ ջուրք յերկրի։

Եւ զհիւղեայն ասեն՝ թե անճահ եւ անզարդ եւ անարդ եւ չար էր. եթե ըստ նոցա մտացն իցէ, ապա չարեաց տեղի էր Աստուած. զի անհեդեդքն եւ անզարդքն ի նմա եին. որ անհն197vարին անաւրենութիւն է, կարծել զԱստուծոյ՝ թե երբեմն ասպնջական չարեաց էր, եւ ապա արարիչ չարեաց։

Նա եւ բաժանելի եւս՝ թե ի նմա իբրեւ ի տեղւոջ էր։

[Զ]

Արդ հարկ է ի պատճառս չարեացն գալ, եւ ցուցանել՝ թե ուստի՞ լինին չարիքն, եւ չէ <մարթ ասել՝ թե չէ> պատճառ չարեաց Աստուած՝ այնու զի առ ընթեր նմա զհիւղն դնեն։

14 Եւ արդ զո՞ր հիւղ առ ձեռն դնիցեն Աստուծոյ. ո՞չ ապաքէն զայն՝ ուստի զաշխարհս արար. որ անկերպարանն եւ անզարդ եւ անարդ էր։ Զի տեսանեմք զաշխարհս ի պէսպէս կերպարանս եւ ի զարդս եւ ի յարդս, ապա ուրեմն կերպարանաց եւ զարդուց եւ արդուց ա[26]րարիչ է Աստուած, եւ ոչ բնութեանց։

Իսկ եթե արարչի այն գործ է՝ զբնութիւնս առնել եւ ոչ արդս եւ զարդս եւ կերպարանս, յայտ է՝ եթե աւելորդ է կարծել՝ թե ի նիւթոյ ինչ իմեքէ յընթերակացէ արար Աստուած զաշխարհս, այլ յոչնչէ եւ ի չգոյէ։

15 Նա եւ զմարդիկ՝ տեսանեմք զի ի չգոյէ առնեն ինչ. որպէս շ198rինաւղքդ ոչ ի քաղաքաց քաղաքս առնեն, եւ ոչ ի տաճարաց տաճարս։

Նոքա քանզի ամենեւին յոչնչէ ռ ք կարեն ինչ առնել, քարինքն՝ զոր ի շինուածսն յաւրինեն՝ <թեպէտ եւ շինաւղացդ ընթերակաց իցեն բնութիւնք զոր ի շինուածսն յաւրինեն>, ոչ ռեւսք քարինք ռկոչինք, այլ կամ քաղաքք կամ տաճարք. զի ոչ եթե ռբնութիւննք ռգործէք քաղաքս կամ տաճարս, այլ արուեստն՝ որ ի բնութեանն է։ Եւ արուեստն ոչ եթե յընթերակացէ ինչ իմեք է՝ որ ի բնութիւնսն իցէ։

<Եւ արուեստագէտն ոչ եթե յարուեստէ ինչ ընթերակացէ՝ որ ի բնութիւնսն իցէ՝> առնու զարուեստգիտութիւնն, այլի դիպացն որ դիպին ի բնութեանցն։

Քանզի ոչ եթե անձնաւոր ռ ք ինչ յանձնաւորաց զարուեստն կարէ ցուցանել, այլ ի դիպացն որ դի[27]պինն. որպէս ի դարբնութենէ դարբինն, եւ ի հիւսնութենէ հիւսնն։ Զի մարդ եւ յառաջագոյն քան զարուեստն է, բայց արուեստն չէ՝ եթե ոչ նախ մարդն իցէ։

Ուստի զարուեստն յոչնչէ ի մարդիկ պատշաճեալ հարկ է ասել։

16 Եւ եթե առ մարդկան այսպէս, ո՞րչափ եւս առաւել պատշաճ իցէ զԱստուծոյ իմանալ՝ 198v թե ոչ միայն արդուց եւ զարդուց եւ կերպարանաց արարիչ է, այլ յոչնչէ առնել բաւական է բնութիւնս, եւ ոչ արգասիս նիւթ՝ յորմէ Աստուած ընտրեաց զբարին ի մի թեր, եւ զչարն մրրախառն ի միւսն կողմն, ուստի ջանայ մրրախառնն զյստակն պղտորել։

[Է]

Չարիքս որ լինին ուստի՞ իցեն։

Հարցցուք եւ մեք. չարիքն որ լինին անձի՞նք ինչ իցեն, թե արգասիք անձանց։

Ասեն, ի դէպ է կարծել՝ եթե արգասիք անձանց։

18 Եւ հիւղն, զոր ասեն անարգասաւոր եւ անկերպարան, զիա՞րդ [28] անարգասաւորն եւ անկերպարան յայլս կարէր արդիւնս ծնուցանել. եթե ոչ՝ ի դիպացն լինիցին չարիքն, եւ ոչ ի նմանէ։

Զի սպանութիւն չէ անձն ինչ, եւ ոչ շնութիւն անձն ինչ է, եւ ոչ դարձեալ այլքն մի ըստ միոջէ ի չարեացն. այլ որպէս ի դպրութենէն դպիր կոչի, եւ ի ճարտարութենէ ճարտար, եւ ի բշժկութենէ բժիշկ, եւ այն ոչ եթե անձինք ինչ են, այլ յիրաց անտի առնուն զանուանս, նոյնպէս 199r եւ չարիքն ի դիպացն առնուն զանուանումն։

Ապա եթե եւ զայլ ոք իմանայցեն դրդիչ եւ գրգռիչ՝ որ արկանիցէ ի միտս մարդկան զչարիսն, եւ նա ի գործոյն՝ զոր գործէ՝ առնու զանուն չարութեան։

Բայց զայն պարտ է գիտել, թե զոր գործէ ինչ ոք՝ ոչ ինքն նոյն է. որպէս բրուտն յորժամ անաւթս գործիցէ՝ ոչ ինքն անաւթ լինի, այլ գործիչ է անաւթոցն, ուստի եւ զանուանումն արուեստին առնու, նոյնպէս եւ չարագործն ի չարն գործելոյ առնու [29] զանուն չարութեանն՝ եթե շուն իցէ եւ եթե սպանող։

19 Ապա ուրեմն յիրաւի ասին մարդիկ արարիչք չարեաց, զի ինքեանք են պատճառք առնելոյ եւ չառնելոյ։ Եւ զչարիսն ոչ պարտիմք անձինս անուանել, այլ արգասիս անձանց։

20 Իսկ եթե ի նմին յամառութեան կացցեն՝ թե արդարեւ անարդ եւ անարգասաւոր է հիւղն, եւ Աստուած ած զնա ի զարդ եւ ի կերպարանս եւ յարգասիս, ապա զԱստուած դնեն պատճ199vառս չարեացն։

21 Լաւ էր լեալ՝ թե նոյնպիսի կացեալ էր անհեդեդ եւ անարգասաւոր, քան գալ յարգասիսն եւ ի կերպարանս, եւ լինել պատճառ չարեաց այլոց։ Քանզի զի՞նչ մարթի ոք լինել՝ որ իցէ՝ թե անկերպարան իցէ։

Նա եւ ասելն անկերպարան՝ զկերպարանացն յայտ առնէ։

Իսկ եթե էր ինչ անձնաւոր եւ կերպարանաւոր, աւելորդ է ասել արարիչ զԱստուած։

22 Այլ այնու, ասեն, զի յանարդութենէն եւ յանհեդեդութենէն [30] դարձոյց ի զարդ եւ ի կերպարանս, յիրաւի կոչի արարիչ։

Այդ այնմ նման է, յորժամ ի քարանց ոք շինուածս առնիցէ՝ պատշաճելոյն եւ յաւրինելոյն միայն արարիչ է, եւ ոչ բնութեանն։

23 Եւ արդ յի՞նչ ինչ արդեաւք արար Աստուած զանկերպարանն։

Ի լա՞ւ ինչ թե ի յոռի։

Եթե ասիցեն՝ եթե ի լաւ, զչարիսն որ լինին պարտին խնդրել՝ թե ուստի՞ լինին։ Արգասիքն ոչ նոյնպիսի մնացին՝ որպէս եւ եինն, այլ ի լաւն դարձեալ՝ լաւք եւեթ 200r երեւեսցին։ Ապա եթե ի յոռի ինչ դարձան, իշխեսցե՞ն ասել՝ թե չարեացն պատճառ Աստուած է, զի նա զարգասիսն ի լաւ անդր դարձոյց։

24 Այլ ասեն՝ թե զյստակն ի մի կողմն ընտրեաց, ուստի զարարածսն արար, եւ զմրրախառնն եթող։

25 Ասասցուք՝ որպէ՞ս. զի թե կարող էր եւ զայն յստակել եւ զչարիսն ի միջոյ բառնալ, եւ ոչ կամեցաւ զայն ի միջոյ բառնալ, ապա [31] պատճառս չարեացն պարտ է զնա ասել. զի ի կիսոյն նորա արար բարի արարուածս, եւ զկէսն նորա եթող նոյնպիսիս յապականութիւն լինելոյ բարւոք արարածոցն։

26 Եւ եթե ճշմարտիւ ոք քննիցէ զիրսն՝ գտանէ յանհնարին վտանգս եկեալ զհիւղն քան զառաջին անկազմութիւնն. զի նախ քան զընտրելն եւ զգալն զվտանգսն չարեացն՝ յապահովի եւ յանհոգութեան կայր, եւ արդ յառնլոյ զազդմունս չարեացն՝ ի տագնապի եւ ի տարակուսի կայ։ Եւ թե կամիս, ի մարդոյ իսկ առ աւրինակ. 200v զի նախ քան զպատկերանալն եւ լինել կենդանի, անմասն էր ի չարեաց. եւ յորժամ գայ ի չափ հասակի մարդոյ, յայնժամ միտի ի չարիս յիւրմէ անձնիշխանութենէ։ Նոյնպէս եւ ի բարերարութենէն, զոր ասեն յԱստուծոյ եղեալ հիւղեայն, գտանի՝ զի ի յոռութիւնս եկն։

27 Ապա եթե ի չկարելոյ Աստուծոյ բառնալ զչարիսն եթող նոյնպիսիս, այնու տկարութիւն ածեն [32] զԱստուծով՝ կամ թե բնութեամբ տկար իցէ, կամ թե առ երկիւղի յաղթեցաւ յայլմէ զաւրագունէ քան զնա։ Եթե յաղթեալ կասկածանաւք ի մեծագունէ քան զնա ասիցեն, հարկ է թե ռզչարիսն բռնադատիչս կամաց նորա դնեն։ Եւ ընդէ՞ր ըստ նոցա բանիցն չարիքն ոչ լինեին աստուածք, որ Աստուծոյն յաղթել կարեին։

[Ը]

Դարձեալ հարցցուք զհիւղեայն. պա՞րզ ինչ բնութիւն իցէ, եթե յաւդուածով. զի ազգի ազգի գործուածք իրացն յայսպիսի քննութիւնս ածեն զմեզ։

29 Զի եթե պարզ բնութիւն էր հիւղն, եւ մենակերպ, եւ աշխարհս ի յաւդուածոց եւ ի 201r պէսպէս բնութեանց եւ ի խառնուածոց հաստատեալ է, անհնարին է ասել՝ եթե <ի> հիւղեայն լեալ իցէ։ Վասն զի ռչէ մարթ յաւդուածոյիցն ի միոջէ պարզ բնութենէ ունել զհաստատութիւնն, քանզի յաւդուածոյքն ի պարզական բնութեանցն յաւդին։

30 Եւ եթե ի պարզական բնու[33]թեանցն յաւդեցաւ, ապա էր ժամանակ յորժամ հիւղն իսկ չէր ի միջի, զի ի պարզականացն յաւդելոյ եղեւ հիւղն. ուստի լեալ իսկ երեւի հիւղն, եւ ոչ անարար։ Զի եթե յաւդուածով էր հիւղն, եւ յաւդուածոյքն ի պարզականացն ունին զանձնաւորութիւն, ապա էր երբեք զի չէր իսկ հիւղն մինչ չեւ պարզականացն ի միմեանս յարեալ էր։

31 Եւ եթե էր ժամանակ՝ յորժամ [] հիւղն չէր [եւ] չգոյր ժամանակ՝ յորում չէր անարար, <ոչ իցէ հիւղն անարար>։ Զի եթե Աստուած անարար էր, եւ պարզականքն եւ անարարքն ուստի հիւղն յաւդեցաւ, յայտ է թե չեին երկուքն միայն անարարք, այլ հինգ։

32 Եւ արդ տեսցուք, հաւա՞նք 201v ինչ ընդ միմեանս եին բնութիւնքն, ուստի հիւղն յաւդեցաւ, թե հակառակք իրերաց. սա աւասիկ տեսանեմք զբնութիւնսն միմեանց հակառակս. քանզի ընդդիմակաց է հրոյ ջուր, եւ լուսոյ խաւար, եւ ցրտոյ ջերմ, եւ ցամաքի խոնաւ։ Եւ ինքեան ինչ հակառակ եւ վնա[34]սակար չէ, բայց ընկերին. եւ անտի յայտ է՝ թե չեն ի միոջէ նիւթոյ, եւ ոչ մի նիւթն ի չորից հակառակորդաց։ Արդ եթե մին չէր նիւթն՝ ոչ եթե ինքեան հակառակ էր, այլ ընկերին. որպէս սպիտակ թխոյ, եւ քաղցր դառին։

[Թ]

Եւ արդ զհիւղեայն խնդիր թողեալ՝ զոր նիւթն ամենայնի կոչեն, ի չարեացն խնդիր եկեսցուք՝ զոր ի նմանէն իմանան։ Զի յորժամ չարիքն յայտ լինիցին՝ թե չեն անձնաւորք, անտի եւ հիւղն յանդիմանի՝ թե ոչ էր երբեք, եւ ոչ բնութիւն անձնաւոր։

34 Արդ զմարդկան իսկ չարեաց հարցցո՞ւք. արգասիք անձանց իցեն. եւ եթե անձինք ինչ չարիքն. զի որ ինչ ի մարմինս 202r եւ յոգիս շարժմունք խաղան, ոչ մարթի ասել՝ թե այն մարդ իցէ, այլ կամական շարժմունք. զի մարդն անձնաւոր է. եւ բարքն չանձնաւորք, որպէս սպանութիւն կամ շնութիւն՝ որ ի բարուցն գործիցին։

Արդ եթե այնք արարածք ինչ [35] անձնաւորք իցեն, հարկ է եւ զպատճառն զոր դնեն արարած անձնաւոր կարծել. զի որոյ մասն ինչ արարած է, յայտ է եթե նա ամենեւին իսկ արարած է. եւ որոյ մասնն չէ արարած, նա բնաւ իսկ չէ արարած։ Ապա ուրեմն էր երբեք՝ զի բնաւ չէր ամենեւին ինչ արարիչ բաւանդակ, մինչ չեւ Աստուծոյ զմարդն արարեալ էր, ուստի չարիքն լինին։ Քանզի մասանց չարեաց գտանի մարդն արարիչ, անտի յայտ է՝ թե եւ բաւանդակ իսկ չարեացն արարիչ Աստուած է, զոր ամենեւին մի երբեք լիցի ասել՝ թե Աստուած չարեաց պատճառ իցէ, այլ այն որ իւրով կամաւք զգործ չարեացն գործիցէ. եւ յումէ չարն գործի՝ 202v յիրաւի նմին եւ անուն չարութեան դնի, որպէս եւ յառաջագոյն իսկ ասացաք։

[Ժ]

Եւ արդ եկեսցուք յիրացն իսկ ի քնին, զի յորժամ ճշդիւ մրցութիւնք լինիցին՝ դիւրաւ զյայտնութիւն ճառիցն յանդիման կացուցանիցեն։

36 [36] Արդ զԱստուած բարի՞ եւ բարերա՞ր ասիցեն։ Հարկ է թե բարի եւ բարերար ասեն, եւ չարութիւն ինչ ի նա ոչ մերձենայ։ Եւ եթե այն այնպէս իցէ. նախ զշնութենէ եւ զպոռնկութենէ հարցցուք, եւ ապա զայլոց նոյնպիսեաց։

Եթե Աստուծոյ կամաւք գործեին այնպիսի չարիք, ընդէ՞ր ի գործելեաց չարեացն վրէժս պահանջիցէ. այլ այնու զի ընդ չարեաց գործոցն վրէժս պահանջէ, յայտ է եթե ոչ ախորժէ զչարիսն, այլ ատեայ, եւ պատիժս պատուհասից ի վերայ գործելեացն ածէ. որոց, ըստ իւրեանց անմտութեան, խրատք նորա չարութիւնք կարծին. որպէս եւ այժմ սպանողք յորժամ ի պատիժս մտանեն՝ ոչ բարերարս զպատժածուսն կոչեն, այլ 203r չարարարս. քանզի այնպիսի բարք են չարագործաց՝ զիրաւունսն անիրաւութիւն ասել։ Բայց մեզ մի լիցի այնպիսի ինչ ասել. այլ զչարիսն ոչ անձնաւորս կարծել, այլ կամածինս։

37 [37] Ապաքէն պոռնկութիւն եւ շնութիւն՝ ի մերձենալոյ ի միմեանս առն եւ կնոջ լինին։

Եթե յիւր կին ոք աւրինաւք ամուսնացեալ մերձենայցէ վասն որդեծնութեան եւ զաւակի սերելոյ, բարիոք է մերձաւորութիւնն։

Ապա եթե ուրուք թողեալ զիւր կին, զայլոյ ամուսնութիւն թշնամանիցէ, գործ չարութեան գործէ։ Եւ մերձաւորութիւնն նոյն է, եւ աւրինակ մերձաւորութեանն ոչ նոյնպիսի. քանզի մին բուն հայր լինի որդւոց, եւ միւսն գողունի։

Սոյն բանք են եւ վասն պոռնկութեան։

Եթե վասն որդեծնութեան ոք մերձենայցէ յիւր կին, յիրաւի է։

Ապա եթե առ ցանկութեան աւտար մարմնոց ցանկանայցէ, կարի իսկ անիրաւութիւն։

Եւ յայտ է՝ թե իրքն չարք յայնժամ լինին, յոր203vժամ պէտքն աւրինաւք ոչ վճարեսցին։

38 Նա եւ զսպանութենէ նոյն բանք են։

Յորժամ զըմբռնեալն ի շնութեան ոք սպանանիցէ, պատուհաս ի վերայ ածեալ վասն յանդգնու[38]թեանն, չառնէ չար ինչ։

Ապա եթե զանմեղն ոք, որոյ ոչ ինչ ի վճռականացն գործեալ իցէ՝ սպանանիցէ, կամ վասն ինչս զերծանելոյ, կամ վասն ստացուածս հատանելոյ, չարութիւն գործէ։

Եւ գործն նոյն է երկոցունց, բայց աւրինակն ոչ նոյնպիսի։

39 Նա եւ յինչս առնուլ նոյն բանք են։

Որ պարգեւ ի տեառնէ կամ ձիր ի բարեկամէ առնուցու, ոչ ինչ չարութիւն գործէ։

Իսկ որ բռնաբար յանաւագէն հանիցէ, չարութիւն գործէ։

Եւ առնուլն երկոցուն նոյն է, բայց աւրինակ առնլոյն ոչ նոյնպիսի։

40 Նոյնպէս եւ յաստուածպաշտութեան յաւրինակէ անտի ցուցանի չարութիւնն։

Եթե զճշմարիտն Աստուած ոք պաշտիցէ, գործ ազնուական գործէ։

Ապա եթե թողեալ զճշմարիտն, քարանց եւ փայտից՝ որպէս թե Աստուծոյ՝ պաշտ204rաւն մատուցանիցէ, անհնարին վնաս գործէ. զի զաւրինակ պիտոյիցն յանպատեհ իրս դարձոյց։

Եթե [39] պատկեր ոք գործիցէ, եւ ոչ վասն սիրոյ սիրելւոյն, որ մահուամբ յաչացն վրիպեցաւ, կամ վասն զճարտարութիւն ցուցանելոյ, այլ ի պաշտաւն առեալ երկիր պագանիցէ իբր Աստուծոյ, գործ չարութեան գործէ։

41 Եւ այսպէս կազմածոյ իրաց ինչ եւ միտք գործողին գործեն զչարն, որպէս եւ երկաթ մերթ ի բարիս պաշտի, եւ մերթ ի չար. եթե խոփ եւ գերանդի եւ մանգաղ ոք գործիցէ, ի բարւոք իրս պաշտեցաւ։

Ապա եթե սուսեր եւ գեղարդն եւ սլաք, եւ այլ ինչ զէն որ վնասակար մարդկան է, գործ չարութեան գործէ։

Եւ պատճառ չարութեանն գործելին, եւ ոչ երկաթն։

[ԺԱ]

Իսկ մարդիկ, ասեն, յանձա՞նց ինչ ունիցին զայնպիսի շարժմունս, թե յԱստուծոյ լեալ իցեն, կամ թե այլ ոք իցէ՝ որ զայն ի մարդիկ արկանիցէ։

43 ՅԱստուծոյ մարդկան այսպիսի ինչ լինել՝ չթուի պատշաճ ասել. [40] այլ ունել 204v անձնիշխանութիւն եւ ազատութիւն առաջնոյ մարդոյն եղելոյ յԱստուծոյ, եւ ի նմանէն զնոյն իւրոց պայազատացն ժառանգել։

Եւ արդ առեալ զանձնիշխանութիւնն, ում կամի՝ ծառայանայ, որ մեծ շնորհն պարգեւեալ է նմա յԱստուծոյ. քանզի այլն ամենայն ի հարկէ ծառայէ աստուածական հրամանին. եթե զերկնից ասիցես, կայ հաստատեալ եւ ոչ շարժի ի սահմանելոյ նմա տեղւոյն. եւ եթե զարեգականէ կամիցիս ասել, սակ այն եւ նա կատարէ զզատուցեալ նմա զշարժումնն եւ չիշխէ խուսափել յընթացիցն, այլ ի հարկէ ծառայէ տերունական հրամանին։ Նոյնպէս եւ զերկիր սեղմացեալ տեսանեմք, եւ բարձեալ բերէ զհրաման հրամանատուին. եւ զայլսն ամենայն համակերտս ծառայացեալս հրամանաց արարչին, եւ չիշխեն այլ ինչ քան զայն՝ յոր կարգեցանն՝ գործել. վասն որոյ <ոչ> գովեմք զնոսա յաղագս զսահմանս հրամանացն պահելոյ։

44 [41] Բայց մարդոյ առեալ 205r անձնիշխանութիւն, ում կամի՝ ծառայանայ։ Ոչ ի հարկէ բնութեան բռնադատեալ, ոչ ի զաւրութենէն որ նմա վասն լաւութեանց շնորհեցաւ՝ կասեալ, այլ ի հնազանդութենէ միայն շահի զաւգուտն եւ յանհնազանդութենէ զվնաս. եւ զայն ոչ եթե առ եղեռանէ ինչ լեալ ասեմք մարդոյն, այլ վասն լաւութեանց։ Զի եթե իբրեւ զմի ինչ յայլոցն բնութեանց լեալ էր՝ զոր ի հարկէն ծառայեն Աստուծոյ, ապա եւ վարձս ընդ կամակարութեանն առնլոյ չէր արժանի, այլ իբրեւ գործի մի էր արարչին, զոր թեպէտ ի չար վարէր եւ թեպէտ ի բարի, ոչ պարսաւանք ինչ եին նմա եւ ոչ գովութիւնք, այլ պատճառ այն էր՝ որ զնա այնպէսն վարէր, նա եւ ոչ զլաւ ինչ գիտէր այնուհետեւ մարդն. քանզի չէր հմուտ այլ իմիք, բայց այնմ եւեթ՝ յոր պատշաճեալն էր։