АЛҒЫ СӨЗ
Сяо Мао ұстаз өзім ұнататын балалар әдебиеті жазушыларының бірі. Ол маған «Балалықтың фотосуреттері», «Күндіз қандай болады?», «Шабарман» сынды бірнеше шығармасын ұсынып еді. Мен оларды Weibo-ның «Балалар кітабы» сайтына шығарғанмын. Сяо Мао маған сыйлаған әрбір кітабына «Балалар оқуы – барлық оқудың негізі», «Жұмыр басты пенденің бәрі махаббат пен арман қуған тұлпарлар», «Қызықты кітаптар оқып, көңілді адам болайық» және т.б. нақыл сөздерімен қолтаңба жазып беріп отырды. Оның әдеби шығармашылығы мен оқу туралы ойларын осыдан толық байқауға болады.
Жақында «Минтянь» баспасының редакторы Сяо Мао мырзаның жаңа кітабының баспадан шығатыны туралы айтып, менің сол кітапқа алғы сөз жазып беруімді өтінген болатын. Мен кітаптың «Тау мен теңіз ертегілері» деген ерекше атауын естігенде, қауырт жұмысымды қайырып қойып, бірден келісімімді бердім.
«Таулар мен теңіздердің классикасы» (Шань хай цзин) – Қытайдың Цинь дәуіріне дейін жазылған ежелгі кітабы, еңбекте негізінен география, табиғат байлықтары, наным-сенімдер, бақсылық пен мифтер, сондай-ақ ежелгі тарих, медицина, әдет-ғұрып, халықтар, т.б. туралы мағлұматтар топталған. «Таулар мен теңіздердің классикасы», «Теңізді толтырған Цзинвэй», «Күнді қуған Куафу» сияқты таныс мифтер мен әңгімелер ғана емес, сонымен бірге кітапта біз көп біле бермейтін тамаша таулар мен өзендер, сиқырлы жаратылыстар туралы айтылады.
«Таулар мен теңіздердің классикасы» көне тарих пен географияны, жергілікті ерекше өнімдерді зерттеуге мол деректер береді. Сондай-ақ кітапта сөз болған фантазиялық сипаттағы, таңғажайып миф-аңыз ертегілер әдеби шығармашылыққа құнды элементтер беретін кеніш саналады. Ол балалар әдебиеті шығармашылығы үшін де үлкен мүмкіндік бере алады. Қазіргі заманғы қытай әдебиетшілері «Таулар мен теңіздердің классикасындағы» жер-су атаулары, өсімдіктер, құбыжықтар сияқты өкілдік элементтерге негізделе отырып, оларды әдеби туындыларға айналдыру сынды жаңғырту жұмысын жүргізіп келеді. Жақында Қытайда жарық көрген «Қайта оралған батыр» және «Құбыжық аңдар» дейтін танымал екі фильм де «Таулар мен теңіздердің классикасы» атты шығарма мазмұны негізінде жазылғанын білеміз.
Сяо Мао ертегілерінде «Сяо Маоның өзіне тән ерекшеліктері бар» деген пікірді жиі естиміз. «Тау мен теңіз ертегілері» топтамасына келер болсақ, одан да сол ерекшеліктерді кездестіреміз.
«Таулар мен теңіздер классикасы» Сяо Маоның хоббиі делінеді. Ол «Таулар мен теңіздер классикасының» көптеген нұсқасын жинап, сақтап келеді. Демек, ондағы мәтін мен иллюстрациялар оған үлкен ой салып, шығармашылық шабыт сыйлағаны даусыз. Сяо Мао «Таулар мен теңіздер классикасын» дәстүрлі мәдениеттің мәйегі деп санайды. Қазіргі кезде ол соны пайдаланып, кәдеге жаратып отыр. Автор Қытай балаларының қазіргі шынайы өмірін «Тау мен теңіз ертегілеріндегі» қиялмен тығыз қабыстырып, шындық пен фантастиканы, бүгінгі өмір мен көне дәстүрді, классика мен заманауи стильді біріктіріп, жаңа ертегілер құрастырды. Оның бұл шығармашылық қадамы бізді қуантып отыр.
Мысалы, Сяо Мао «Таулар мен теңіздер классикасында» айтылатын башэ (bаshе)1 пілді жеп, сүйегін бірнеше жылдан кейін шығарып тастайды деген аңызды негіз ете отырып, үш жылан туралы ертегі құрастырып шықты: онда Вэйвэй деген кішкентай башэнің И-имен үйленіп, өздігінен жүріп-тұра алмай қалған кәрі башэге қамқор болғаны баяндалады. Кәрі башэ өлер алдында оларға «піл жемеңдер» деп өсиет айтып кетеді. Кішкентай башэ оның өсиетін тыңдамай, пілді жұтып қояды. Бұл қызықты оқиға желісіне құрылған шағын ғана ертегі болғанымен, онда терең философиялық ой мен үлкен мән жатыр.
Айта кету керек, «Тау мен теңіз ертегілері» топтамасы балаларға арналған оқиғаларды баяндап қана қоймайды, сонымен қатар балаларға ертегі арқылы негізгі құндылықтарды жеткізуге назар аудартады. Ертегілерде ақиқат, ізгілік, сұлулық ұғымдары өте тамаша тоғысқан. Мысалы, «Отшашар» деген ертегіде әкесі отшашарға «Сен киіміңді, шұлығыңды, аяқ киіміңді түгел шешіп жалаңаштанып, құралсыз, тамақсыз табиғат аясына барып, ағаш пен шөпті қорек етіп, жабайы аңдармен (егер жабайы аңдар болса) дос бол» дей отырып, оған табиғатпен үнемі байланыста болу керек екенін ескертіп отырады. Сяо Мао осы арқылы балалардың табиғатқа етене жақын өскенін, «табиғат тапшылығы бұзылуы» синдромынан зардап шекпесе екен деген арман-тілегін білдіреді. Тағы бір мысал ретінде көрсетер болсақ: Сяо Мао өзінің «Хужэнь» деген ертегісінде «Қиял, мейірімділік, әділеттілік, жаратылыс, уақыт… таңғы шық, шырт ұйқыда көрген түс, гүлдердің жұпар иісі… осылардың бәрі-бәрін ешкім бағаламайтын деңгейге жетті. Бұл адамды қатты алаңдатады және ой салады» деген сөздерді әженің аузына салып береді.
Балалардың қытай дәстүрлі мәдениетіне деген қызығушылығын қалай оятуға болады? Ежелгі қытай классикасының шығармашылық трансформациясы мен инновациялық дамуын қалай жүзеге асыруға болады? Бұл жағында Сяо Мао пайдалы әрекет жасады. «Тау мен теңіз ертегілері» топтамасына енген ертегілер ежелгі қытай халқының ғажайып қиялына мұра ету негізінде оны жаңғыртып отыр. Бұл автордың дәстүрлі қытай мәдениетіне деген құрметі. Бұдан автордың Қытайдың дәстүрлі мәдениетін шығармашылық жолмен трансформациялауы мен инновациялық дамытуға деген ерік-жігерін көруге болады. Қытайда ежелден бар тақырыпты жаңғыртудың өзі балалар әдебиетіне қажетті кеніш болып саналады.
Чжу Юнсинь,
Қытай білім беру ассоциациясының вице-президенті, Қытайдың білім беру саласындағы жаңа оқу экспериментінің негізін қалаушы, Сучжоу университетінің профессоры
Шуху
Әлем пайда болмай тұрып, Оңтүстік Қытай теңізінде (Нанхай) Аспан императоры болған…
«Әлем» деп, мен осы өзіміз өмір сүріп жатқан әлемді айтамын. Бұл әлем пайда болмай тұрған кезге дейін де Оңтүстік Қытай теңізі болған. Ол біз қазір айтып отырған Оңтүстік Қытай теңізі емес, бірақ ол да оңтүстікте болған. Сол теңізде Шу деген Аспан императоры өмір сүріпті.
Бейхайда да (Солтүстік Қытай теңізі) Ху есімді Аспан императоры болыпты. Шу мен Ху дос екен. Ол кезде Аспан императоры – олардың да шаруасы көп болмаған екен.
Шу Худы іздеп жиі келеді екен. Ху да Шуға жиі барып тұрыпты. Олардың бірі Оңтүстік теңізде, бірі Солтүстік теңізде тұрады. Екі теңіздің арасы өте алыс болыпты. Бірақ олар үшін көп уақыт кетпейді. Олар көзді ашып-жұмғанша кезігіп, жолығып тұрады. Олар бір-біріне әне-міне дегенше жетіп барады екен.
Қазіргі кезде Шуху2 дегенің «көзі ашып-жұмғанша, кенет және шапшаң» деген мағына береді. Ал олардың уақытты қалай қысқартқанын менің өзім де білмеймін. Кейбір адамдар олардың көлік құралдары өте дамыған деп болжайды. Мысалы, олардың көлігі айдаһар, бұлт болуы мүмкін. Яғни «Батысқа саяхат» романының басты кейіпкері Маймыл патшасы Сун Вуконгтің бұлтқа қалай ұшуды білгені сияқты деп ойлайды. Бұл пікірдің ешбір негізі жоқ. Ал кейбіреулер олар Аспан императоры болғандықтан, оларда «ерекше қабілет» болады, яғни ұша алады, көзге көрінбейді, жерді кішірейте алады деп ойлайды. Мұның да негізі жоқ. Олар император болғанымен, шын мәнінде, қарапайым адамнан еш айырмашылығы жоқ. Жолда жалғыз жүреді, қасында нөкерлері болмайды. Бірақ олардың жылдамдығына шек келтіре алмайсың. Өте шапшаң, зу етіп жетіп келеді. Ешбір себебі жоқ.
Олардың бір-біріне тез жетуінің бір себебі бар екенін менің өзім қазір біліп отырмын. Бұл құпияны қазірше ашпай тұра тұрайын.
Шу Худың қасына келеді, сонда Ху тұрып:
– Сен келдің бе? – дейді.
– Келдім, – дейді Шу басын изеп.
Екеуінің арасында басқа сөз болмайды, үндемей отырады.
Ху Шудың қасына барған кезде, Шу тұрып:
– Жеттің бе? – дейді.
– Жеттім, – дейді Ху басын изеп.
Содан кейін…
Екеуі жиі кезігіп тұратын болады. Тым жиі кезіге берген соң, оның қызығы болмай қалады. Еңгезердей екі жігіт бір-бірінің бетіне қарап уақытты өткізетін болған… оның еш мағынасы қалмайды. Иә, ешбір мәні болмайды.
Сөйтіп, екеуі тез кезігіп, тез тарасатын болады. Яғни келгенінен кеткені тез.
Олардың кездесуі басында бұлай зерігерлік болған жоқ. Екеуі кезіккен сайын әңгіме-дүкен құрып, көп нәрсені ақылдасып шешетін. Шахмат, гольф ойнап, ән айтатын… сөйтіп, жиі кезігіп, уақытты қызықты өткізіп жүрген екен. Кейін келе бұлардың бәрінен зеріге бастайды.
Ежелгі кезде уақыт тым ұзақ болған, біз оны түсіне алмаймыз.
Ғаламның жасы 13,8 миллиард жыл екені бізге белгілі, ғалам жасын кішкентай күнжіт деп есептесек, ежелгі заманда уақыт қарбыз сияқты үлкен болған. Шу мен Ху осы алып «қарбыздай уақыттың» арасында жүрді. Алдында айтқанымдай, ол кезде Шу мен Ху атқаратын шаруа көп емес. Шу мен Ху арасындағы барыс-келіс тым жиі болғандықтан, олардың көп уақыты «босқа кететін». Ойланып қарасаңыз, бұл жерде біртүрлі қайшылық пен дәрменсіздік байқалатын сияқты.
Қорытып айтқанда, Шу мен Худың өздері не істерін білмей қиналады.
Басқаша айтқанда, кезігудің қызығы қалмайды. Жалығу қорқынышты нәрсе, ол құбыжық сияқты көп уақытты жеп қояды. Шу мен Ху құбыжықтан жеңілгісі келмейді, бірақ басқа амал таппай қиналады.
Осы сәтте олар Хаос дейтін орталық императоры туралы естиді. Олар іздегенін тапқандай, ләм-мим деместен, Хаосқа қарай жүгіріпті.
Хаос та өте қызық екен. Оның аты ғана емес, бейнесі де елден ерек. Ол екеуіне қатты ұнапты.
Сөйтіп, үшеуі жақсы дос болып кетеді.
Хаос Оңтүстік теңіз бен Солтүстік теңіздің ортасында тұрады. Оған жолығу үшін Шу мен Ху үнемі бір уақытта келетін болыпты. Шу мен Ху өздерін онда еркін сезінеді, жалығуды білмейді.
Олар онда барған сайын Хаостың қарбалас жұмыс істеп әбігер болып жүргенін тамашалап отыратын болыпты.
Хаостың тамақты ерекше дәмді жасайтын өнері бар екен! Ол алыстан келген достарының көңілін көтеру үшін ылғи дәмді тағамның түрін-түрін жасап береді. Хаостың тағамдарды қалай дәмді жасағанын өзім де білмеймін.
Хаос оған қоса шарап құяды. Шараптың дәмі де тіл үйіреді екен.
Хаостың достарына тамақ әзірлеп, шарап жасағаны өзіне де ұнайды. Ол достарының тамақты ұнатып жегеніне мәз-мейрам болады. Десе де Хаос өзі нәр татпайды. Өйткені оның аузы жоқ екен. Оның аузы жоқ, сондықтан сөйлей алмайды. Ашығын айтқанда, көп сөйлемейтін Шу мен Ху үшін үндемейтін Хаоспен тіл табысу қиын болмапты.
Мұның өзі бір ғанибет!
Хаос не десең де пікір білдірмейді, мылқау адам сияқты отырады. Хаостың сөйлемейтін себебі ол сөз білмейді емес, қайта сөйлеуге шамасы жоқ. Былайша айтқанда, Хаос мылқау емес, оны мылқау деуге келмейді. Хаостың сөйлейтін аузы жоқ, мылқау адамның аузы бар, екеуінің айырмашылығы осы.
Шу мен Ху мәз-мейрам болып ішіп-жеп отырғанда, Хаос бір шетте оларға «қарап» отырған болады. Қарап отырған сияқты болғанымен, ол шын мәнінде ештеңе көрмейді. Ол көріп тұрғандай кейіп танытады, өйткені Хаоста көз де жоқ. Хаос ұятты біледі. Достары үйіне келіп, оның жайған дастарқанынан дәм татып, мәзмейрам болып отырса, олармен бірге дастарқан басына келмесе, ұят емес пе?! Сол себепті Хаос, көзі жоқ болса да, олардың қастарында қарап отырған сыңай танытады.
Енді біз Хаостың мүлдем басқаша екенін, шынымен де елден бөлек екенін бірте-бірте біліп келеміз. Оның аузы, көзі, оған қоса мұрны да жоқ. Оның тіпті құлағы да жоқ. Айта берсең, кіндігі де жоқ.
Хаос аузы-мұрны жоқ, жұмыртқа сияқты жұпжұмыр.
Бірақ оны Шу мен Ху қатты жақсы көреді.
Олар Хаоспен жақсы дос болып кетті! Тіпті айырылмастай достар. Шу мен Ху қашан келсе де, Хаостың дәмді тағамы, шарабы дайын. Әр келген сайын тамақтың түрін өзгертіп отырады, сол себепті жалыққан емес. Бұл жолы ішіп-жеп кетсе, келесі жолы тың дүние дайын тұрады.
Достармен бас қосу Шу мен Худың өмірінің маңызды мәніне айналды.
Олар тек тамақ үшін жүр деуге болмайды. Хаос ол екеуіне дәмді тамақ әзірлемесе де, жертөледегі жақсы шарапты шығармаса да, Шу мен Ху Хаоспен жүздесуге асығып тұрады. Өйткені олар шынайы досқа айналып кеткен. Шу мен Ху көп сөйлемесе де қатарларына Хаос қосылған соң қызықты бола бастады. Олардың (жоқ, үш адамның) сөйлесетін шексіз тақырыбы бар (Хаос сөйлемесе де) сияқты болады. Олар көп нәрсені талқылайды, дауласады, қызарақтасады. Сосын қайта қол алысып, құшақтасып, сыбырласып, ұзақ әңгімелеседі… Хаоста үн жоқ, бірақ оның орны бөлек.
Хаос басқа, ол салыстырмалы түрде айтқанда, «анықтамалық жүйе». Шу мен Худың байланысы барған сайын тереңдеп, бір-бірінен ажырамастай болып кетеді.
Хаос кейде басын изеген сияқты, кейде басын шайқаған сияқты болады. Денесінің мәлім бір бөлігін «бас» деп айтсақ дегенім ғой.
Хаос тек тыңдайды, сөзге араласпайды.
Хаос тек қабылдайды, пікір білдірмейді.
Кейде Шу мен Ху бір мәселеге байланысты өзара келісе алмай қалса Хаосқа жүгінеді. Хаостың құлағы жоқ. Бірақ Шу мен Ху оны мылқау деп ойлаған емес. Олар Хаос бәрін естиді, бәрін біледі деп сенеді. Олар Хаостың пайымына әбден сеніп алған.
Біз түсінбейтін нәрселерді (Мәселен, Хаостың көзі болмаса, ол қалай көре алады? Аузы жоқ болса, қалай сөйлей алады? Құлағы жоқ болса, қалай естиді? Мұрны жоқ болса, қалай тыныс алады?), Шу мен Худың түсінуі мүлде қиын болған емес. Олар Хаосты ерекше болмыс деп біледі. Хаос десе – Хаос. Ол тұтас бір тұлға, жұмыр дүние, оның білмейтіні жоқ, ол құдірет иесі, Хаос, ол бөлектен құралмайды (қол, ауыз, аяқ…), біртұтас нәрсе деп ойлайды.
Әйтпесе, Хаостың тамақ пісіріп, шарап дайындауын түсіну қиын болар еді.
Ол тамақты қалай жасайды? Шарапты қайдан алады? Шу мен Ху түсінігімен айтқанда, Хаос дегеніміз – үлкен бір кеңістік. Оның жеке-жеке бөлмелері, жәшіктері бар. Оның ішіндегі заттар әртүрлі санаттарға бөлінген, не керектің бәрі бар. Оның ішінен қалаған заттарды алуға болады, тек…
Уақыт зымырап өтіп жатыр.
Бір күні Шу мен Хуға бір тосын ой келеді. Олар Хаосқа келген сайын ішіп-жеп кетеді, ұзақ уақыт өте келе аздап сәл қымсынатын болды. Енді не істеу керек?
«Сыйға – сый, сыраға – бал» деген болушы еді ғой. Хаос болса өзі жасаған дәмді тағам мен шараптан татып алмайды, бұл енді ұят болар деген ойға келеді. Оның үстіне, адамдар әр нәрсені өз тұғысынан ойлағанды ұнатады ғой. Менде болса, онда да болу керек деп ойлайды. Өзінде ғана болып, басқаларда болмаса, бірдеңе жетіспей тұрғандай сезімде болады. Сөйтіп, Шу мен Ху Хаос үшін аз да болса бірдеңе жасау керектігін сезінеді. Хаос оларды әрқашан қызу қарсы алып келеді. Оларды асты-үстіне түсіп күтіп келеді, оған ештеңенің керегі жоқ, онда бәрі бар. Жоқ, оған керек нәрсе бар, мәселен…
Шу мен Худың ойына бір нәрсе келеді.
Олар келесі жолы Хаосқа келген кезде балта, қашау, бұрғы, пышақ, құм қағаз әкелді… Олар Хаосқа көз, құлақ, ауыз, мұрын жасап, оны дәл өздеріне ұқсатып шығарғысы келеді.
Тарихи деректерде олар осы жұмыспен жеті күн бойы айналысты делінген.
Шу мен Ху Хаосқа ауыз, мұрын, құлақ, көз жасап берсек, өзіміз сияқты қалыпты адамға айналуы мүмкін деп ойлады. Бірақ олардың арманы орындалмайды. Хаос Шу мен Ху сияқты адамға айналмайды, ол өліп қалады.
Хаос өлген соң, Шу мен Ху қатты қайғырады. Олар бұл өмірден мүлде түңіледі, екеуі Хаоссыз өмірдің мәнін жоғалтады. Сөйтіп, Шу мен Ху да өледі. Бұл жерде бір нәрсені түсініп алу керек, Шу мен Худың өлуі мүмкін емес. Басқаша айтқанда, Шу мен Ху, шын мәнінде, өле алмайды. Олар қаласа да өле алмайды, бұл олардың еркінде емес.
Не үшін?
Өйткені Шу мен Ху – уақыт, яғни олар уақыт құдайы.
Біз басында Шу мен Ху бір-біріне кезігу үшін біреуі Оңтүстік Қытай теңізінен Солтүстік Қытай теңізіне дейін, екіншісі Солтүстік Қытай теңізінен Оңтүстік Қытай теңізіне дейін көзді ашып-жұмғанша жетіп келеді деп айттық. Себебі: Шу мен Худың өзі уақыт. Олар қаласа уақытты жылдам немесе баяулата алуы мүмкін. Олар үшін арақашықтық деген ұғым болмайды. Сондықтан Оңтүстік Қытай теңізі мен Солтүстік Қытай теңізі бір-бірінен сонша жырақ болса да, олар өз қалаулары бойынша бір-біріне келіп-кетіп тұды.
Шу мен Ху кенет жетіп келеді.
Шу мен Ху уақытты билейді, олардың уақытқа билік жүргізе алатын қасиеті бар. Сондықтан олар үшін уақыт өте арзан нәрсе болып саналады, олар уақытты өз қалауы бойынша «жұмсай алады». Уақыт оларға мәңгі таусылмайтын нәрсе болып сезіледі, олардың уақыттан жалығатын себебі сонда.
Осы сәтте ғана Шу мен Ху кенеттен Хаосқа тек уақыт жетпейтінін түсінді. Яғни Шу мен Хуға сарқылмайтындай сезілген уақыт, Хаосқа жетіспейтін еді.
Егер Хаостың аузы, мұрны, көзі мен құлағын бітеп қойса, онда Хаос қайта тірілер ме еді?
Біз білетін Хаос қайта тірілді.
Шу мен Ху Хаостың ішіне кіріп, саңылауларды бітеуге кірісіп кетеді.
Тез әрі шапшаң.
Шу мен Ху кенет жетіп келеді.
Хаос қайта тіріледі.
Шу мен Ху Хаостың саңылауын бітеу жұмысын аяқтауға аз қалған кезде Хаостың өздеріне арнап дайындаған дәмді тағамдарын соңғы рет рақаттана жеп отырады. Олар Хаосты тез тірілту үшін тамақты асығыс-үсігіс жегендіктен, тамаққа қақалып-шашалып, ықылық атып, Хаостың саңылауын бітеуге қайта кіріседі.
Сөйтіп, біз өмір сүріп жатқан мына әлем Хаостан тұрады.
Хаос әлемге айналды.
Шу мен Ху уақытты білдіретін «кенет» деген сөзге айналады.
Сөйтіп, уақыт құдайлары ретінде, адамдардың ойында олардың ныспысы ғана қалды.
Уақыт өлмейді, ол мына маған айналып кетті.
Менің атым Иемин3.
Мен уақыт құдайынан жаралғанмын. Мұны айтқаным орынды, оның еш өтірігі жоқ.
Менің атым не үшін Иемин болды?
Оның өзі бір қызық әңгіме. Иемин деген сөз ықылық атқанда шығатын дыбысты білдіреді. Бір ықылық пен келесі ықылықтың арасы бір секунд. Сағаттың тық-тық еткен дыбыстары сияқты.
Естідің бе? Уақыт зулап өтіп жатыр.
Тық-тық, тық-тық…
Түпнұсқаға сілтеме
1. «Чжуан-цзы» деген кітаптың «Индиван» деген тарауында: «Оңтүстік Қытай теңізінде Шу дейтін тәңір, Солтүстік Қытай теңізінде Ху дейтін тәңір бар, ал осы аталған екі жердің ортасында Хаос дейтін тәңір бар. Шу мен Ху Хаосқа келіп бас қосып тұрады, Хаос оларға ас-су дайындап береді. Шу мен Ху оның бұл жақсылығын ақтау үшін басы-көзі жоқ Хаосқа көмектесіп, оған көз, ауыз, мұрын, құлақ жасап бермекші болады, олар жеті күн дегенде бұл жұмсты бітіреді. Хаос аузы, көзі, мұрны, құлағы болған күні өліп қалады» деп жазылған.
2. «Таулар мен теңіздер классикасы: Ішкі теңіздер» деген еңбекте: «Су құдайы Гунгуннан топырақ құдайы Хоуту, Хоутудан Имин туады. Имин екі жылды бір мүшел деп «мүшел қайыру» әдісін ойлап табады» деп жазылған.
3. «Таулар мен теңіздер классикасы: Батыстағы шөл дала» деген еңбекте: «Иемин жердің ең батыс шетінде орналасқан, ол күннің, айдың және жұлдыздардың көріну рет тәртібін басқарады» деп жазылған.
Постскриптум
Бұл – уақыт туралы ертегі.
Қытай халқының уақыт туралы ұғымы өте қызық. Уақытқа қатысты көптеген сөз бар, мысалы, кенет, көзді ашып-жұмғанша, лезде, т.б. Ал бұдан бөлек, Үндістаннан келген буддизмге қатысты сөздер де кездеседі. Мысалы, кльпа, сәт, лезде, кшана, лезде…
Иемин – «Таулар мен теңіздер классикасында» кездесетін уақыт құдайының аты. Бұл ертегіні Иемин айтып отырғандай болады.
Маған «Иемин» деген сөз ұнайды.
Мен кейбір ерекше немесе жалпыға ортақ сөздерге назар аударғанды жақсы көремін.
Бұл ертегіде адам баласының «жалғыздық» сезімі туа бітеді деген тақырыпты ашып тұрған жоқ па? Сондықтан адамдар байланыс жасауды, мұң-шерін біреуге айтуды, бір-бірімен жақындауды қалайды.
Бұл ертегіде үш еркектің (құдайдың) арасындағы достықты баяндайды.
Бірге өмір сүруге, бірге өлуге дайын.
Шу мен Ху Хаосқа ауыз, көз, мұрын, құлақ жасаймыз деп өлтіріп алады.
Артынша Шу мен Ху Хаостың саңылауына кіріп, оны бітеп Хаосты тірілтеді. Өйткені шухудың өзі уақыт болатын.
Уақыт болған соң, Хаос өлмейтін болады.