Дьулаан чуумпу
«Тишина – язык Бога. Всё
остальное – плохой перевод».
Джалаладдин РУМИ.
Саас кэлэр кэмигэр кэллэ да, түүнүн син биир тымныы. Күнүһүн эрэ сылыттаҕа буолар. Сир-дойду чалбаҕынан көрүө, харалдьык-харалдьык тараҕайданыа өссө эрдэ.
Саас аата саас, киһи эрэ санаата көнньүөрүөх, сүргэтэ көтөҕүллүөх курдук. Саас кэллэ-кэллэ дииллэр да, бу диэки дьыл-хонук арыый да хойутаан хоҥнор. Куоракка уу-хаар тахсыбыт дииллэр, оттон манна, тыаҕа, сарай хаара эрэ ууллан чаккырыыр. Күн сырдыга дьикти, киһи хараҕа саатан, ирим-дьирим буолар. Бу кэмҥэ тыа дьоно арыый да үлэлэрэ үмүрүйэр. Таах да, былдьаһыктаах кэмҥэ от-мас тиэйиитэ баар этэ дуу. Таһаҕасчыттарга, дьону таһааччыларга ыгым кэм. Суол хаалыан иннинэ барыы-кэлии элбиир. Уоннааҕылар сааскы саарбах көнньүөргэ киирсэн, ким кыралаан сүрэҕэлдьиир, ким бэйэтэ эрэ билэр суолуттан манньыйар, ким үйэтин тухары күүппүтэ чуо бу күннэргэ туолуоҕунуу тулатын кэтэнэр. Саас, саас – сүрэххэ өссө биир баас. Ол да үрдүнэн үчүгэйэ сүр. Көннөрү үчүгэй.
Оттон куорат сааскыта арыый да омуннаах. Биир күн ириэрэн, кири-хоҕу күөрэтэр, сарсыныгар лыгыччы тоҥорон, быттаан хаамтарар.
Сааскы кэм Власка туох да үчүгэйи аҕалбата. Саас онно туох буруйдаах үһүө, бу дьаабы инньэ кыһҥҥыттан саҕаламмыта. Милииссийэҕэ үлэһит тиийбэт аатыран, кими барытын ылыах курдуктара. Аны туран үрдүкү дьаһалынан аҕыйатар аакка бардылар. Күн-түүн күүһүрэн иһэр преступноһы уонна хайдах саба туталлар эбит.
Кыһыны быһа интириигэ, иннэ-кэннэ биллибэт ис интириигэ. Үйэтин тухары милииссийэлээбит ылла да хайаан оробуочайдыай, биитэр суоппардаан киирэн барыай. Гражданскай олох диэни сорох умнубута ырааппыт. Ити эйгэҕэ туоҕун барытын атастаспыт атыны тугу да сатаабат. Олорору да сатаабат.
Влас саҕа идэтигэр бэриниилээх суох ини диэххэ айылаах. Букатын милииссийэ буоларга ананан төрөөбүт курдуга. Боппуруобуй, кини истэригэр милииссийэлэри үөхтүннэр эрэ. Маҥнай, милииссийэлээн көрдүннэр. Саатар биир күнү тулуйаллар дуу, суох дуу. Ол биирдиилээн форма кэтэн кубулуммуттар тустарыттан бүтүн систиэмэни сойуолаһыы диэн тугуй. Кэлин өссө сүрдэннилэр, була сатыы-сатыы буруйу сүктэрэллэрэ итээбит. Син тулуйан кэлбит ойоҕо сулуйан эбилик буоллаҕа үһү. Милииссийэ эрдээҕиттэн саатар үһү кини. Кини кимин билэ-билэ, оттон, тахсарга дылы гыммыта. Үлэтиттэн сырсылыннар, холоон үөрэр этэ. Библиотекарь хамнаһыгар хас буолан иитиллэллэр. Оҕолоро өссө кыра. Мантан инньэ харчы наада дии-дии ууга-уокка түһэрээччи кини – Агаша буолуо. Үлэ үлэнэн, кэлиҥҥинэн олохторо хайдах эрэ. Кэргэнэ кинини аҥаардастыы буруйдуур. Дьиэҕэ күн көдьүүһэ суоххун диэнтэн саҕалаан кини иһэриттэн аны иҥнэр. Арыт ууну омурдубуттуу букатын саҥатыттан матар. Күлүк курдук сылдьар. Биирдэ эмит өрөөтөҕүнэ Влас дьиэтигэр тэһийбэт. Биитэр саҥарыллар, биитэр саҥата суох кынчарыллар. Хайдах эрэ. Итиннэ барытыгар аат быһан быһаарар уустук. Кэргэннии буолар биир этаба эбитэ дуу?
Ити – иһэр туһунан санаата да, мунна кыһыйан барда. Уолаттар отвальнай диэхтэрэ. Бүгүн кини иһэрэ сокуон. Агаша саҥарыа диэн хас эмэ сыл биир өлүүгэ сылдьыбыт уолаттарыгар туруорбакка, туох эрэ күрүөйэх курдук ол этэр улуустарыгар барыа дуо. Сыылка курдук саныыр онтун. Дьиҥинэн, күлүгэр имнэниэ эбит. Хастара-хастара сарбыллыбыт аатыран үлэ биржатын килийиэнинэн буолла? Иһэ үлүннэҕинэ ахыраанаҕа ылыахтара. Оперативнай үлэҕэ эриллэн, эҥини көрөн-истэн, кыл мүччү бу тиийэн кэлэн баран, хайа эрэ тэрилтэ баайын манаан күнү барыахтара үһү. Чэ, көстөн иһиэ. Милииссийэни аҕыйатыҥ, амньыыстыйа бөҕөтүн ыытыҥ – төһө бэрт олоххо тиийэр эбиккит.
– Бу оҕолор дьиэҕэ көстүбэт буолбуттар.
– Улаатан эрэр кыргыттары дьиэҕэ хаайан олороору гынаҕын дуо? Халлаан сылыйан оҕо эрэ таһырдьаттан киирбэт.
– Төһөтүн да иһин…
– Урут да дьиэҕэ тэһийбэттэрэ.
– Тоҕото биллэр дии. Саҥарыма!
– Хайа муҥун, ааһар кэмэ да кэллэ.
– Саҥарыма диибин!
Дьахтар ах барар. Биирдэ саҥараары гыммытын саба тутан кэбистэхтэрэ үһү. Бу дьиэҕэ олохсуйбут чуумпу салҕанар. Киһи тыына-быара хаайтарыах. Икки дьахтар ону-маны гыннаҕа буолаллар. Кэпсэппэт эрэ туһуттан. Арай, оҕолоро кэллэхтэринэ тыл бырахсан ылыахтара. Биирин эрэ мөҥүрээн киирдэҕинэ көх-нэм буолбута буолуохтара. Уоннааҕы кэмҥэ сити курдук уу чуумпу. Чуумпу да араастаах. Ытык чуумпу, ыгым чуумпу, сэрэх чуумпу, ыар чуумпу. Ити – сытыырхайан эрэр күн уотун кытта хайдах эрэ дьүөрэлэспэт. Сааскы көх-нэм бу ыалы соруйан тумнар курдук. Икки дьахтар саҥарбат. Ол эрээри биири саныыллар, ол бэйэлэрэ эрэ билэр биирдэрин туһуттан тылларыттан маталлар. Кинилэр тулуйуохтара. Оттон ити оҕолор алҕас айахтатан кэбистиннэр? Таах да бачча тухары этэҥҥэ этэ барыта. Туох да буолбатаҕын курдук олоруохтара. Ол туһугар саҥарымыахха эрэ наада. Санаабат буолары сатыыллара буоллар өссө…
Саас кэллэ диэн сааранан олоруохтара дуо – ким от тиэнэр, ким от тиэйэн биэрэр. Тыраахтырдаах тыаҕа бэйэтэ туһунан былаастаах. Хас буолуоҥуй, бары наадыйаллар, бары үлэһэллэр. Халадьыастар, хата, кими да кэтэспэттэр. Былыргылыы сыарҕалаах атынан отторун быһа-быһа тиэнэн бүтэрэн эрэллэр. Бырааттыы Халадьыастар да тыраахтырданар кыахтаахтара. Сопхуос баайын-дуолун үлүмнэһэн үллэстэр саҕана туттуммахтаан хаалбыттара буоллар. Эһэлэрэ үйэтин тухары үлэлээбит ааттаах да, тыраахтырдааҕар буолуох, сүөһү курдук сүөһүнү да бэйэтин анныгар суруйтарбатах. Мас көнө киһи. Кини кыыһа кытаахтаһан байыа эбитэ буолуо да, эрэйдээх үйэтэ уһаабатаҕа. Эрдэ ийэтэ суох хаалбыт уолаттар эһээ-эбээ илиитигэр киирээхтээбиттэрэ. Соҕотох кыыстарын мүччү туттарбыттар сиэннэрин туох эрэ курдук көрөллөр. Аһара атаахтаппыттара дуу – аны кэлэн бүтүн нэһилиэк үрдүнэн аатыран эрэллэр. Бүөтүр билигин кэлэн тутаттыа дуо – ити өрөһөлөммүт уолаттары. Дьиэ бөҕө, наай гыннар, ойоҕо уураны сулуйбута буолуо. Онто кини аайы кымаардаан да көрбөт. Өр сыллаах үөрүйэҕэ ини. Кыыстара хачаайыта бэрдэ, айбыт аҕалара да бэтэрэнэн киһи. Ити уолаттар кими батан уһулу ойон тахсыбыттара буолла? Аныгы аатам үйэтигэр бары да тупсарыллан иһэллэр. Арай, ис турукпут мөлтөһүөрэ дуу. Бүөтүр саҕаны үлэлиэх көлөөктөр үһү дуо. Таах да, этиттэрэн-этиттэрэн син барыны ситэрэллэр. Ити от тиэйэллэрэ да богдо курдук. Бүөтүр ити санаата эрэ. Һуура саҥардан бэрт. Ээ, чэ, Бүөтүр бэйэтэ даҕаны дьарыйар-дьаһайар диэни сатаабат суола. Кини да сиэннэрэ дьон тэҥинэн буолуохтара, баҕар, ордон туруохтара. Ол биирдэ эмит истэрэ аһыйдаҕына дайбаһан, мурун-сыҥаах турута сынньыһан дэриэбинэ үрдүнэн биллэн хаалаллара улахан эбит. Бу диэки уол эрэ ити идэтэ. Түспэтийэллэрэ да чугаһаатаҕа. Сүүрбэҕин мүччү түстүҥ да орун-оннугар буолар. Ким эдэр буола сылдьыбатаҕа баарай. Өссө эдэрдэр туран иһэллэр. Аччаайаннай ыччаттар диэтэҕиҥ. Иһиттэх аайы ити ыал уола хаайыыга барбыт, ол ыал уола түбэспит үлүгэрэ. Улуус үтүө ыччата ол дойдуну буулуур. Киниэннэрэ таҥара баарына дьиэ эргин айдаараллар, ол оннук бэйэ ыккардыгар хаалан иһэр. Этэҥҥэ, этэҥҥэ, билигин кэлэн күлүгээнниэхтэрэ дуо. Хата, ити тыраахтыр суоҕа бэрт курдук. Дьоҥҥо үлэлээн үптэнииһилэр дуо. Соболоҥноро арыгы буолан уол бөҕөнү буортулаатылар. Кини уолаттара түптээх үлэлэрэ да суох. Ол быстах холтууралаан ылбыт харчылара да диэхтээн – биирдэ-иккитэ иһэллэрин эрэ сабар. Онон, куһаҕан да үчүгэйдээх, үлэ суоҕа биир бэттээх. Хаһааҥҥа диэри кинилэргэ иитиллиэхтэрин туһунан санаа баттыга оҥостубат. Барыта сыыйа-баайа оҥоһуллан иһиэ. Ойохтонон, оҕолонон-урууланан, дьон тэҥинэн буолуохтара. Киһи сирбэт уолаттара. Бүөтүр Колодезников хотонугар тахсар кэмэ буолла. Эмээхсин барытын киниэхэ найылаабыта хаһыс да сыла. Ыарытыйар киһи хайыай. Сөбүн үйэтин тухары сопхуос хотонугар мөҕүстэҕэ. Сынньаннын ээ. Бүөтүр да үлэлээмэхтээбитэ. Үҥсэргээбэт, хата, кини. Үлэ дьол үһү киниэхэ. Икки үлэһит киһи сыдьаана үлэ дьоруойа буолуо эбит. Ону олох уларыйан, үлэ барыларыгар тиксибэт. Арыйааннаах Онтуон ис кыахтарын ханна да гыналлара суох буолан, ити ол-бу буолаллар. Онтубут да хаа-дьаа. Сыл баһыгар-атаҕар охсуллан ааһар участковай киниискэтигэр киирбиттэрэ туох буолуой. Онтуҥ бэйэ киһитэ, биирдэ аһаан үйэ-саас тухары үрэллибэт дуогабары түһэрсэн тураллар. Саастарынан да араа-бараалар, өйдөһөллөрө дэлэ дуо.
– Үчүгэй да күн үүммүт, истэҕин дуо, эмээхсиэн?
Эмээхсинтэн атыннык ааттаммат буолбут Һуура истэн эрэ кэбиһэр. Сааскы күн үчүгэйэ ханна барыай. Кыанар эрдэххэ оннооҕор буолуох үчүгэйи өйдөөн көрүөххэ сөбө. Бүөтүрдээх буолан бу кырдьар сааһыгар сынньалаҥнык олорор. Ити киһи тиидҥ курдук тилигирээн билиҥҥитэ этэҥҥэ. Онтон мөлтөөн иһиэ буоллаҕа. Уол сиэннэрдээх оҕонньор сынньалаҥнык олоруо эбит. Ээ, чэ, оҕолору баран. Эмиэ өр буоллулар. От тиэйдэх буолан, Балаҕаннаахха тиэстэллэр. Таах да, испэтэхтэрэ син өр буолла. Саас кэллэ диэн ити оҕонньор үөрэр да, ол сааспыт тугунан эргийиэ биллибэт. Кэлии-барыы үксээн, ыччат түмсэн эрэр. Арыгы көстөрө дөбөҥ. Кылааһынан көрсүөхтэрэ эҥин. Бырааһынньыктары абааһы көрүөх санаата кэлэр. Кырдьан, киһи үөрүөҕүттэн да үөрбэт курдук.
– Уолаттар туох айылаах тардылыннылар?
– Көлөлөрө алдьаннаҕа диэ. Тыраахтыр үһүө ат. Кэлиэхтэрэ буо, күн эрдэ.
– Көрүллүө.
– Өйдөрүн туппут дьону манаһан да байабыт.
– Биһигиттэн тутуллубат инилэр.
– Санааҕын түһэримэ, үчүгэй каадырдар тыаттан үүнэн тахсаллар.
– Ити баҕас сыыһа эттиҥ. Влас Витальевич ол оскуоланы былыр аастаҕа.
– Эс, киһи үйэтин тухары үүнэр. Үрдээн, Влас, хата, биһигини хамаандалыа.
– Миигин да онно ыыппаттар. Куоракка ырыта тыытыллан киһи сүгүн да үлэлээбэт.
– Доброволецтаа ээ.
– Сөпкө этэр. Уоннуу дьыаланы сэргэ хайа да аас арыйбат ини.
Уолаттар саҥалара ыраата-ыраата кэлэр. Влас дөйүөрэн, сөҥөн баран олорор. Сыылка аата сыылка, аата эрэ перевод. Уһулбатахтарыгар махтал курдук. Күн сарсын ол уһук улуустарыгар тиийэн хаалыа дуу?
– Уоппускаламмыт курдук санаа.
– Санааҕын түһэримэ, Влас.
– Аһара да уоппуска буолбатар. Онно буо дьиҥнээх үлэ. Үрүт-үөһэ начальство доставайдаабат, ким да ойоҕостон орооспот, дави гыммат. Уонна ол улуус криминальнай рейтинэ үрдүк дии. Эҥин мохсоҕоллор ол диэкиттэн кэлэн биһиэхэ үлэ тэбэн биэрэллэр. Влас, хата, хайа эрэ висягы биирдэ арыйан кэбиһээрэй. Үрдүүр быаҕар барарыҥ буолуо.
– Все, что случается к лучшему.
– Кырдьык, криминал уйата онно буолан тахсаарай.
Утаарыллыахтаах улууһун криминальнай устуоруйатын барытын түөрээри гыналлар. Агаша хаалар. Арай, онно уһаатын? Сатарыйан эрэр сыһыаннара дьэ букатын нуул буолар ини. Дьукаахтыы курдук олороллор. Үөрэнэн да барда. Кини саастыыта уолаттар ойохторун уларыппыттара ыраатта. Бэрт бэйэлээхтэр биирдэ эрэ буолбатах. Үлэ-үлэ дииллэр да, быыс булан быракаастыыллар, тус олохторун ойуутун өҥнөөн-дьүһүннээн биэрэллэр. Влас даҕаны… Ээ, ол аахсыллыбат. Көннөрү, мэнээк. Оттон Агаша диэн Агаша, бэйэ киэнэ диэн мэлдьи эйиэнэ. Оннугун бигэргэтэрдии кини киһитэ куруук биир. Сыл-хонук кинини тумнан ааһар курдук. Бэл, бүрүчүөскэтин биирдэ да уларыта илик. Үрдүк сүүһүн көрдөрөн өрө тараанан баран, кэлин өттүгэр эринэн кэбиһэр. Баттаҕа уһуурун төбөтүн лэппийэн иһэр быһыылаах – ыстаҕына биир тэҥ уһун буолар. «Бүрүчүөскэм уларыйбыт буоллаҕына, киһилэммит эбит диэриҥ», – дьүөгэлэригэр күлэ-күлэ эппитин истибиттээҕэ. Кини Агашата күлүүк бэрдэ этэ. Бу кэлиҥҥинэн саҥатыттан, бэл, матта. Туох эрэ санааҕа ылларан сылдьарга дылы. Онтун быктарыыһы дуо. Таах да, иҥэн-тоҥон ыйыталаспыт да суох. Влас дьиэҕэ тохтообот, Агаша да куорат культурнай олоҕуттан ордубат. Оннук киһини улууска соһор сүрэ бэрт. Оҕолорун үөрэттэрэллэрэ баар дии. Эбии үөрэх, музыка, бассейн эҥин. Суох, суох, Васильевтар ол дойдуга дьаакырданаллара хайдах да табыллыбат. Оттон Влас булан сылдьыа. Агаша кинитэ да суох олоруо. Харчы кэлэ туруо. Ол да буоллар, хайдах эрэ. Соҕотоҕун олорор диэни умнубута ырааппыт. Эмискэ холостуой аатыран эҥиҥҥэ тиксэр эрэ хайыыр.
Бүргэс бүгүн тэһийбэт күнэ үүммүт. Ыксыыр да ыксыыр, бу күнүнэн барыта бүтүөхтүү тилигирии мөхсөр. Үлэ буоллар бүтүөҕүнээҕэр эбиллэн иһэр курдук. Ол үчүгэй. Күүстээх үлэ эмп кэриэтэ. Үлэлээбитиҥ көстөр уонна бэйэ туһугар ким хамныа суоҕай. Арыый эрдэттэн итинник дьаһаммыта буоллар, ыраатыа эбит. Хотунан-соҕуруунан уччуйа сылдьыбатаҕа буоллар. Омук сиригэр барыах киһи бу хотон хонтуораланан, сибиинньэ баайданан олордоҕо. Онтуттан кэмсиммэт. Киһи иилэн ылбат дьарыгынааҕар бу улахан өйү-үөрүйэҕи эрэйбэт үлэ ордук курдук. Дьон тэҥэ олорорун ордорон бу сылдьар. Дойдутун дьоно кинини син биир өрө туппаттар. Уон да сэртипикээти илдьэ кэлбитэ буоллар, ээ, ити били Бүргэс сылдьар диэ этилэр. Кырата-бүрэтэ биирин үксүн мэһэй буолар. Аан дойду ааттаахтара билинэллэрин туоһулуур кумааҕытын сибиинньэлэригэр өҥнүө дуо, сытыахтаах сиригэр сыттаҕа. Хам-түм онтун ороон ылан, арааһы тиһэ саныыр. Онтон эмиэ дьон тэҥинэн олоҕор төннөөхтүүр. Киһиттэн ураты буолар биир эрэй. Сибиинньэнэн эргинэн аһыыр-таҥнар дэммит киһи диир.
Сибиинньэ диэн бэрт кыыл ээ. Аһатардаах эрэ буолларгын, төбөҥ атыҥҥа ыалдьыбат. Кыһынын-сайынын биир дьарык. Оттоон эҥин буһа-хата сылдьыбаккын. Соҕотох киһи төһөнү оттоон эбиэй. Уонна илиинэн оттоон ырааппаккын. Тиэхиньикэтэ суоҕа тыаҕа эрэй.
Күн ахсын биир дьарык. Үчүгэй дии. Туох да эйигин аалбат. Оттон санааны тэһиинниэххэ да син. Санаа да дьарыгы батыһар. Сибиинньэ иитээччигэ аан дойду аата-ахсаана суох кистэлэҥнэрэ туохха наадалаахтарый? Бүргэс бэркэ дьаһаммыппын диэн бэйэтин хайҕанартан ордубат. Итинник дьылҕа суолун бутуйуохха сөп эбит. Чуо кини аан дойду алдьархайыгар тоҕо бүө буолуохтааҕый? Хас киһи кыһалҕатын бэйэтин нөҥүө аһардаҕына олоҕо олох буолбат. Кини киһилии, ол аата көннөрү, олоруон баҕарар. Онто син сатанар курдук дии.
Дьиэтигэр тиийэн эрэрэ. Агаша утуйа сытара. Илдьэ барыахтаах халаабыһа, хата, бэлэм буола охсубут этэ. Саҥа олоҕу саҕалыы барааччы киэнэ диэтэххэ киһи мыыныах. Мөҕүллүбэт киһи буоллум диэн күлүгэр имнэниэх Влас, бу сырыыга санаата оонньоото. Кыыһын саатар сыллаан уһугуннара сыста. Онтон кэргэнин хоонньугар тыаһа суох киирэн сытта. Бүттэхпит ол. Кэргэннии буолар иэс икки өттүттэн төлөммөтө, биир минньигэс түгэни ыһыктаан ыыппатылар. Айаҕын булунуо ээ диэтэхтэрэ дуу. Влас булан сылдьыаҕа, кини курдуктарга дьахтар онно да көстүөҕэ. Эс, хайдах эрэ… Биир хобдох түүн көстүбэт эргиирин иһигэр биирдэ ньимис гынан хаалла.
Оттон Халадьыастар сыппыттара ыраатта да, иккиэн кыайан утуйбакка бэрт өр эрэйдэннилэр. Били уолаттар ханна дьөлө түһэн хааллахтара буолла? Һуура сир-сир аайы эрийэн сураһа сатаабыта да, туох да киһи иилэн ылыаҕын истэн абырамматаҕа. Дэриэбинэ да кыра. Кыра тыас баарын ким эмэ истибит буолан иһээччи. Биэнсийэ, хамнас кэлиитэ, арай, аҕыс айдааннанааччы. Биирдэ эмит сыбаайба туох эрэ содулланааччы. Кыралаан сууйуу-сотуу да биллибитэ эрэ баар буолааччы. Ханна уччуйдахтарай, тугу буллахтарай? Хайа эрэ дьахтарга аараатылар диэҕи, иккиэн сиэтиспитинэн тиийбэтилэр ини. Бу диэки оннук дьэллэм кэм эдэрчи соччо суоҕун курдук. Киһи билбэтинэн син сылдьара сылдьар. Кинилэр уолаттара сайын бэйдиэлээччилэр. Үөрэхтэн эҥин кэлбит кыргыттары батыһан атын нэһилиэккэ кытта тиийэн хаалааччылар. Бу диэки дэриэбинэлэр чугас-чугас тураллар. Соруктаах ойутан тиийэр кыахтаах. Атынан күтүөттүү астаран тиийдэхтэрэй.
Халадьыастар ити курдук саҥата суох биири саныы, бииртэн биир суолу бэрэлээн көрө сыттылар. Түүн да уһун.
Хараҥа халыйан кэлиитэ бу дьиэҕэ атын олох саҕаланар. Күнүһүн буолбут түүнүн тиэрэ эргийэр. Күнүскү күлүү сымыйа күлүү, күнүс буолбут кыра үөрүү сымыйа үөрүү эбитин түүҥҥү дьаабы итэҕэтэн төннөр.
Бу диэки дьиэ туттан байаллар. Оскуоланы бүтэрээт ойохтонобут диэбиккэ сонно дьиэ таҥан биэрэллэр. Онон, дэриэбинэлэригэр дьиэ тэллэй курдук үүнэр. Эдэр өттүлэрэ ону сыаналыыр аат диэн суох, арахсара арахсар. Хаарыан дьиэ иччитэхсийэн хааллаҕа ол. Сорох ону туһаҕа таһаарар – түргэнник таҥыллыбыт терем өссө түргэнник көтүрүллэр уонна ханна эрэ утаарыллар. Дьиэ диэн хамнаабат хапытаал. Арай, Атлааһаптартар дьиэ туттарга ыксаабаттар. Дьоннорун дьиэтигэр симиллэн олороллор. Тэллэй-теремоктарга холоотоххо ити дьиэ эмэҕирбит эргэ. Ааҕан көрдөххө – үс ыал буолан олороллор. Ини-бии Атлааһаптар, балтылара Баарычча. Онтуон – туспа ыал. Бэйэтэ, ойоҕо Натааһа, улаатан эрэр кыыстара. Баарычча диэн баарыһына эмиэ обургу кыыстаах, эрэ да суоҕун иһин син биир ыал аатын ылар. Арыйаан төһө да сулумаҕын иһин, син биир туспа хаһаайыстыбанан нэһилиэк испииһэгэр киирэ сылдьар. Хастарый-хастарый – биир дьиэҕэ син батан олороллор. Онтуон балтын илдьэ олорорун дьон хайгыыр эрэ. Аҥаардас дьахтары ханна да сүгүн көрбөттөр. Улахан эбит ол оҕолооҕо. Дьон булбут киһитин сүгүн көрбөт идэлээх. Ким эрэ оҕолооҕун ааһан, уон дьахтар сырыытын сылдьыаҕа. Кинини ким да сирэй-харах анньыа суоҕа. Ким эрэ биирдэ бүдүрүйбүтүн бырастыы гыныахтара суоҕа. Икки убайдаах Баарыччаны ким атаҕастаан алдьаныай? Оттон Арыйаан өр сүтэ сылдьан баран ити дьиэҕэ киирбитэ. Дьонноро өлбүтүгэр да кэлбэтэх сурахтааҕа. Чэ, ол тоҕото биллэр. Саха хаарыан ыччата ханна «сынньанан» тахсарый? Онтуон, онон, маладьыас, балтын, инитин илдьэ олорор. Икки дьахтар үлэлээн эбэллэр. Баарычча баарыһына өссө нэһилиэк дьокутаата буолан турда. Сүөһүлэрин-астарын дьахталлар көмөлөөн көрөллөр, оҕолор да туһалара улахан. Эр дьон? Биирэ хара үлэһит, дьиэҕэ көстөрө ахсыылаах. Биирэ сынньанан кэлбитин иэстэһэн көҥүл олоххо көрүлүүр. Арыт-арыт наһаалаан бу дойдуга уһаабаттыы киэбирэр. Итинник дьон биир кэм кэтэбилгэ сылдьыахтаахтара эбитэ буолуо. Сыл баһыгар-атаҕар охсуллан ааһар милииссийэ кинини, хата, тумнар. Ол эдэр оҕо ити бөрөҕө киирэн биэриэ дуо. Арыйаан аҥаардастыы айбардаан ыал-ыалы аймаата, киһи-киһини сылатта да, ким да мыык да диэбэт. Кини манна кэлиэҕиттэн Атлааһаптарга ким да үктэммэт.
– Баар-суох баарыһынабыт хайаан ити тулуйар? Убайым эрэ диэн саҥатыттан матар ини. Эчикийэ дьокутаат арыый атыны маат ыытыа этэ.
– Сүүрбэ түөрт чааһы бэрдэрэр ини.
– Натааһа аараттан эрэйи көрөн эрдэҕэ. Кини диэн туора киһи буо. Эрим испэт диэн кэпсэнэрэ биирдэ тиэрэ эргийдэҕэ. Эрин аҥаара олох тугун биллэрдэҕэ.
Дьон саӨҥатын туох саба тутуой. Ол Арыйааны утары көрөн туран саҥарбатахтарын ханан эрэ таһаарыахтарын наада. Уонна ити баарыһына диэнтэн атыннык ааттаабат Атлааһабаны тоҕо эрэ кэнниттэн кэпсэл оҥостон тахсаллар. Эрэ суох оҕоломмут билигин да дьон хараҕын аалара буолуо дуо диэххэ айылаах. Оскуоланы бүтэрээт үрдүк үөрэҕи батыһан куораттаабыта иһиллибитэ. Биир сылынан хат буолан дьиэтигэр бүкпүтэ. Туора улуус урдуһуттан кыыс оҕону буллаҕа. Кэлин да таах сылдьыбатаҕа буолуо диэн уорбалыыллара дэлэ дуо. Эр киһи эрэ кэбис диэ суох кыыһа. Ааттыын баарыһына, баардара эрэ Баарычча. Хайаан синньэ сылдьыай. Дьоппуоначыка курдук кыыһы дьахтар аймах барыта уорбалыы көрөрүн туоһута – ити күөдьүйэн кэлэ турар кэпсэтиилэр. Сөҕөн, эдэрин ыһыктыа эрэ суох. Дьоппуон омук кэнсиэрбэлэммит курдук кэрэтин кини сурунан ылбыт диэх курдук. Дьоно сап-сахалар этэ. Онтуон даҕаны өрө көрөн сахаҕа бэрт уол. Хара үлэҕэ миккиллэн, күн уотугар быһа сиэтэн, хараара сатаан баран эбирдэммит курдук. Кылдьыылаах киэҥ харахпыт кытта кыччаабыкка дылы. Куудара баттахпыт түүтэҕирэн бүппүт. Эдэрдэригэр ини-бии Атлааһаптар бу дэриэбинэ кыргыттарын ытатан байбыт буоллахтара. Ол аанньа Онтуон ойоҕо Натааһа кубарыйа хатан киһи өҥнүөх буолбатах. Маҥан мааны кыыс дэммитэ, хаана аҕыйах дуу, сах – өлбүт киһини өрө тардыбыт курдук дьүһүннэнэн иһэр. Оттон Арыйаан обургу арыгы хаанын сиэн, киһи утары көрбөт сирэйдээх. Хаайыылаах бэчээтэ олорон хаалбыт курдук. Тиис-уос баранан, хараҕа иһирдьэ түһэн – сүөл киһи.
Сити курдук, Атлааһаптартан иҥнэн тахсаллар. Оччо хаайыылаах дьукаах диэн баар ини. Атыттар да бааллар, дэриэбинэ аайы бааллар. Өссө бачча этэҥҥэ эргиллэн иӨҥнэн олорор диэминэлэр, Арыйаан эрэйдээҕи ахталлар. Балтын кытта ыыстыыллар. Бэл, үлэ быһа сиэн бүрэ буолбут буруйдаах Онтуону сүгүн сырытыннарбаттар. Ини-биилэр диэтибит дуу? Итинтилэриҥ игирэлэр ээ. Омос көрдөххө, маарын диэн суох курдук. Арай, кырдьа быһыытыйан, олох быылын бүрүнэн, хараара хаппыттара биир ийэттэн тахсыбыттара ээ дэтиэх курдук. Атын-атын хаалаах буолан, бэйэ-бэйэлэрин хатыласпаттара дуу. Төһөтүн да иһин игирэлэр. Биирэ (+) бэлиэлээх, биирэ (-) диэн быһыылаах. Ол да иһин айылҕаҕа хайаан икки букатын биирдик таҥыллыбыт баар буолуой. Оннооҕор хас сэбирдэх туһунан ойуулаах. Оннооҕор били этэр быылбыт атын-атын таҥыылаах.
Игирэ диэбиккэ дылы, чуо бу диэки игирэлэр төрүүллэр. Эмиэ аатам ардаҕар ону балыйыахха сөбө дуу. Таах да, Атлааһаптар айыллалларын саҕана айдааннаах аатам айаатыы илигэ буолуохтаах. Анамаалыйа үһүө, айылҕа биир дьиктитэ, биир киһини икки гынан бэлэх биэриитэ. Игирэлэр биирдэр дииллэр да, Атлааһаптары биирдэр ээ диэбэккин. Тас көрүҥнэринэн эрэ буолбатах, ис айылгыларынан эмиэ утарыта уолаттар биир дьиэ иһигэр былырыын-быйыл олороллор.
Дьон мэнээк кэпсэтэр, көрбөтөҕүн да көрбүт курдук ойуулаан таһаарар. Биир кэм биир олохтоох дэриэбинэ хос дьарыга эмиэ биллэр биир. Онтубут да бэтэрэнэн, бэйэнэн охсон. Оттон олох обургу киһи үөйбэтэҕин ороон таһааран сүрэҕи хайытар, амырыыны айа охсон ама дьону аймыыр.
Бүргэс хамнас аахсыбат да, бэйэтин айаҕар харчыны син булар. Уонна оттон ыксал буоллаҕына, биир эмэ сибиинньэни тос гыннаран, ол туох эмэ нааданы толуйар.
Бүгүн бэркэ ыксаабыта, этин сорҕотун эрэ батарбыта. Дьиҥинэн, арыый кэлин, шашлык эҥин саҕана туттуохха баара.
Тоҕотун бэйэтэ да билбэт, бүгүн бэркэ ыксаабыта. Ол туһугар барыта сөп түбэһэн испитэ. Барыны билэ оонньуур били өйө араарыллыбыта быданнаата. Бэйэтэ араарда этэ дуу. Дьону кытта дьон курдук буола сатаабычча. Баар-суох айылҕа айбыт уратытын тарыйан кэбиһии эмиэ сэттээх буолуоҕун туһунан санаамына.
Сэттээх буолан. Итиччэтигэр олох олоруу бэйэтэ сэттээх. Барытыгар сөп түбэһэн, барыттан-бары сэрэнэн олорор кыаллыбат быһыылаах. Дьон оннук олороллоро син даҕаны. Ситэри билбэттэриттэн, билэ да сатаабаттарыттан. Оттон кини? Ол билэрин киэр илгэн, дьону үтүктэн олороро сөп буолуо дуо? Эмиэ аалан барда. Биирин үксүн ону саба тутаары кини сыл баһынар-атаҕар да буоллар, итириктээн сирэйэ быһа сытыйар. Туохтааҕый онно? Киһи барыта иһэр.
Ас тахсыаҕын билэн, бу үйэҕэ билсибэтэх ыччаттара кутуругар олорустахтара үһү.
Бүргэс биирдэ эмэтэ аһаан алдьанааччы. Өр туттуммахтаан баран, ыһыктыннаҕына ыччат мустар. Дьон тэҥэ буола сатааччы, хайаан, соҕотоҕун уулуой. Онтуттан кэлин кэмсинэн, бэйэтэ да дэриэбинэттэн ойуччу турар дьиэтигэр бүгэн хаалааччы. Бииргэ аһаабыт атастартан арахсарыҥ, бэйи, уустук. Үйэҥ тухары иһэ сылдьыахтааҕыҥ курдук баайсан дьикти буолааччылар. Уонна ол аска аһаралаан кэбиһэн, кэлин ыалдьар эҥин. Баттатыы бырассыаһа абытайдаах диэтэҕиҥ. Ол да син ааһар. Аныгыскыга диэри бэрт да бэрт олох салҕанар. Онтон эмиэ. Бүргэһи бүт, түксү диэх чугас киһитэ суох. Ойохтоохтор, оҕолоохтор кэм да тутуллаллар. Ээ, ол эрэн, быыс-хайаҕас син биир көстөр. Испит иһэр, иһэргэ харчы хайаан да көстөр.
Үс буолан аһаатылар. Киэһэ саҕалаабыттар түүнү билбэккэ аһардылар. Аан дойду диэн аһыырга-сииргэ, аҥаардастыы айбардыырга ааттаах дойду аатырда. Бүргэс киһи киһитэ дэннэ, икки уол да бэртэрэ эбиллэн истэ.
Отой атын көлүөнэ дьоно да, киһи эрэйдээх кыһалҕата куруук биир. Эргийэн кэлэн турар биир. Ону ыатардахха хайдахтаах да бэйэлээҕи кытары сөп түбэһиэххэ сөп. Синньэ сырыттахха, кэпсэтии тахсыа суох этэ. Саха киһитэ иһэ-таһа хатыылаах. Оттон арыгы обургу хайдахтаах да хатааһыны астарар. Дьонтон дьоҥҥо далаһанан кини эрэ буолар. Уонна хайаан иһиэҥ суоҕай. Хайдах киһи киһини кытта кэпсэппэккэ биир кэм бэйэтигэр хаайтаран сылдьыай.
Бэркэ табыллан кэпсэттилэр. Бэтэрэнэн остуоруйалаах дьон да буоллаллар, син истиэххэ интэриэһинэй. Оттон Бүргэс буолары-буолбаты тиһэн, уолаттарга сөп түбэһэн истэ. Ис дьиҥэ өссө дириҥээн, ханна эрэ хараҥаҕа бүктэ. Онтун сэгэттэр, дьон акаарыттан атыннык ааттыа суохтара. Ол иһин айахтаппат. Арыгылаан да баран.
Онтон? Уолаттар хаайаннар, син тугу эрэ быктарда быһыылааҕа. Дьон атыннааххын сэргиирин сэргиэхтэрэ да бэрт диэхтэрэ суоҕа. Онтон? Онтон, оттон, мэлдьи буоларыныы испиттэриттэн истэрэ буста, арыгылаабыттарыттан аһаралара киирдэ. Бүргэс бары талаана аахсыллыбат буолла. Уолаттар уһун устуоруйалара да атыннык ахтылынна.
– Тугуй, дыа? Ону хайаары гынаҕын?
– Туох диигин, дыа?
Мэлдьи этиллэр тыллар, ыына-мээнэ ыйытыктар кэм да иһиллэн ыллылар. Наай гыннар, охсуһуохтара, уолуктаһан уохтарын таһаарыахтара. Бүргэс бу тухары охсуһан, аар-саарга аатырбатаҕа. Икки өрөһөлөммүт киһини көрөн туран, кыһыл сутуругун оҕотунан хайыай.
Мэйиитин иһигэр итирбити иилии сатыыр эҥин истихиийэлэр билиннилэр. Ону истэр кэлииһи дуо, бу ыксалга. Кыра-хара киһини сиэн топпоттор ини.
Биирдэ өйдөөбүтэ дьиэҕэ сүүрэн киирэн иһэрэ. Уонна аатыгар эрэ саалааҕын туппутунан сүүрэн тахсан иһэрэ. Кини булчута суоҕар саа тугун буруйай. Ытарга анаммыт сэп хаһан эрэ тыас таһаарыахтаах. Бу сиргэ туох да мээнэ айыллыбат.
Тиэргэнин иһигэр тула холоруктана сырытта. Игирэлэр суоллара сойбут. Бүргэс киһи эрэ буоллар кими эрэ куттаатаҕа.
Мэйии иһинээҕи хос мэйии хас да хос хартыыҥкалары таһаарда. Бүргэс онно эрэ наадыйбата. Сирэйэ-хараҕа турбута сүр. Биирдэ эр хаана киирбит хайаан тута сойуой. Кыһыыта да бэрт ээ. Сэнииллэрэ итиччэ дуу? Киһини киһи сэниирин саҕа куһаҕан бу сиргэ суох. Сэнээбиккиттэн сэрэнэр буолаар. Үрдүгэр үҥкүүлээбитиҥ биир үтүө күн бэйэҥ үрдүгэр буолуо. Барытын бу сиргэ быһаарар ордук. Ол дойдуга хайдах дьаабы буолуон оннооҕор кини билбэт. Ол хос мэйиитин хартыыҥкалара, баҕар, санаа оонньуута эрэ буолуо. Инникини өтө көрүү диэн сүүс бырыһыан дьиҥнээх үһүө. Уонна онно туох үчүгэйи өйдөөн көрөөрү, эрэйдэнэн да диэн. Ол иһин, биирин үксүн, Бүргэс били дьарыгын бырахпыта. Куһаҕан иилээх инникини тиэтэппэтэх ордук…
Влас куораттан тахсан иһэр. Мин куоратым диэн этэр-тыынар буолара. Кырата суоҕу куорат туһугар оҥорбута төһө да аахсыллыбатаҕын иһин, кини, кини куората этэ. Манна дьолун булбута. Онто төһө даҕаны дьолун дуйун сүтэрэн эрэрин иһин. Манна кини бэриниилэхтик үлэлээбитэ. Хас ГОМ-у иккис дьиэ оҥосто сырытта этэй? Влас диэтиҥ да бары билэллэр. Кини аатынан куоһурданан, ырааҕынан уруута уолаттар милииссийэҕэ хоммокко ууттан кураанах тахсааччылар. Кини, дьэ, уутугар-хаарыгар киирэн үлэлээн испитэ. Куорат тугунан тыынарын кини саҕа билэр суохха дылыта. Бөрөстүүпүнньүк аймаҕын иһин-таһын билэрэ, эҥин туһалаах билсиитэ өссө хас сыл хапытаал буолуо этэй. Ону барытын туора сотон, ыраах ыытан кэбистилэр. Дьоллоох Дьокуускай хара бараан бааһынай Влаһа суох хайаан олоруо эбитэй?
Хараҥанан балыйтаран хара дьыала оҥоһуллар. Бүгүн түүн кимиэхэ үөмпүтүн, онто бөтө бэрдэрэн, хара дьайга хардарбакка хаалбытын ким да оонньоон билбэтэх. Бу хара дьиэ иһиттэн тахсыбат хара дьай хаһааҥҥа диэри салҕаныай? Ама, туох да буолбатаҕын курдук тутуспутунан олоруохтара дуо? Хас күн, хас ый, хас сыл?
Дьахтар баттаммыта, кини аҥаардастыы атаҕастаммыта сонун үһүө.
Сүүрбэ биирис үйэ дии-дии киһи тэҥ быраабын туһунан кураанаҕы куолулаан хаһыат сирэйин барыыллар, тэлэбииһэртэн лэбэйдииллэр, араадьыйанан айдаараллар. Патриархат үйэтэ бириигэбэр буолбута. Онон бүтэр.
Кыра аайы кыйахаан, эр дьоннорун сулуйан бэйдиэ ыытааччылар маннык хара иитигэр киирдэллэр, туох диэ этилэрий? Дьиҥнээхтии атаҕастаммыт дьахтар ах барар. Кини барытын тулуйуо. Чахчы БАРЫНЫ тулуйуохха сөп дуо?
Халадьыастар бу түүн харахтарын симпэтилэр. Сарсыарда тугу да саралаабата. Оҕонньор мэлдьи буоларыныы хотонугар таҕыста. Һуура төлөпүөнүнэн сураһа сатаата. Һуой, ити уолаттар ханна тиийэн хааллахтарай? Кини куһаҕаны санаабат. Куһаҕан ону билэр. Саныаҥ эрэ кэрэх, эн ыыргар ыалдьыттыа. Кыыһын сүтэриэҕиттэн барыны-бары аньыыргыыр. Оҕото эрэйдээх ыарыһаҕа биллэр этэ. Ол да буоллар, күҥҥэ көрдөрбүт биир оҕоҕуттан матарыҥ иэдээн. Хас сыл ааста – ол аһыы арыый эрэ мүлүрүйбүт. Ол саҕана түүл бөҕөтүн түһээбит эбит. Кэлин бииртэн биири санаан кэлэн, салгыы-салгыы ууран иһэн, куһаҕан буолуохтааҕын сибикитэ син эрдэ биллибит эбит диэбитэ. Билбитиҥ иһин хайыаҥый, халыйан кэлэр хара суолу халбарытар кыаҕа суоҕуҥ кэннэ. Туох ааттаах куһаҕан туһунан хара сарсыардаттан санаатаҕай. Ити оҕонньорго быктар эрэ – били ньимиликээн бэйэтэ биирдэ төлө биэриэҕэ. Киһи эрэйдээх бэйэтин хайдах сатыырынан харыстанар. Санаабатаҕыҥ-саҥарбатаҕыҥ аайы ТУОХ ЭРЭ тумнар үһүө. Бэйи, били оҕонньор көрбөтүгэр сүрэх эминэ иһиэххэ. Хааччына… Киэр, киэр, мин санаабатаҕым, эгэ, саҥарыам дуо.
Дэриэбинэ курдук дэриэбинэ. Кириминээллээх киин сири киинэҕэ эрэ көрөллөр, истэ-истэ саллаллар. Кинилэргэ наай гыннар итирэн эҥин-дьүһүн буолуохтара, дьиэ иһинээҕи айдааны аахсыллыбат даҕаны. Сопхуос эстэн, кэм кыанар өттө куорат диэки көһөн, манна чуумпу. Ол эдэрдэри дьиэ тутан да биэрэн туппаккын. Икки атахтарынан куоталлар, бу чуумпуну, дьэ, кинилэр сирэллэр.
Сопхуос эҥин тутуута номнуо эргэрэн, сир-буор буолан эрэр. Хотон дьардьамалара үйэ-саас тухары ол үчүгэй кэмнэргэ пааматынньык буолуохтуу өрө хороһон тураллар. Ыанньыксыттар дьиэлэрин, арыы буунун эҥин көтүрэн туһаҕа таһаарбыттара ыраатта. Арай, ити үүт умуһаҕа ордон тураахтыыр. Хата, оҕо аймах ону өҥөҥнүүр. Саһарга эҥин ааттаах дойду буо онтуҥ.
Влас суолу быһа утуйан били дойдуга тиийбитин билбэккэ да хаалла. Улуус киинэ диэтэххэ, улахаммыт да баар эбит. Уот ааныттан атыҥырыы көрдөҕө үһү. Бу диэки сири-уоту кини көрө илик. Тутуулара, бэл, киһи уҥуохтара олох атыттар. Хаһан кини үөрэниэй, күнтэн күн олоруохтаах сирим диэн эйэлэһиэй? Манна да син дьон курдук дьоннор олороллор ини. Маннааҕы уолаттары сорохторун билэттиир. Манна милииссийэ, онно милииссийэ – син биирдэр ини.
Агашата саҥата суох атаарбыта. Хайдах эрэ. Атыннык ааттыан билбэт. Мэлдьи биир, бэл, бүрүчүөскэтэ уларыйбат кэргэнэ ити майгытынан тугу ситиһээри гынара буолуой? Милииссийэлээн бүт диир бойкуотун оҕото эбитэ дуу? Влас диэн милииссийэтэ суох хайаан сатаныай. Иһэ-таһа милииссийэ диэн кини. Бөх диэн көрдүннэр эрэ. Бөхтөн бу сири ыраастыырга анаммыт инилэр кинилэр. Бүрүчүөскэ… Арай, куоракка кэлбитэ, Агашата баттаҕын кырыйтаран көрүстүн? Чэ, чуолкатын даҕаны. Эс, кини кэргэнэ оннук буолбатах. Кини Агашатыгар эрэнэр. Ол оннугар бэйэтигэр эрэммэтэ буолуо. Били дьыалаҕа. Атыҥҥа баҕас Влас эппиэт киһи.
Үлэ чааһа да бүттэр, чуо милииссийэ отделыгар тиийэн түстэ. Баара эрэ биир халаабыһын илдьэ. Дьуһуурунай чааска хонуктуох муҥа дуу? Хата, түргэнник маннааҕы (ис дьыала иһинээҕи) балаһыанньаны билсиэ. Влаһыҥ, хата, күн сарсын бэйэ киһитэ буолуо.
Ис хартыыҥкалар хатайданаллара сүрдэннэ. Үрүт-үөһэ наарданан, уруккуну-хойуккуну биирдик таӨҥан баран эрэллэрин курдук. Бүргэс мэйиитэ эргийдэ. Хос мэйиитэ холбонон ыла-ыла, санааҕа кыттыһа сатаата. Ону бэйэтин санаатыгар балыйан, итирбитигэр оҕустаран, тохтоон хаалбата. Били игирэлэр суоллара сойбут. Уонна тоҕо оччоҕо өрө холоруктана сылдьар? Тугу көрдөөн?