Revolution
«Держи свои мысли при себе,
свое золото – на теле и никому не
говори, куда идешь»
Күн тура-тура ардах да ардах. Халлаан хаһаарымабыт соруйан гынар дуу, хайдах дуу? Бу саарбах барыны-барытын атахтаата. Били былыр өктөөпкө хайаан өрөбөлүүссүйэлээбиттэрэ буолла? Манныкка сууланан баран сытыахха эрэ сөп.
– Нуу-наа! Мачааккаран туһа суох, – киһибит баарын биллэрэн бааҕыныыр.
Окураат балаҕан ыйын маҥнайгы күнүттэн үөрэнэҕит диэбиттэрин иһин дойдутугар бара да сорумматаҕа. Оттон быраактыкаттан харчы төлөөн быыһаммыта. Билигин ити таах сытар. Улаханы устудьуон буолбут уолларыгар дьоно чымадаан көмпүүтэр ылан биэрбиттэрэ. Эчикийэ эчэйиэ диэн матассыыкыл да, саа да биэрбэтэх бэйэлэрэ, өйүнэн аһаатын диэн өйдөөх тэрили аллааҕымсыйан атыыластахтара. Киһилэрэ хата чымадаанынаан хаартылаан имитэр. Ардахтаан дьиэҕэ хаайтарда ини. Кини обургу онно-манна тиксибитэ эрэ баар буолуо этэ. Дьоно байымсыйан куорат киинигэр аҕай дьиэ уларсан биэрбиттэрэ. Урууларын кытта кыттыһан олоруохтаах. Халдьаайылары кытары… Билиҥҥитэ кини соҕотох. Дьукаахтара сарсын-өйүүн кэлэллэрэ буолуо. Олорбуппут сыччах дии охсуҥ. Хайдахтаах да харабыл, илэ мэнээк милииссийэ, хас хардыыгын ааҕа маныыр, уоран устар кистэлэҥ тэриллэр да буолуохтаахтан быыһыыллара саарбах. Буолуон сөптөөх диэххэ баара да, халдьаайылары билэрим оҕото сыттаҕа.
Таһырдьа тардар да тардар. Хаампатах да ыраатта. Куоста уол кууркаланан-буоталанан таска дьэ таҕыста. Быраспыак быыла хаптайан тупсубут да, күнэ суохха эҥин өҥө өлбөөдүйбүккэ дылы. Уолбут кэтэнэр-мананар, букатын сэрэх иһэр. Күнүстэри ким күүһүмсүйүө диэтэҕэй. Быһа хаптаҥнаан мэктиэтигэр кыччаабыкка дылы. Ок-каа! Киһибит орто тарбаҕа уһулу ойон таҕыста. Кими сэнээн кэбилэннэҕэй? Сити эмиэ. Кыра да кэмҥэ сүгүн сылдьыбат оҕо дии, дьэ. Эркини элэктиир киэбэ дуу? Эркиммитин сэмээр үөрэтэбит. Бай, онтубут хамныыр харахтаах эбит дии! Иккис дьиэ эмиэ оннуктаах. Уоран устар сэптэрин хараҕа ааһан иһээччилэри «сэкии» гынан эрдэҕэ. Кэтээн да диэн… Тирээн да турдахтарына тугу эрэ гыммыппыт баар буолуо. Милииссийэ үөһэ милииссийэ, итиннэ-манна тоһуур үөһэ тоһуур. УР урут түспэтэҕинэ ППС быардыа. Ол үрдүнэн буруйу оҥоруу түөрт уон бырыһыанынан үрдээбит дэһэллэр. Эрэйэ суох, биирдии бэйэбитигэр биирдии милииссийэни түҥэттиннэр ээ. Онтон да мүччү көтөр инибит. Куоста эҥин курдуктар куота көтө сылдьыахтара, эдэрдэринэн эркиннэнэн элбэҕи оҥоруохтара.
Киһибит бакаа милииссийэттэн куттаммат. Киниттэн ылаллара суох – Куоста куоракка саҥа сүрэхтэнэн эрэр. Устудьуон да буола илик. Иннэ-кэннэ биллибэт кэмнэргэ иһийэн баран ити сылдьар. Иҥэ-бата сатаан кинигэ аахтаҕа буолар. Кинигэбит да баар – өрөбөлүүссүйэ туһунан. Үөмэн кэлбит саҥа үйэбит улам оруолугар киирэн уруккуну үтэйэн, үтүөтүн үргүтэн букатын кэлбиттии буулаата. Харчынан хамныыр сайдыы саарыстыбатыгар туох өрөбөлүүссүйэтэ өтөн киириэй. Ити тыл кылаассыка кыладабыайыгар ууруллубута ыраатта. Куостабыт сылдьан эрэ Кубанан иирдэ, улуу Че мэтириэтин ханна эрэ куоппуйалатан ылан оронун үрдүгэр ыйаата. Оҕобут Эмиэрикэнэн ыалдьар бэйэтэ тоҕо эмискэ хомуньууһумсуйан турдаҕай? Кондолиза Райс түүлүгэр кытта киирэрэ. Онто акыйаан нөҥүө баарын ырааҕыргатара. Оттон Че Гевара букатын да ыраах буоллаҕа. Былыр үйэҕэ өлбүт дьоруойу баран… Эҥин араас кинигэ үөдүйэн дьон өйүн ытыйан да эрэллэр. Ити кэриэтин кэм хонтуруолланар тэлэбииһэринэн эрэ саатаабыта буоллар. Онто манна күннэри-түүннэри тигинэччи үлэлиир.
Иҥэ-бата сатаан пааркаҕа дьаарбайда, итиннэ хатааһылаан, манна оонньоон аралдьыйда. Биир хойуоста-хойуоста хачыаллатар устуукаҕа хатаастабын диэн ыт буола сыста. Биһиги киһибититтэн куосумас айанньыта тахсыа суох. ХоруоӨка харахпыт уһулу ойон тахсыбатаҕар махтал.
– Аа! Бүтүүҥ! – иирбит сэби туох тохтотуо баарай.
– Ыы-аа-уу! – быһа ыһыытаан бүтүн паарканы аймаатаҕа үһү.
«Хип-хоп» тохтоотун кытары атахха биллэрдэ. Олох диэн олустаахай буолан көһүннэ. Аны манна босхо да хачыаллатабыт диэтэллэр киирэн бэрт. Оттон харчыта аччаатар аччаан киһибит бэйэтэ кытары чумуотуйан иһэр курдук. Астанан аһыыр диэни билбэт. Наар бэлэми мэҥиэстэр. Онто сыаната диибин диэн. Мантан инньэ кубаҕай Куостабыт букатын да куура хатар ини. Быстардаҕына хайдах буолар? Мэ диэх мэлигир. Халлаантан ыһыгыннарымына хармаанньыттыы барыах муҥа дуу? Харчы Халдьаайыттан эрэ кэлиэн сөп. Уларсык дьиэтэ даарам төлөпүөннээх да, бэйэтэ эрийэр кыаҕа суох. Дьоно субу-субу субуоннуур бэйэлэрэ мэлийдилэр. Күһүҥҥү түбүк бүк баттаатаҕа. Халдьаайыга, устудьуон буолаары уһуктана сылдьар Куоста дойдутугар, баччаларга да үчүгэй. Ахтыбыт санааҕа, ардахтаахха даҕаны антах аһара бэрт диэххэ айылаах.
Үчүгэйдик да утуйа сыппыта. Тугу эрэ түһээбитэ быһыылааҕа. Түүллээҕигэ куруук даҕаны түҥ-таҥ, тиэрэ-маары. Ону барытын бит гынан бигээн көрө сырыттахпытына олох олороруҥ да остуоруйа буолар.
– Нокоо, ыл тур! Быраактыкаланабыт диэн эрэриҥ дии, – ийэтэ иһиллээбит курдук чуумпуну кыйдаатаҕа ити.
Чуумпутааҕар буолуоҕу сүгүн көрбөт. Дьиэ иһинээҕилэрин барыларын да устуруойдатар кыахтаах. Быраактыка диэн таах, туптаа буоллаҕа. Өссө үөрэниэ турдаҕа. «Ыдьа! Ити баар!» – эрдэ туран уоран кустуу барыам диэн тэриммитэ эбээт.
Туолук ийэтин хараҕын далыттан хайдах халбарыйыан, аҕатын саатын оронун анныттан хайдах ороон илдьэ тахсыан саныы сатыы сытта.
– Туолукка, нойоон! Хайдах баҕайыный ити ээ? Чэ, баҕар, хортуоска хостоон эбимэ даҕаны. Үүрэн үлэлэтэр үйэ буолбатах аны, – Аанча уолуттан ордон аны былааһы үөҕэргэ тиийээри гынна.
Күн тура-тура мөхсөргө дылылар да, өтөрүнэн өнүйүө суохтар. Уруккута эбитэ буоллар, үлэлээбит дьон быһыытынан син ылардаах саҕа сананыа этилэр. Уонна оччолорго айах иннигэр мөхсүү диэн суоҕа. Оччолорго, былыр эрэ диирбитигэр тиийэбит. Аанча билигин кэлэн хомуньууһумсуйуо дуо, ити көннөрү мөҕүттэр, санаа иһигэр силбиэтэннэҕэ буолар. Харчы суоҕа хабарҕаҕа турдаҕын аайы уолун, эрин үрдүгэр түһэр.
– Күн көдьүүһэ суох үөрэнэн эбэрэ баҕалаах. Үкчү аҕатын курдук көлөөк буоллаҕа. Үөрэҕэ суоххунан саптынан үйэҥ тухары дэриэбинэҕэ саах тэбэ сылдьыам дии саныыгын дуо? Ойох булуннаххына баһыыба ини. Мин олорон хааллым да ыал аатыттан ааһабыт. Чэ, тур, хамнаа!
Саҥарарын быыһыгар барыны-барытын гынар. Оттон Туолук туран аһыыра баҕалаах. Көлөөк дэммит аҕатын онно оҥос. Эмиэ ханна эрэ холтууралыы бардаҕа. Һп туһугар үлэлиир үһүө, биирин үксүн арыгылаан кэбиһэн алдьанар.
– Били киһи мүччү туттаран барда. Киһилии киһи эбитэ буоллар син хайа эмит тэрилтэҕэ сыстан хамнас дуомун аахсыа этэ, – Аанча эрин ахтыбатаҕына сатаммат курдук.
Ол киһитэ тэрилтэ-тэрилтэни уларыта сатаан баран холтуура хотуннаммыта ыраатта. Көлөөк аатырар да син хамныы сатыыр эбит ээ. Дьахтар бэлэмигэр сытааччы билигин үгүс. Манна ол өссө оннук маассабай буолбатах. Арай, ити Халдьаайыга хамнас аахсааччыны хам-түм көрөҕүн диэччилэр. Аанча төрүт таала. Дойдулаах дойдулаах курдук, эриттэн үрдүктүк туттар. Аппанаас буоллаҕына халдьаайы. Дьахтара онон куруук сирэй-харах анньар:
– Халдьаайылар мантан ордук буолуоххут дуо.
Халдьаайылар икки таалалар икки даарам ыаллыы нэһилиэктэр да былыр-былыргыттан сатаспаттар. Сирдэрин былдьаһаллара суох, суолга тоһуйсаллара суох. Бу дьоммут ити өссө хайдах сөпсөһөн холбоспуттара буолла? Халдьаайылар боруомнаахтар, таалалар айан суоллаахтар. Хатыҥнаахтыыр буоллуҥ да Тааланы таарыйан ааһаргар тиийэҕин. Талыы-талба таалаларбыт дии-дии тараҥнаһар кыргыттардаах, харса суох халдьаайыларбыт дии-дии хаамсыбыт уолаттардаах икки нэһилиэк иллэһиэн кэриэтин били ыраах Куба Эмиэрикэҕэ холбоһор ини. Арай, Туолук икки саар ыккардынан сылдьар курдук. Ийэтинэн эмиэ да таала, аҕатынан халдьаайы курдук. Бэйэтэ буоллаҕына Хатыҥнаахтааҕы төрүүр дьиэҕэ күн сирин көрдөҕө. Ол иһин даҕаны табаарыстара таалалар, кыыһа Халдьаайыга баар. Бу сайын үс күннээх ыһыахха билсэн тураллар. Көстөкүүнэбэ Биэрэ диэн. Дьоно бааһынайдар. Булкаас хааннаах буолбатахтар, сүөһү ииттэн бааһынайдыыр дьон. Туолук кыыһын кытары киэһэ ахсын кэпсэтэр. Төлөпүөнү сололообокко ол айдаана. Илэ көрсүө эбиттэр да, кыыһа Таалаҕа таарыйара, Туолук Халдьаайылыыра сатаммат курдук. Күн тура-тура уолбут Биэрэ да Биэрэ үлүгэрэ, тугу биэриэн баран…
– Утуйа сытаҕын дуу, наа? Кустуу барыах аҕай буолбутуҥ дии, -ыала, кылааһынньыга Айтаал айдаарбытынан киирдэҕэ үһү.
– Оттон эн да…
– Кус суох, таах хааман кэллим, – уол отчуоттуу охсорунан маладьыас.
Киһибит сол тура илик. Ол ыккардыгар өссө биир өрүөл өрө
көрбүтүнэн киирэр. Өлүөчүк бүгүн хайаан эрдэлээтэҕэй?
– Наа! Хайа муҥун утуйаҕын дыа? – сытааччыны сүгүн да сытыарыа суохтар.
– Чэ ээх, биирдэ эрдэлээбиккин дии, бэрди, – Туолук туруох курдук турулус-эрилис көрүтэлиир, тыын ыла-ыла тыыллаҥныыр. – Быраактыкаҕа баран иһэҕит дуо?
– Бу да киһи, быраактыкалаах ээ өссө, – Өлүөчүк күллэҕэ буолар.
Кыра бэйэтин өссө кыччата сатаан ньыкыччы туттар идэлээх. Санныттан тута үүнэн тахсыбыт төбөтүгэр туох бэйэлээҕи саһыаран сылдьарын ким билиэ баарай. Дьиикэйгэ итинтиҥ тиллээччи, ол өттүгэр дьиктиттэн дьиктини төрөтөн иһээччи.
– Дыа, дьыала баар, тур, – сол ыккардыгар өһөс уоһугар уруһуйданан испит мичээрин мэҥиэстэн кэбиспит.
– Хара сарсыардаттан хабарҕалаама эрэ киһини, – Туолук тук курдук туруоҕунааҕар. – Туох буолла?
– Хараҥачай сарсыарда халдьаайылардыын хапсыһа хааман эрэбиит! – алларастыыра киирбит Айтаал атаһыгар өссө өҥнөр.
– Ноо! Инньэ диэххитин маарыҥҥыттан, – Туолук турара диэн «бээт сиэк».
Охсуһуу туһунан истээт ойон тураллар, хапсыһыы диэни истээт хаһыытаһа түһэллэр эҥин халдьаайылар, таалалар. Оҕолору баран диэххит, оонньуулларын оннугар охсуһан саатыыллар диэххит. Туолук оҕо, куоракка быйыл үөрэххэ киирбит убайа Һааска улахан оҕо, Туолуктаах аҕалара Аппанаас баҕас оҕо үһү дуо? Истэҕинэ эрэ сутуруктааҕын саныыр аҕалара били үөҕүллэр үөрэхтэммэтэҕин төрүөтэ да биллэр. Охсуһан, кэмигэр бүтүн Саха сирин аймаабыт дьыалаҕа эриллэн үөрэҕиттэн уһуллубута. Ол саҕана уол оҕо уһуктааҕа эбитэ буолуо. Билигин Аанчаттан атаҕастаммытын аанньа… Ким кими атаҕастыыра өссө биллибэт. Эр киһи аата эр киһи. Сорох-сороҕор «бөө» диэтэ да бүтүүкэтэ.
Кылааһынньыктар түмсэллэрэ диэн түргэн. Быраактыка быраһаай. Оонньоон кинилэр кустуу барбыттар үһү. Кусчуттарбыт эбириэс саалаахтар, эҥин атын тэриллээхтэр. Арай, Туолук саа курдук саалаах да, онто эргэ. Аҕатын киэнэ. Аҕатыгар да ким эрэ биэрдэ ини. Атамааннара Айтаал атаҕын ыраах-ыраах уурталыыр, ситтэрбэккэ эрэйдэтэлиир. Атыла киэҥэ диибин диэн, бэйэтэ сири мээрэйдиир маска дылы. Манна кэлэн мадьаҕара мэһэйдээбэт эбит. Быһыччы көрөн хайа эрэ хаһаах дуу, киргиис дуу артыыһыгар майгыннаан ылар. Били, басымаачтары оонньуур артыыска. Саҥаран сыыйдаҕына, «чыырк» гынан силлээтэҕинэ, сүрдээх баҕайытык көрөн кэбистэҕинэ туох «жестскай» уолай диэн салла саныыгын. АйтаалыӨ ис-иһигэр киирдэххэ иэйинньэҥин, үлэҕэ-хамнаска сыстаҕаһын эдьиийдэрэ-балыстара эрэ билэн эрдэхтэрэ. Киһиҥ икки эдьиийдээх, икки балтылаах, ол өттүнэн баҕас баай ахан. Кыыс аймах быыһыгар кыбыллан сылдьар диэтэххэ букатын уоллуҥу. Өлүөчүк баһа букатын босхо барыахтыы хаамтаҕын аайы хамныыр, хайа диэки иҥнэҥниир да ол диэки хоҥкуйар. Батыһан эрэ иһэбин дэммэт, баардаах аҕайдык туттар. Кыратын көрүмэҥ – итинтиҥ баппат батаҥа. Биһиги Туолукпут эмиэ киһи мыыныах кырата бэрт ээ. Киэптээҥҥин киирэн биэриэххин сөп. Итинтиҥ илиитэ-атаҕа босхо барда да бэйэтэ Джеки Чан. Уоллуҥу Аанчаны ситэри уол гыммыт курдук. Ийэтэ ийэтинэн. Иккиэн мэйиигэр өтөн киириэхтии өтөрү көрөллөр, иккиэн түргэн-түргэнник үктэтэлээн иҥнэҥнээн хаамаллар. Бэл, субу кылыһахтаан барыахтыы чаҕаарардыын биирдэр. Убайа Һааска чыҥха атын. Аппанаастыҥы. Аанчалыы эттэххэ, аппаала соҕустар да, кииристэхтэринэ кинилэр киирсэллэр, тутустахтарына кинилэр тутуһаллар. Ол иһин оросбуорка кинилэрэ суох ааспат. Туолуктаах Һааската суох. Аппанааһы Аанчатын кытары да оросбуоркалаһара сөп гынар. Уол Аанча биир күн дьахтар курдук дьаһалымсыйар, нөҥүө күнүгэр күлүгээн курдук күргүйдүүр эрэ. Өссө күүһүмсүйэр даҕаны. Һааскаҥ тобуктатан төннөр уол оҕото буоллаҕа. Таала уола куоракка хатыҥнаахтары хамнатан эрдэҕэ. Сиэлискэй Һаасканы быйыл уон биирис буолуохтаах бу уолаттар суохтаабаттар. Саҥа һааскалар, өссө һаллыы һааскалар тахсан иһиэхтэрэ. Быйыл кинилэр сыллара. Оҕо эрдэҕинээҕилэрин бу бүтэһик сылын туһанан хааллахтарына сатанар. Ол да иһин ойуурунан быһалаан истэхтэрэ. Оту-маһы сирэйдэнэн оонньуу баран истэхтэрэ диэтэххит дуу, оҕолорбут охсуһа, сэниэлэммиччэ сэриилэһэ баран иһэр быһыылара ити. Ханна эрэ халдьаайылар халыҥ аармыйалара хаһыыларын хаһаанан тоһуйан турдахтара. Уон биирис буолуохтаах уолаттар улам эбиллэн этэрээт тэҥэ элбээтилэр. Бытааһах курдук бытарыһа сытыйан диэбит быарданыыһы. Эбириэстэрэ «чогуо устуойут». Онтуларын улахан эрэйинэн оҥостубуттара. Бу эрбээһинэ, аалааһына – биир күнү быһа тиниктэспиттэрэ. Син сатаабыттар – сааны сүгэ сылдьыахтааҕар эбириэскин кыбынныҥ да элэс гынаҕын. Туолук саатын эмиэ быһа баттыа эбит да – киниэнэ буолбатах. Аҕатын баар-суох баайа ээ. Һааска баарына сааланара да ахсыылааҕа. Убай эйиэхэ устуупкалаан бэрт. Урутунан кини. Ордубута, ол-бута эрэ Туолукка тиксэрэ.
Таалалар таах олоруохтааҕар хаалбыт халдьаайылары «мачыы», «дабыы» гына, дайбыы баран иһэллэр. Сэргиэхпит иһин сэтэ бэрт, сэрэтиэхпит иһин сэһэн иннин сэгэтэн көрөр кыах суох.
Хаарыан уол хаадьы буолан эрдэҕэ. Хамсааһын тахсыан харчы суох. Дьэ, кэҥээһин. Аччыктыах кэриэтин…
– Манна баар эбиккин дуу? – Куоста биир билэр киһитин көрүстэҕэ үһү.
Дьол хараҕа суох, акаарылар аччыктаабаттар. Хаһааҥҥыта эрэ Халдьаайы уола аччык Куоста хараҕар атын аҕайдык көһүннэ. Бытархай диэн мыыммата, быыһыа-абырыа диэн быһа эрэннэ. Баара-суоҕа баҕа санаатын эрэл гынан эрдийээри гыммыт эбит.
«Голяк» да «таскаа» – тылларын баһа итинник. Күнэ да күлүгүрэн, кэмэ да кэмиэдьирэн – күлүөх-үөрүөх санаа кэлбэт. Самыырынан салыннартаан баран халлааннара халлабын диэн тымныытынан тыыталаата, тыалынан тыынна-хайаата. Ырдьаччы тоҥноллор да алҕаска булсуспут уолаттар хаамаллар буоллаҕа дии. Харчылана түстэххэ эрэ куорат үчүгэйэ киирэр. Хайа, уонна сарсын онтубут төрөөбүт күнэ дии. Уолаттарбыт онно күннээн көрөллөр ини. Үөр хомуна охсуохха эрэ наада. Кэккэлэһэ сырыттаххына эрэ кэһэтиллибэккин. Таарыйа кэһэтэ да түһүөххэ син. Тус-туспа сылдьан тулаайахсыйбыттарын аанньа түмсэ түстүлэр да сүҥкэн күүскэ кубулуйаллар. Хаһан эрэ сарсын буолар? Ол туһугар бүгүҥҥүнү тулуйуохха наада. Куоста куччуоҕунан куччуур. Киһитэ арай кыһаллыбат.
– Куттаныма, дыа, булан сылдьыахпыт.
Куоратымсыйбыт диэх курдук, хотуулаах баҕайытык туттар. Кыратын кыра да кыыла киирдэҕинэ итинтиҥ иһэ-истээх буолуо. Харчы суоҕа харгыс үһүө – һыбаайдыыр диэн баарын кэннэ. Кыанар оҕоҕо баҕас ол үлэ үһүө – уорар буоллаҕай. Били устар сэптэр уҥан эрдиннэр, ааһар дьон силэллэн истиннэр. Чыпчылыйыахпыт эрэ кэрэх – уолаттарбыт ханнык эмэ да буоллар харчылана, эбиитин суотабайдана түстүлэр. Суотабай Куостаҕа тигистэ. Бииригэр оннуктаах. Харчыларын сонно тэбээтилэр – ас дуома, пиибэ ылан тута мэлиттилэр. Күлүгүрүөх курдук халлааннара сырдаабыкка, сылыйбыкка дылы буолла. Дьэ эрэ, дьэ эрэ! Ким баарый биһиги кэннэ?!
Биир болуоссаттан биир болуоссакка диэри тараахтаатылар. Кинилэргэ сылтах эрэ наада. Саха түбэстэҕинэ:
– Хантан сылдьаҕыный, ыччат?! – диэн киирэн биэрэ сатаатылар.
Нуучча сирэйдээҕи көрдөхтөрүнэ, туох диэхтэрин билиминэ «куух-хаах» бөҕөтүн түһэрэллэр.
Хайа муҥун халтай хадаардаһыахтарай, бэртэргэ бэрт көстөн, дайбаһан киирэн бардылар. Ол кэмҥэ ир суолларын ирдии сылдьыбыт милииссийэлэр дьэ кэлэн абыраатылар. Чуо биһиги дьоммутун тараччы тутан ыллахтара үһү.
Тараахтаан иһэр таалалар мунньан-тараан сүүрбэччэлэр. Үлэхтээх сирдэригэр тиийбиттэрэ – халдьаайылара уончалар эрэ. Биһиги дьоммут мыынан мырдыччы тутуннулар, кыра аайы диэн эбириэстэрин хостуу да барбатылар. Уончабыт эрэ диэн уолуйбакка анарааҥҥылар эркин курдук кэккэлээбиттэр. Биһиэттэрэ да сыаптыы туруна охсоллор. Өрөспүүбүлүкэҕэ тыын суолталаах суолу быһа соттохторо ол. Ити икки хос барыкааданы туох көҥү көтөн ааһыай. Күһүммүт үчүгэйэ киирэн күннэммитэ сүр. Суол биир өттүгэр арыы-арыы хатыҥнар ходуһаҕа оһуор анньа оонньууллар, нөҥүөтүгэр лиҥкир тииттэр лиһигирэһэ үүнэн туох да бэйэлээҕи аһарыа суохтуу суолга ынан киирбиттэр. Бачча үчүгэйгэ туохпут эмиэ барыкаадатай, бу бэйэлээх нуһараҥҥа туохпут эмиэ быракааһай диэх курдук. Эдэрдэрбит сол утарыта тураллар, бэйэ-бэйэлэрин үөрэтиһэн бүтэн эрэллэр. Биир ньыгыл кэккэттэн уол оҕотобун дэммит ойон тахсар:
– На… кэ-кэллигит даа?! – өссө кэлэҕэйдээбит буола-буола.
Ачыкытын быыһынан нэһиилэ көрө-көрө. Көрө сатаан дуу, айаҕын атыаҕынан аппыт өссө киһиҥ.
– Тугуй онно, б…, кэлиэхтэрэ суоҕа диэбиккит дуо?! – сүүрбэччэ дьонтон Айтаал ойон тахсан аччаччы тэбинэн кэбистэ.
– Дыа, эһиги таалалар о-оннук айылаах курутуой буоллугут да? – дьаллайбыппыт дьаһайталыах баҕайытык туттан барар.
– Эһиги халдьаайыларбыт эрэ диэн хаардыы хаамаары гынаҕыт дуо? Билигин үчүгэй аҕайдык кыргыталаан кэбиһээйэбит, – Айтаал төһө да аччайа сатаатар мадьаҕарын ханна гыныыһы.
– Нех… б…, эппиэттиигин дуо, тылларгар?! Эппиэттиигин дуо, аа?! – биирдэһэ кэлэҕэйдээбэт да буола ыга кыыһырбыт.
– Эппиэттээн наа!..
– Дөйүтэн кээс эрэ ити чумуону, – туораттан өрүөллэрэ Өлүөчүк хаһыытыыр.
– Билигин хата бэйэҕин дөйүтээйэбит, – халдьаайылартан ким эрэ хап гынан ылар.
– Кэлиий б… оччоҕо манна!
Бары бииргэ хаһыытаһа түһээт хапсыспытынан бараллар. Ким кими тэбиэлиирэ, охсоро биллииһи дуо – үлүбүөй дайбаһыы, иннигэр баары аҥаардастыы солооһун. Арай, алдьархайдаах Айтаалбытын, кэм да туох эрэ диэн ордоотоон эрдэҕинэ, били дьаллайбыт-аллайбыт атаспыт түҥнэри саайан түһэрдэ. Сонно таалалар таба түбэһиннэрэн дьаллайбыты сууллараллар да, тэбиэлээн тиҥиргэтэн бараллар. Халдьаайылар тобохторо өрө сүүрэн кэллилэр да, сүүрбэ дуу, уон дуу – баһыйтараллара биллэр. Ол да буоллар, охсуһа, үөхсэ сырыттылар.
Били чуумпубут үрэллибитин аанньа, туох эрэ туора тыас Халдьаайы диэкиттэн иһиллэр. Таалалар тыалга балыйан онно эрэ наадыйбаттар. Дьэ кэһэтиэхпит диэн эрдэхтэринэ, уонча матассыыкылынан, өссө биир массыынанан бүтүн сэрии киһитэ астаран кэлэр. Халдьаайылар биирдэ элбээтэхтэрэ үһү. Онно эбиитин хайа эрэ акаары дуу, бөтүөхтээбит бөтүрүйүөт дуу:
– За Родинуу-уу! – диэн хабарҕатын муҥунан хаһыытаатаҕа үһү.
Халдьаайы туһугар хаан тохтуох муҥа дуу, Таала иннигэр таал хайдыахтааҕа дуу – охсуһуохха эрэ диэн охсуһууга баҕас итинник тылласпат баҕайыта. Таалалары тала сылдьан табыгыраталлар, халдьаайылар да таптаран хаһыытаһаллар. Халы-мааргы хапсыһыы хаһан да бүтүө суох этэ. Эбии-сабыы гынан илдьэ кэлбит эбириэстэрэ эһиннэ дуу, кустуубут дэтээри сүгэн кэлбит саалара тыаһаата дуу – эмискэ тыастан эргэнэ хара тыаны кыйа көтө сылдьыбыт элиэ кыыл көмпүүтэр хартыыҥкатыныы тохтоон хаалбыт тулаҕа туочука буолан хатан хаалла. Хартыыҥка хаһан хамныар диэри халбарыс гынан биэриминэ.
Манна хартыыҥка хатан бэрт – тула хамсааһын, ханна да хайааһын.
– З…, ханна илдьэллэрий ити, ээ? – Куостабыт суохтарына суоһурҕанаары гыннаҕа.
– ГОМ-ҥа ини, таайдахха, – тутулла үөрүйэх уола бэргэһэтин аннынан хараҕа барбах эрэ кылайар.
– Б…, бөхтөр… – үөхсэн уонна субурут да субурут.
Биирдэһэ да хаалсыбат. Аан дойдуга милииссийэлэр эрэ куһаҕаттарын курдук этэн таһаардылар. Ыраас оҕолор хайыахтарай. Куоста баҕас бу үйэҕэ милииссийэлиин атааннаспыта суоҕа. Көннөрү, инистиин быһыытынан үөҕэр ини.
ГОМ-нара диэҥҥэ начаас тигинэтэн тиийэн кэллилэр. Тимир ааны аһардылар, иккис этээс диэки илтилэр. Бэркэ араатардыах дьону араартаан кэбистилэр. Доппуруос аҥаардаах опуруос саҕаланнаҕа ол. Сырыы бөҕөнү сылдьыбыт эрэттэр биһиги молохочуостарбытын сиэн топпоттор ини. БөдөӨнөрө эрэ бэйэлэрин киэнэ. Уулуссаны тараахтыыр бытархай милииссийэлэрдээҕэр атын күтүрдэр, адьас адьырҕалар манна ордууланаллар эбит.
– Дьиэлэрин хайа ыккардыгар өрөмүөннэтэ охсубуттарай, – Куоста куомуннааҕа хоско киирэн иһэн өссө саҥалаах.
Куоста бэрээдэктээх дьону үһү хоту үлүбүөй үөҕэр да, кинилэр бэрээдэчинэйдэригэр бэркэ диэн эрэнэ саныыр. Киһиҥ өссө айбакааттанаары аччыһырар. Анарааҥҥылар ону истиэх дьон үһү дуо, үрдүгэр үҥкүүлээри үтүрүһэ сырыттылар. Бээ, хастарый-хастарый, хайалара манна хамаандалыырый? Барыларыттан эдэрдэрэ суруксуттуурга эрэ дылы. Күөл курдугунан көрбүт уһун нуучча уола. Кыламана мааны, хааһа бирэмээнэ силбэһэ сыспыт. Уоспут оччугуйа айаҕын нэһиилэ оҥотор. Суруксуттаатар да ситинтиҥ син саҥалаах, эдэр да буоллар эҕэлээх. Молохочуостарга исписэлиис быһыылаах.
– Как фамилия?! Что, язык проглотил?! – киһиҥ күргүйдээн дьикти.
Кыыска дылы уполномуочунайы дуу, саҕы дуу уоран одуулуу олоруо дуо. Куоста хараҕар тута эгиэ туттаран эрэйдэммитэ, улахан бэригинэн үөрэххэ киирбитэ, куорат олоҕун амсайан испитэ барыта элэс көстөн ааста. Хайа эрэ дураак хармааннай харчытын халаан, суоҕунааҕар эрэ диэн суотабайын сотон солонон иһэр суолбуттан туоруох муҥум буолуо дуо диэн кыһыйа санаата. Докумуон диэн мэлигир. Кини кимин милииссийэлэр хантан миинньиктээн билиэхтэрэй. Тиэрэ араспаанньаны айан таһаарда, атын аҕай остуоруйаны тиһэн барда. Онтун кырдьыгар бэйэтэ даҕаны итэҕэйиэхчэ. Арай, оннооҕор буолуоҕу ороон таһаарар уурдар обургулар ыйытыылара улам дириҥиэхчэ. Үрүт-үөһэ ыйыт да ыйыт –ама да киһи хааһыланыах үлүгэрэ. Охсон ылбыттара ордук буруй дуу, охсуспуттара дуу – Куоста өйдөөн быстыбата да бэрт. Саатар, нууччалыы ньылыбыраталлар – биир тылы бэйэтэ моһуогурбут мэйиитигэр буһарыан ыккардыгар хаһы да субурутан кэбиһэллэр. Дьэ, моһуок диэтэҕиҥ. Биһиги киһибит «пулк-палк» диирин соруйан гынар диэн суоһурҕаныахчалар. Арай, айбакаатын умнубат. Киниэхэ бэлэм, босхо айбакааты өссө булан аҕалыахтара үһү. Милииссийэлэр алларастаан аралдьыйаллар. Биир саха баара аһаралыахча. Уол аньыытын-харатын билиннэрдэҕинэ кини билиннэрииһи. Сокуоннай сааспын ситэ иликпин диирин туох да иһин итэҕэйбэт. Нууччата көрдөҕүнэ – уол уҥуоҕунан кыра, хачаайы баҕайы, оҕо да буолуон сөптөөх курдук. Киниэхэ сахалар бары да биир курдук инибит. Өссө биир өргөстөммүт өрүөл баар – саха эрэ нуучча, ыккардынан быһыылаах. Куостаҕа билиҥҥитэ нууччалыы саҥарар эрэ барыта нуучча. «Мин сахабын!» диири баҕас сатыыр ыччат этэ. Бааһынайдыҥы:
– Син биир билиниэҥ на… Атаһыҥ, өйдөөҕүн өйдөөх, баарыын үйэҕэ барытын кэпсээбитэ, – диэн баргыытыыр.
Биһиги киһибит акаары буолбатах, ити түрүүгү баҕас билэр. Киинэнэн кигиллибит оҕо диэх курдук – айбакаатта диэнтэн атыннык айдаарбат. Милииссийэлэрэ бүгүн үчүгэйдэрэ киирэн дуу, кинини кытары бадьыыстаһан байдылар. Биидьиктээх тэлэбииһэри өссө көһөрөн киллэрдилэр. Оҕобутун уһун киэһэни быһа саататаары гыннахтара дуу? Биитэр туох саҥа түрүүгү айдахтара дуу? Куостаны өр мунаардыбатылар, сэптэрин холбоон баарыҥҥы дьаабыларын уоран устубуттарын ууран биэрдилэр. Харахтаах эркиннэр хара сордоохтору хап гынан ылбыттар эбит. Уонна мэлдьэһэн да диэн…
– Ээ, ити… мин туох да буруйум суох ээ, – Куоста уол куттаннар да куотунар суолу тобула сатыы олордо.
Милииссийэлэр бэркиһээтилэр быһыылаах, сэптэрин илдьэ киксибиттии хостон тахсан баран хааллылар. Бүттэхпит дии. Киһибитин уонна туох кумааҕыта быыһыыр үһү… Санаа бөҕөнү санаата да, ньылбырыс гынар ньыманы кыайан булбата. Бүтэр уһугар саҥа таһааран үөҕүстэ эҥин.
– Встать, салага! Кому говорю! – эмиэ киммит кэлэн эрэйдээхпит үрдүгэр түстэҕэй.
– Ты, сучонок, сейчас у меня по-другому запоешь. Ишь, еще ему адвоката подавай. Я тебе и адвокат, и прокурор в одном флаконе. А ну встать!!! – оҕус курдук күлтэччи көрбүт күтүр бу ынан кэллэҕэ үһү.
Баарыҥҥылары баараҕай гынан көрбүтэ, бу киһилэрэ букатын бухатыыр эбит. Киһибитин тыкта да тыыныгар турууһу.
– Ну-ка… – бэйэтинээҕэр бэрт бэрэгээр сыта сирэйигэр саба биэрдэ.
Куостабыт биирдэ быарданаат «ых» эрэ диэн хаалла. Тыынын нэһиилэ ылан эрдэҕинэ анарааҥҥыта иккистээтэ. Уолбутун букатын буоратыыһы. Биллэри баҕас билиниминэ.
– Ыых! – ыгыллан тахсыбыт ынчык бэйэтигэр кытары ыардык иһилиннэ.
Бүөтэ төлө көтөн тахсыытын баттаһа биирдэһэ быыстала суох быардаан барда. Ити үлүгэргэ билинэр да бокуойуҥ суох ини. Уолбут бөҕө эбит. Үөн өлбөт. Өрө барар ини. Мантан инньэ милииссийэлэри дьэ дьиҥнээхтик үөҕүө буоллаҕа. Өстөөх кимэ билиннэ, сыыйа-баайа сэриилэһэргэ сылтах көһүннэ. Онуоха диэри тыын ыла таарыйа билинэн да кэбиһиэххэ.
– Это я, мы… – Куоста нэһиилэ ыһыгыннаҕа үһү.
– Давно бы так, – сылайбыт сиэхсит сиэҕинэн көлөһүнүн сыҕайа-сыҕайа. – В следующий раз умнее будешь.
– Следующего раза не будет, начальник… – уол тыын ылара, тылланара тоҕо дөбөҥөй.
Өссө начаалынньык диэн манньытта. Улаханы үлэлээн илистибит итирик богуона суох боломуочунай тахсан бараатын кытары суруксут нуучча сахатынаан киирэн кэлэллэр. Кинилэр тугу да көрбөтөхтөрө-истибэтэхтэрэ, устаабы кэһиигэ умньамматахтара. Уол буоллаҕына бүтүн. Этэ-сиинэ эчэйбэтэх, сөҕөн көҕөрбөтөх даҕаны. Ыраастык үлэлииллэр эбит:
– Бөхтөр! – бөрө оҕотунуу көрүҥнэнэ охсубут уолбут бөтөрүн быыһыгар ыыстыы олордо.
– Аа?! – сахата саба түһээри гынан баран истибэтэҕэ буолла.
Аматын да иһин, саха саханы самнарара диэн саата бэрт.
Нууччата суруксуттууртан соло буолбат. Уол билиммитин да, билиммэтэҕин да тиһэр аакка олордо. Куоста аата атын, устудьуон эҥин буолбатах. Кини куоракка мэнээк чэччийэ кэлбит оҕо. Хайдах эрэ өссө олуйаллар, ханна эрэ хаайаллар диэн таайа олорбут уолу таһааран кэбиһэллэр. Кэлин кэлээри дииллэр өссө. Эмиэ туох таабырынай? Итиччэ ыытар эрээри эмиэ тоҕо быардаабыттарай? Бэбиэскэтэ суох бэйэтинэн бэринэ кэлэн бэрт. Устар сэби бэйэтигэр уган ыыттахтара дуу? Хайаатыннар даҕаны, таска эрэ тахсыахха.
Уол киэһээҥҥи Дьокуускайы кэрэхсиирин быыһыгар кэтиир харахтары эркиннэртэн ааҕа булуталаата, ол эргини тумна сатаата. Кэһэйбит иккиһин түбэһэн бэрт. Ким билэр, эдэрин эрчимин хайдах гынан хаппахтаан сылдьыа эбитэ буолла…
Туох эрэ үчүгэй буолуон бүтэйдии күүппүтэ дуо? Хас эмэ күннээх ыһыаҕы бары даҕаны күүппүттэрэ ахан. Эрэкэлээмэтэ да сүрдээҕэ. Бэл, Аппанаастаах Аанча эрдэттэн тэринэн байбыттара. Суох дии-дии суланартан атыны билбэт бэйэлэрэ эмискэ харчыламмыттара. Бэйэлэрэ да таҥныбыттара, таҥнар-саптар саастарыгар үктэммит уолаттарыгар да балайда тиксибитэ.
Ыһыах күн Хатыҥнаахтыыр суолга хаһан да буолбатах буруопка этэ. Нэһиилэ быттаан тиийбиттэрэ – түһэр ыаллара тобус-толорулар. Онон, тус-туһунан хонорго күһэллибиттэрэ. Аны астарын сыаната диэн – били харчылара сонно тэбэммитэ. Ол диэн – аччык да искэ көрү көрөн көнньүөрэҕин. Көр баҕас барыларыгар тиксибитэ. Бэл, алаарыйан баран сылдьар Аппанаас аралдьыйбыта, түбүктэн төлө көппүт Аанча астыммыта. Оттон уолаттарга барыта баара – үҥкүү диэтэххэ үҥкүү, күрэх арааһа. Уонна кыыс да кыыс. Таалаҕа тала сатаан баран үлүбүөй тутуһар кыргыттарын тута умнан, аҥаар кырыытыттан билис да билис. Бииртэн биир үчүгэйи билиэн ылыахтыы булумахтаммыттара. Тутуһуу да баара, туһаммахтаан хаалыы да ханна барыай. Арыгы бобуллубутун үрдүнэн итирик эрэ муох курдуга. Биһиги дьоммут кэм үөрүнэн сылдьан дьон хараҕын аалбахтаабыттара да, кыыстан ордон кырбаспатахтара, эрийсэртэн ордон эттэспэтэхтэрэ, хата. Иилии сылдьар эҥин милииссийэлэр сити да күн сиппийбэхтээбиттэрэ. Ыччат бөҕөнү хомуйан илдьэ барбыттара. Туохтарыгар симпиттэрэ, хантыларыгар хаайбыттара буолла? Ол үлүгэр сумотуохаҕа биһиги Туолукпут туруо дуо, туттуммахтаан хаалбыта. Киһибит хаһыс эрэ кыыһыгар кэлэн харан хаалбыта. Харахтаат харааччы иирэр диэн баар ээ.
Хайа да кэмҥэ өтөн киир, ханна да ойон тиий – биир ээ барыта. Кэтэх ойуута, киэргэлэ, онто-манта эрэ уларыйан иһэр. Бу үйэҕэ өрүкүйэ оонньооботох сүрэҕиҥ өрө мөхсүүтэ, хас баарын эрэ ааҕан аралдьыйар хараҕыҥ бииргэ хатаныыта, санааҥ курдаттыы киниэхэ тардыстыыта, бүтүн бэйэҥ биири эрэ баҕарыыта – ким манныгы билэн дьолломмотох кистээн үөһэ тыыныаҕа, ким билэр ахан ыарыытын биттэнэн килбигийэ кыыһыаҕа. Туолук эрэйдээх туҥуй сүрэҕэр туох эрэ иитиллэн барбыта. Бүрэ бэйэтин биир түгэн аптаан уолан бэрдин курдук сананан ылбыта. Эмиэ да сэмэйэ киирэн бэйэтин сэнэнэ сыспыта. Кыл мүччү түгэҥҥэ, кылбас гыммыт кыра да кэмҥэ. Бу иннигэр Туолугуҥ туран хаалымына тутуспутунан барара, кыыс оҕо хараҕын баайары баҕас сатыырга дылыта. Тыл мүөттээх, кэмэлдьи кэмнээх, бу үйэҕэ хайдах да уол баҕалаах курдуга. Оттон бу кыыс… Кэрэ кыыс… Таалан турар уолу табаарыстара үтэн-анньан көрбүттэрэ да, киһилэрэ барыга бүтэйэн бүппүт этэ. Кимҥиний диэҕин килбигэ киирбитэ, аатыҥ кимий диэн айах атан кэпсэтиэҕин акаары баҕайы этэ. Уруккута буоллар, кими эрэ кигэн билсиһиннэттэрбитэ, кимэн киирбитэ ыраатыа этэ. Туолук туормастаабыта диэн бу тухары суоҕа.
Тыл диэн тыал кэриэтэ. Эппитиҥ элэс гыныа, саҥарбыккын салгын сайа охсуо. Саныыргын, саныахтааххын арай хараҕыҥ киниэхэ тиэрдиэ. Кэпсиир харахха хардарбыттара… Онтон ордук дьол баар үһүө бу омуннаах орто дойдуга? Салгыҥҥа ситэ ойуулана да илиги санааҕынан оҥорон көрүү, ол үргүүк көстүүнү илэҕэ дьүөрэлээн бу баары арыый да атыннык ылыныы, бу баартан улам суураллан ханна да суохха тиийии. Ол баар-суох ыккардынан көстүүнү алҕаска таарыйан талбааран ылыы. Таабырын талбаны таайа сатаан муҥнаныы. Бу түгэнинэн эрэ аны дьол кэмнэнэр. Атын аны суолтата, туһата суох буолар. Дьолу бас билиэҥ үһүө – түгэн төннөр төлкөлөөх, дьол түгэн үйэлээх… Бөрүлүүдьүйэ бүттэ диэххит. Биир түүн да баһа биллэр эрээри, сорох-сороҕор биир түүн иһигэр бүтүн олоҕу олорон көрүөххэ сөп. Олоҕуҥ устата муньунуохтаах дьолгун биирдэ баһан ылбыттыы.
Биэрэ. Бэрэньиикэ. Сып-сырдыгынан саймаарыччы көрбүт сып-сырдык кыыс. «Уу кыыһыгар дылы буолан», – хара бараан сирэйдээх ийэтэ сиилээн төннүө этэ. Ирээтиҥ атын диэн илэ эппэтэхтэрэ, хара бэйэҕэр ханыыта суох диэн хаайбатахтара. Сүрэх сипсийбитин харах хайгыыра буруй үһүө. Сүрэх тэһийбэтин харах хатылыырын хайдах гыныаҥ баарай.
Муҥунан муусуканы иэйии истибэт, үлүгэр дьоҥҥо үтүө түгэн үтүрүйтэрбэт. Бу атааннаах аан дойдуга кинилэр эрэ арыыланан хаалбыттыы, бэйэ-бэйэлэригэр абылаппыттыы таалан турбуттара. Үҥкүүлүүр диэҕи үҥкүүлээбэккэ дылылара. Көстүбэт иэйии долгунугар уйдаран хамсаннаҕа буолаллара. Ол кэннэ Туолук таалата, Бэрэньиикэ халдьаайыта аахсыллыа дуо. Субу түгэн, билигин эрэ баарын кэннэ.
Соннук сиэтиспитинэн үс күннээх түүн ыһыахтаабыттара. Уонна сайыны быһа арыт Хатыҥнаахха, арыт Таалаҕа көрсүбүттэрэ. Төлөпүөнтэн түспэт буолбуттара. Төлөпүөн диэн, суоҕунааҕар эрэ. Саха оҕото санаатын сатаан этэр үһү дуо. Илэ көрүстэхтэринэ да итини-маны, олох атыны кэпсэттэҕэ буолаллар. Биирдэһин санаата биирин туһунан, биирин киэнэ син биир оннук. Салгыбакка санаһаллар, субу көрсөөт ахтыһаллар. Итинниги оттон дьол диэн эрэллэрэ дии… Ситинник сэмэйдик, сарсыҥҥыны сэгэтиминэ, инникини ирдэһиминэ, иэйиини ааттаамына устан истэрбиэн, ууллан ылларбыан…
Тэһийбэккин, тугу да атыны баҕарбаккын, ааһан-араҕан биэрбэт ахтылҕан аалар да аалар – таптал сибикитэ. Кыраттан сылтаан кынаттанан хаалаҕын, уоскуттан мичээр түспэт, сирэйгиттэн сыдьаай ааспат – эмиэ таптал сибикитэ. Биэрэ Халдьаайыга хаайтарар, Туолук Таалаҕа таскаатыйар. Ыаллыы нэһилиэк оҕолоро курдуктар да, Туолук Халдьаайылыыра сатаммат. Онтон атын уол оҕото күн аайы да онно тиэстиэ этэ. Ыксаабыт киһи ыллык устун сатыы тиийиэн сөптөөх сирэ ээ. Ону баара диэххэ, бу оҕолор оҥоһулла да иликтэринэ олохтоммут атааннаһыы саҥа тапталга быыс буолан эрдэҕэ. Биир сахалар, биир улуустар, уруккута биир сопхуостар – туохтарын былдьаһан өстүһэллэрин ким билиэ баарай. Кэлиҥҥинэн таала халдьаайылыын ханыыласпыта диэн суоҕун кэриэтэ буолла. Ханна көрсөн ханыылаһыахтара этэй. Ыһыахтан ыһыахха эрэ. Былыргылыы. Аппанаастаах Аанча холбоһорун холбоспуттара да, билиҥҥээҥҥэ диэри тыл-тылларыгар киирсибэт курдуктар. Халдьаайыга Биэрэ хаайтарар. Эмиэ даҕаны, Эмиэрикэҕэ буоллаҕай диэххит. Эмиэрикэтээҕэр ыраах курдук Таалаҕа Туола таскаатыйар. Биэрэ бэйэтинэн кэл да кэл буолуоҕун эмиэ хайдах эрэ. Уонна дьоно Халдьаайы «баайдара» Көстөкүүнэптэр кыыстарын күн сололооботтор.