Ulus Olmak İstersek

Yenilenme Ruhuyla

Yazılı edebiyat ve folklor eserlerinin yeterince araştırılmaması, sadece bazı özel nüshalarına iltifat gösterilerek asıl eserlerin göz ardı edilmesinden dolayı, halkımız onlarca yıl manevi mirasımız hakkında çok az malumatlarla yetinmek zorunda kaldı. Halkımızın birkaç nesil temsilcileri, tarih ve tarihî kahramanları hakkındaki gerçeklerden habersiz, çoğu zaman uyduruk, tek taraflı bilgilere inanmaya mecbur bırakıldı. Kazak edebiyatının parlak yıldızı olan Şakerim, Ahmet, Mağjan, Jusipbek gibi aydınların faaliyetleri ve eserlerine bugüne kadar sahip çıkamamız o çaresiz halimizin göstergesidir. Edebiyat tarihinde keşfedilmeyi bekleyen nice eserler vardır. Folklor, sovyet döneminde çok ihanete uğrayan edebyat sahasıdır. Onca yıl sözlü edebiyatımızın şah eserleri kapalı konu olarak el sürülmeden, karanlık köşelerde ilgisiz, gizli kaldı. Kazak kahramanlık destanlarının büyük ve önemli kısmına “toplum düşüncesine zıt, zararlı eserler” damgası vurularak basın yasağı ve okuma yasağı altında kalması bunun delilidir. “Edige Batır”, “Şora Batır”, “Er Sayın”, “Karasay-Kaziy”, “Orak-Mamay” destanları bugüne kadar yasak eser olarak okurlardan uzak tutuldu. Birkaç nesil temsilcileri halkın yarattığı şah eserlerden mahrum bırakıldı. Az da olsa öz olan bunun gibi eserlerin halktan uzak tutulması kültür geleneği zincirine zarar vererek kendi halkının tarihinden habersiz mankurtlerin çoğalmasına sebep olmuştur.

Bizi manevi gerilemeden kurtaran yeniden yapılanma dönemi, bizim için önemli bir başlangıçtır. Özel bir şahsa tapınma devrinde halk kültürüne yapılan ihanet ve bunun zararları incelenerek o hakkında cilt cilt kitap yazılmalı.

Savaş sonrası ülkemizde yaşayan halkların tarihi ve kültürüne büyük zarar veren hareketler çoğalmaya başladı. Tarihi ve edebi eserleri ilmî metodolojiye dayanarak dürüstçe inceleme yerine, tek taraflı, uydurulmuş kaidelere yol verildi. Mesela, ellinci yılların başlarında büyük, küçük varyantlarıyla saydığımızda dört yüzü geçen kahramanlık ve aşk destanları, tarihi destanlar toplum ideolojisine aykırı eserler olarak yasaklandı. Kazak destanının incisi ve mercanı olan “Alpamıs Batır”, “Kobılandı Batır” gibi nice destanlar ideoloji bakımından topluma zarar veren eserler olarak nitelendirildi. Bu destanları araştıranlar ve onları destekleyenler tehdit edilerek, edebiyat sahasından uzaklaştırıldı. Sonunda “Kam-bar Batır” dışında tüm destanlar ilgi dışı bırakıldı. Kambar Batır’ı bu beladan kurtaran durum onun zenginin oğlu değil, bir avcının oğlu olmasıdır. Destan hakkındaki araştırmalara göz attığımızda o devirde ilmin, siyasetin oyuncağı olduğunu açıkça görebiliriz. 50’li yılların sonunda eğitim sistemi ve kitaplardan tamamen koparılan bazı destanlar aklanarak tekrar okullarda okutulmaya başlandı. Ama nice asil eserler karanlık köşelerde aciz bırakıldı. Edige Batır ve Kazak-Nogay destanları bunlardan biridir. Bu güzelim eserler bugüne kadar zararlı eserler damgası altında yasaklandı. Onlar hakkında yazılan makaleler, sensor denetim tarafından reddediliyordu ve bu konuda iyi veya kötü fikir bildirmek mümkün değildi.

Yukarıda adı geçen destanlar için verilen hükmün hiç bir ilmi temeli olmadığını şimdi söyleyebiliriz. Tarihi şiirlerde bazı tarihi olaylar ve tarihi kahramanlar anılıyor diye, halklar dostuğu için tehlikeli göstermek bir alışkanlık haline gelmişti. Tarihten malum Ediğge ve Şora kahramanların yaşadıklarını destandan aramak ve bu destanların bir edebi eser, halk hayalinin ürünü olduğunu bilmezlikten gelme, sözlü edebiyat eserlerinin tabiyatını önemsememe gibi davranışlar folklor inceleme sırasında çok yanlışlıklara yol açmıştır.

Kazak halkının edebi mirası “Edige Batır” jırının yasaklanması tarihi bir şahıs olan Edige ‘nin Moskova’ya yürüdüğü seferi içindir. Oysa destanda Toktamıs han ve Edige Biy’in arasında geçen olaylar tasvir edilir, Rusya ve halkını andıran bir tek kelime bile geçmiyor. Sıkı denetim zamanında bir de bir Kazak bilim adamı bu konu hakkında fikir bildiremedi. Aradan biraz zaman geçtikten sonra Rus alimi, akademik V. M. Jirmunskiy “Türklerin Kahramanlık Destanları (Türkskiy Geroiçeskiy Epos)” adlı kitabında “Edige Batır” destanını etraflı bir şekilde inceledi. “Edige Batır” destanı yasaklandıktan sonra destan kahramanla akrabalık ilişkisi olan kişiler hakkındaki tarihi şiirlerin hepsi yasaklandı. Murın jırau’ın “Kırım’ın Kırk Batırı” adli dizi destanlarından “Anşıbay Batır”, “Parparya Batır”, “Kuttıkıya”, “Nuradin”, “Musahan”, “Orak-Mamay”, “Karasay-Kaziy” adlı destanları da aynı kaderi paylaştı.

“Şora Batır” destanı da “Edige Batır” giyen hükmü giysdi. Destan nüshalarından birinde Şora Kazan şehrini kafirlerden kurtarmak için sefere çıkar. “Kafir” kelimesini görenler “Şora Ruslara karşı savaşmış, ona Sovyet edebiyatında yer yok.” diye yaygara kopardılar. Aslında Şora Rusların düşmanı değil dostuydu. Tarihte Şora Ruslarla savaşmamış, onu, 1547 yılında Kazan Hanı Safagerey tarafından öldürülmüş. Rus çarı Ivan Groznıy Kazan şehrini bu olaydan bir kaç yıl sonra işgal edecektir. Ama Şora çar askerlerine karşı savaşsa bile onun adını tarihten silmeye hakkımız var mı? Destandaki Şora halkın “böyle kahramanlarımız olsa” diyen hayalinin yaradılan, tarihi kişiye sadece adı benzeyen kahraman olduğunu görmemiz gerekirdi. 50 yıllarda bunu düşünecek ilmi bir ortam yoktu. “Şora Batır” destanının asıl nüshalarında epik düşman Kalmaklar’dır. Bu destan Kazaklar’dan başka Tatarlar, Başkurlar, Çuvaşlar, Kumıklar ve Nogaylar’da rastlanır. Bu nüshaların hepsinde Şora, halkı koruyan, düşmanlara cesurca karşı çıkan, cengaver bir kahramandır.

Er Sayın, Karasay Kaziy destanlarının “destanda savaş medhediliyor” bahanesiyle okuma yasağı alması akla sığmıyor. Destanların asıl mevzusu düşmanlarla savaş, düşmanları alt eden halk kahramanları değil mi? Savaş tasvir edilmeyen destan yoktur dünyada. Halkın epik şuuru öz kahramanlarına düşmanını yenik düşürür, bu bir doğal geçerliliktir. Kırgızların “Manas”ında Kalmakların “Jengir”inde, Ermenilerin “Sasunduk David”inde de durum böyledir.

Bunların hepsini göz önünde bulundurarak, Kazak-Nogay destanlarını ilmi tetkiklere dayanarak tekrar inceleme ihtiyacının olduğunu görüyoruz. Aslında bu hiykayeler halk hafızasında bugüne kadar yaşamıştır. Karakalpakistan’da yaşayan Kazak destan anlatıcıları (jırşılar) düğün, eğlence yerlerinde “Edige Batır” ve “Karasay-Kaziy” destanlarını geleneksel makamlarıyla hala söylemektedirler. Jırşı Kayrolla İmangaliyev’ın anlattığı Karasay-Kaziy plakaya kaydedildi. Destanların, halkın ruhuna işleyen, milli kütürümüzün ayrılmaz bir parçası olduğuna başka bir delil lazım mı?

Zamanında ilmi objektif hakikatı göz ardı ederek, kütür miraslarımızı dogmatik tutumların kurbanı etmeden dolayı küçük görülen sözlü edebiyatı araştırma prensepleri şu anda nettir. İlk önce tarihi gerçek ve edebi gerçeğin arasında çok fark olduğunu, folklor ürünlerinin de, edebi eserler gibi sanatsal hayal kanununa bağlı olduğunu kabul etmeliyiz. Destan kahramanının adı tarihi bir kişiye benzeyebilir, ama destanda tamamen başka bir kahraman olarak önümüze çıkar. Tarihte belli bir olayları anlatan tarihi şiirler ve destanların derleme prensepleri de ayrıdır. Yukarıda adı geçen ve başka da destanların edebi, teknik hususiyetlerini etraflı bir şekilde incelemek için, bütün nüshalar karşılaştırılmalıdır. Hatta destanın başka Türk halklarında bulunan versiyonlarına da tipolojik tetkik yapılması gerekiyor. Sözlü edebiyat eserlerini, yazılı edebiyat ürünlerinden ayıran fark onların etnografi, tarih, dil bilimleri ile iç içe olmasıdır.

Biz folklor araştırmalarında yer alan eksikliklerin bir kısmından bahsettik. Tarih biliminde hak ettiği değeri veremediğimiz tarihi kişiler etrafında teşekkül eden şiirler, efsaneler, destanları da araştırmanın vakti inşallah gelecektir. Bu konuda “Naurızbay-Kanşayım” destanını örnek verebiliriz.

Şimdi folklor araştırmalarında karşılaştığımız engeller aşıldı ve destanları araştırma metodolojisi problemleri üzerine her türlü makaleler yazılıyor, tezler savunuluyor. Ama yapılacak çok işimizin olduğu bir gerçektir.

Maalesef engeller bitmek bilmiyor. Kazak sözlü edebiyatı, özellikle de destanların seri yayınları durdurulmuştur. Baskıya hazır ciltler yayınlanmıyor. Kazak folklorunu 150 ciltli bir kitap olarak yayınlamak milli kültürümüze kazandırılan çok önemli bir başarı olurdu. Devlet tarafından maddi destek olmayınca bunların basılması mümkün görünmüyor.

Edebiyat ve folklor eserlerini değerlendirme ve araştırma konusunda çok yanlışlıklar yer almıştır. Bu konuda bazı durumları hatırlamadan edemeyeceğiz. 20 yıllarda ulu Abay mirası da türlü eleştirilere maruz kalmıştı. Abay zengin sula-leye mensup, babası yönetici sınıf temsilcisi olduğu için zengin sınıfının şairi saydılar. Edebiyat ve bilim adamlarını, yarattığı eserlerine değil de, sosyal sınıfına göre değerlendirme sovyat döneminden kalan bir derttir. Şortanbay, Dulat, Murat gibi zirve şairlerin eserleri, “zenginlik ideolojisini konu ediniyor” bahanesiyle yasaklanmıştır. Folklor sahası da bu dogmatik görüşlerin kurbanı olmuştur. Destan kahramanları Kobılandı ve Alpamıs babaları, Toktarbay ve Bayböri zengin olduğu için okul proğramından çıkartılmıştı. Kazak operasının klasik eseri Kız Jibek 50 yılların başında tiyatro repertuvarından çıkartıldığını halk, umarım hala unutmamıştır. Meşhur besteci E.F. Brusilovskiy’in yarattığı, halkımızın şaheserlerinden oluşan bu ünlü opera bir kaç kuşağa estetik terbiye veriyordu. Ama bir zamanlar güzeller güzeli Jibek ve kendine yar aramaktan başka günahı olmayan Tölegen yiğit halk düşmanı oluverdi. O zamanlar çok ciddi, sıkı denetimden geçen halk şarkıları ve bestelerinin hali çok zordu. Zengin, zenginlik, sal-seri kelimeleri geçen şarkılara söyleme yasağı bile kondu. Buna örnek, Karaötkelli bestekâr Gaziz’in mükemmel bir şarkısı sırf içinde “yorga ata bindim, hızlı koşan bir at ta yanımda, asla kırmadı benim gönlümü kaşı kalem güzeller,” gibi satırlar bulunduğu için zengin sınıfına ait şarkı olarak yargılandı. Abay’ın “Sekiz Ayak” şiirinde şöyle bir satır vardır: “toplum ne derse ona başını sallamak cahilin adetidir.” İşte bu satırı “kollektif yönetim sistemine karşı çıkma” olarak yorumlayıp, satırı kitaptan çıkartmak için çaba sarfedenleri de gözümüz gördü. Bu görüşler şahsi görüş olsaydı, meselenin çözümü kolay olurdu.... Günümüzde edebiyat ve folklor eserlerini olduğu gibi halka yayma ve duyurma özgürlüğü var. Ama biz ebedi mirasın sadece belli bir kısmını tantmakla kısıtlı kaldık. Bunun için okul ve üniversite öğrencileri edebi ve tarihi süreci bir bütün, tam şeklini tanıyamadı, sadece “kızıl denetimi” geçen eserleri okurdu. Bu süzgeci geçen eserlere bile tedbirli bakıyorlardı. Arkaik veya dinî kelimeler kesilip atıldı. Masallarda da, destanlarda da zenginler, kahramanlar, biyler, hanlar medhedilir, bazen de kötülenir. Çünkü hayat aynı kavramlardan oluşmuyor. Sözlü edebiyat, halkın asırlardan beri süregelen dünya görüşünü tüm zıtlıkları ile öne süren özel bir sahadır. İşte böyle bir geçmişimizin emaneti olan, kelime bir yana bir harfinin bile düşmesine kıyamadığımız yadigarlar paramparça oldu. Eserleri işlerine göre düzelttiler, bazı satırları kestirip attılar, içeriğini bile serbestçe değiştirdiler.

Edebiyattaki yalın, tek taraflı kavramların kaynağı edebiyat, folklor eserlerindeki sınıfsal ve beşeri sıfatların mantıklı düşünme sistemini anlamamadır. “İnsanlık tarihi – sınıfsal mücadele tarihi” teorisini dogmatik bir biçimde kabullenme türlü yanlışlıklara yol açmıştır. Elbette dünyada ulusal ve sosyal eşitsizlik varken, sınıfsal mücadele devam edecektir. Ama bu sınıfsal mücadele insanlığın gelişmesine engel olan bir öğe değildir, tam tersine onu tamamlayan bir olgudur. Sovyet edebiyatı tarihinde eserler sınıfsal eğilim açısından değerlendirildi. Edebi eserlerde de ilk önce işçi sınıfının hayatını, başarılarını ve amaçlarını tasvir etmek talep edildi. Bazı ünlü eserler böyle eğilimlerin ağr bastığı dönemlerde yazılmıştır. Sınıfsal mücadele üzerine değil de, hayatın ve insanliğin derin kaidelerini mevzu edinen “Tınık Don” romanı tüm Rus Sovyet edebiyatının şaheseri olduğunu kabul etmeyen yoktur. Kazak Sovyet Edebiyatında devrim konusunu işlemeyen “Abay Jolı” romanının da en güzel eser olarak kabul edilmesi, romanda tüm insanlığa ait ebedi hayaller ve niyetlerin doğal bir tarzda anlatılmasıdır. XX asrın sonuna da geldik. Kazak Sovyet Edebiyatı’nın yüzlerce eserleri arasından hangileri yeni kuşağın severek okuduğu şaheser sıfatını koruyabileceğini vakit gösterecektir. Dünya halkları yaradan sanat eserlerini, bilim sahasında elde edilen başarıları, keşifleri, çıkılan zirveleri bilmeden, iklim zamanın belli bir kısmında elde edilen maddi ve manevi başarılarla sınırlı kalmak dargörüşlülüğe götüren yoldur. Kazak Sovyet Edebiyatı döneminde teşekkül eden eserlere ne kadar önem verilse de, onların insanlık muradına giden yolda sadece bir basamak olarak kalacağını kabul etmemiz lazım.

Bugünlerde dünya çapında yer alan durumlar, insanlık ve sınıfsal kavramlarına yeni bir yön vermiştir. Dünyayı saran ekolojik sorunlar, dünyanın yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalması insanlığı farklı düşünce arayışına itmekte. Hava kirlilği, su meselesi, asırlarca dolup taşan denizlerin, nehirlerin, göllerin çöllere dönüşmesi, kırlarda hayvanın, sularda balığın, ormanda kuşların azalması, yer altı zenginliklerimiz ve toprak ananın verdiği niymetleri ısrafla kullanma – bunların hepsi insanlığın hayatı ve sağlığını korumayı gündemin ilk sırasına taşıyor. Dünyada barış ve birliği sağlamanın, özel devletler, sınıflar, toplum çıkarlarından üstün bir konu olduğunu hissettirdi.

Bir ateşle tüm insanlığı ifna edebilecek kapasitedeki silahların icadı, toplumda büyük bir endişe yarattı. Bundan sonra “kim kimi yenecek” diye bekleyemeyiz, bütün dünya halklarının beşerî ve ahlâkî şuurunu birleştirme yoluyla savaşı önlemek sıradaki ilk meseledir. İnsanlığı nükler silahının pençesinden azad etmeden asil ideallerimize kavuşmanın mümkün olmadığını toplum idrak etti. Kazakistan’da nükler denemelere karşı çıkan “Nevada” eyleminin faaliyet bulması, toplum bilincinin yeni boyuta geçtiğini gösterir. Bu eylem dünya çapında destek buldu.

Dünyayı tek başına parçalayıp, ülkeleri yok edebilecek kapasiteye sahip nükler silah, dünyayı tehdit eden en büyük felakettir.. Kazakistan’ın tam ortasında bulunan, dünyanın en büyük deneme sahası Semey üssünde yapılan denemelerin insan ve taabita verdiği zararını gizli tutmak insanlık prenseplerine zıt düşer. Dünya Barış ve Güvenlik hareketine Kazak halkının meşhur şairi, ismini dünya tanıyan, vatansever Oljas Süleymenov’un önderlik etmesi doğal bir harekettir.

Nükler silah icad eden ülkelerin, atıklarını Kazakistan sınırlarına gömme gibi sinsi hareketlerine son vermeden, halkın geleceğini yok eden tehlikeden kurtulmak mümkün değildir. Kazakistan’ın Milli Kalkınma Stratejisi’nde denemelerde radyasyon karışan topraklarımızı yeniden düzenleme, gündemdeki ilk mesele olmalı.

XIX yüyılın ikinci yarısı ve XX asrın başlarında ortaya çıkan Pangermanism, Panslavizm, Turancılık, İslamcılık gibi terimlerin manası, onların teşekkül sebepleri ilmî ve siyasî edebiyatta sayısız biçimde tanımlanmıştır. Belli bir tarihi süreç içerisinde ortaya çıkan terimleri her toplum kendi görüş açısına dayanarak tanımlamaya çalışmıştır. Mesela “panslavism” terimini, ilk defa slavyan halklarının milli mücadele başlatmasından şüphelenen Almanya şovinistleri, bir siyasî akımın adı olarak kullanmıştır. İlk başta milliyetçilik ideolojisi olarak dünyaya gelen panslavizme ne kötü, ne de iyi akım niteliği veremiyoruz. Bu akım çok taraflıdır. Bu akımı Slavyan halklarını baskı altında tutan idarenin kötü anlamda kullanarak, slavyan halklarının milli mücadelesini karalama amacı gütmüştür. Turancılık ve İslamcılık kavramlarının kullanış şeklinde de böyle bir durum söz konusudur. Doğu ülkelerinin egemenlik, siyasi bağımsızlık, dinî birliği koruma, sömürücülere karşı mücadele ideolojisi sıfatında ortaya çıkan İslamcılık, Türki halklarının hepsinin aynı kökten geldiğini temel edinerek, bir bayrak altında birleşme maksadıyla ortaya çıkan Turancılık ta ilk başta milliyetçi ideoloji sıfatında teşekkül etmişti. Sonradan çarlık sömürücü idare, islam dininde olan Türk halklarının bağımsızlık eylemlerini bastırmak için, “Turancılık” ve “İslamcılık” kavramını tersine döndürerek, kötü amaçlarına araç ettiler. Bundan sonra halkı aydınlanmaya yönelten, kültür miraslarını yaymak için kitaplar bastıran, gençler ana dilinde eğitim görsün diye çırpınan Türk aydınlarına milliyetçi damgasını vurarak, halkın üretici kısmını birer birer yok etmeye başladı. İdaresi altında olan halkı ezen, hiyanet eden, manevi açıdan çökertmeyi iyi bilen Rus emperyalistleri, bilinçli ve bağımsız fikirleri hemen lağvetmeyi çok iyi biliyordu. Ekim devrimine kadar Kazan basımevleri, çok önemli eğitim faaliyetlerinde bulunmuştur. Bu basımevlerinde Kazak dilinde binlerce kitabın yayınlandığını bugün herkes biliyor. O kitaplar kolay çıkmıyordu. Aptal sensörcülerin sıkı denetimi, Kazakça, Tatarca, Özbekçe, Azerice, Kumıkça kitapların basılımını bin bir bahane uydurarak engel olmaya çalıştı. Tatarların zirve alimi A. Karimullin’in “Tatar Kitapları Kaynağında (U istokov tatarskoy knigiy)” ve “Tatar kitapları (Tatarskaya Kniga)” adlı araştırmalarında bu durum etraflı bir şekilde anlatılmıştır. Tarihin sayfalarını çevirirken, önder Tatar yayımcılarının başka Türk halklarının dilinde kitaplar yayınlayarak, eğitim ve bilim sahasında önemli rol oynadıklarını görüyoruz ve hürmetle anıyoruz. Emperiyalist idareciler, sömürge halkların tarihini işlerine geldiği gibi ters döndürüyor ve misyoner akıma uygun kitapları, halkın kültürü ve geleneğini küçümseyen, tenkit eden kitapları üst üste bastırıyor ve kullanıyordu. Bu kitaplarda halk kahramanları aptal isyancı, milli mücadeleler ise isyancıların çıkardığı önemsiz bir ayaklanma olarak nitelendirildi. Bu siyasetin güttüğü amaç, azınlıkları dininden ve geleneğinden uzaklaştırarak, ruslaştırma olmuştu. Eğitim alanında Türk dillerinde basılan ufak bir kitap Çarlık sistemine zarar veren tehlike olarak görüldü. Bu yüzden Kazan şehrinde çalışan on beş basımevi sık sık kapatılıyordu, yayımcılar ceza ödemek zorunda kalıyordu. Hatta Çar “buratana halkların çocuklarının eğitimi yasaklansın” fermanını da çıkarttı. Türk aydınlarına da her zaman süikast yapıldı.