- -
- 100%
- +
Լռությունը Անհունին կրկներևույթն է տիեզերքին վրա։ Մտքեր և խոհեր
Երբ մարդ չկրնար աշխատել՝ կամ կը լռե, կամ կուլա։ Լռությունը Անհունին կրկներևույթն է տիեզերքին վրա։ Մարդ ընդհանրապես կուլա, որովհետև ամեն մարդ չկրնար Անհունության շարունակությունն ըլլալ։ Լույսի շարունակությունը, պատկերներու հաճախանքը, կյանքի խավարակուռ անկյունները թափանցելու Ուժը՝ դեպի գերեզման ստույգ վազք մը կը նշանակե։ Ընդհանրապես բանաստեղծները շուտ կը մեռնին, որովհետև շուտ կը տեսնեն։
***Գանգեր կան, որոնց մեջ կրնա սեղմվիլ վերջալուսային հորիզոնի մը բովանդակ կարմիրը, մրրկահույզ օվկիանոսին գիշերվան մը հառաչանքը, Անհունություն մը, խավար մը աստղազարդ, և արևելյան զեփյուռի մը տարագիր թևը։
***Ձեզ մե շատերը ընկերներ ունիք, որոնք կը պաշտպանեն ձեզ ձեր ստությանը մեջ, բարոյական նվաճում մըն է այդ անոնց համար և ընկերային կուռ չարիք մը, որ մարմին կառնե անմեղորեն, բայց մեծ է այդ զոհողությունը անհատական բարոյական տեսակետեն։
Չսերտած դասեր. Ժառանգություն
Երբեմն ես ու Շեմսին կռվում էինք իրար հետ: Կռվում էինք առանց պատճառի: Նա ինձ հանկարծ անվանում էր «կյավուր» (անհավատ), իսկ ես նրան անմիջապես անվանում էի «իթ» (շուն): Այս բառերը մենք սովորել էինք մեր տներից եւ դպրոցներից: Բոլոր թուրքերը հայերին կյավուր էին անվանում, եւ բոլոր հայերը թուրքերին` իթ:
Հորս մոտ գալիս էին թուրքեր, արժանանում էին մեծագույն հյուրասիրության, բայց երբ գնում էին, սիրալիր եւ հարգալիր ողջույններով բաժանվում, հայրս նրանց ետեւից մրթմրթում էր` «իթլեր»: Իհարկե, երբ հայրս էր դուրս գալիս մի չափազանց հարգալից հյուրասիրությունից, նրա ետեւից թուրքերը մրթմրթում էին` «կյավուր»:
Երբ ձերբակալված եւ շղթայակապ մի հայի կամ մի խումբ հայերի անցկացնում էին փողոցից դեպի բանտ, հայերը գլխիկոր անցնում էին, իսկ թուրքերը կանգնած` հրճվում էին, խնդությամբ լցվում: Իսկ երբ թրքական դագաղ էր անցնում փողոցից, հայերը, աչքերը դեպի երկինք հառած, մրմնջում էին. «Փա՜ռք քեզ, Աստված»: Ուրախանում էին, որ մի թուրք պակասել է:
Ինչու՞ էր այդպես` ես չէի ըմբռնել, եւ առանց հարցուփորձի իմ մեջ խորացավ ատելություն դեպի «շները», եւ Շեմսիի մեջ աճեց ատելություն դեպի «կյավուրները»:
Երբ մենք փոքր էինք, /հայերով/ մի խաղ էինք խաղում, որ կոչվում էր «Հայ եւ թուրք»: Դա պարզ մի խաղ էր` մեջտեղը մի քարակույտ, որ ամրոց էր կոչվում, մանուկները բաժանվում էին երկու մասի` ամրոցը գրավելու: Բաժանված խմբերից մեկը կոչվում էր հայ, իսկ մյուսը` թուրք:
– Ծո՛, թուրքերը մտան…
– Հայերը բերդին կմոտենան, տվե՛ք գլխներուն:
Եվ սա համարվում էր անմեղ խաղ: Այդ խաղը շարունակվեց մինչեւ իմպերիալիստական պատերազմը: Այդ պատերազմում խաղացվեց նույն խաղը, միայն այն տարբերությամբ, որ այս անգամ կողմերն իսկական հայեր եւ թուրքեր էին, խաղում էին լուրջ եւ իրական հողի վրա` անսահման ատելությամբ բոցավառված:
Ո՛չ ոք, բացարձակապես ո՛չ ոք մեզ չէր ասում, թե` մի՛ խաղացեք այդ խաղը: Երբ մենք խաղում էինք, մեծերը` բեղերով մարդիկ, շատ լուրջ եւ իմաստուն մարդկանց համբավ ունեցող մարդիկ, դիտում էին այդ խաղը եւ ժպտում: Եվ, առհասարակ, դիտողները հրճվում էին, երբ «թուրքերը» պարտվում էին: Խաղի պաթոսն այնքան էր խորանում, որ «հայերը» «թուրքերին» խաղի ժամանակ կանչում էին այն անարգական ածականներով, ինչ որ իրական կյանքում, խաղից դուրս:
Երբ տաքանում էինք, սկսում էինք աղաղակել.
– Վուռուն իթլերե (զարկե՛ք շներին)…
– Կյավուրլար կիրդիլեր (անհավատները մտան)…
Խաղն սկսելու համար մենք միշտ կանգնած էինք լինում մի դժվարության առաջ` ոչ ոք չէր ցանկանում «թուրք» լինել: Ստիպված էինք լինում վիճակ գցել: Ով որ «հայ» էր քաշում, անսահման ուրախանում էր, իսկ «թուրք» քաշողները տխրում էին, ակամա մասնակցում խաղում, պարզապես մանկական խաղի կարգապահության կարգով:
Մենք մեծանում էինք այս ոգով: Եվ գալիք սերունդները կպատմեն մի զարմանալի հեքիաթ.
«Լինում է, չի լինում, մի փոքրաթիվ եւ հին ժողովուրդ է լինում, որ ապրում էր Վանա ծովից մինչեւ Միջերկրականը, Բաղդադից մինչեւ Բյուզանդիոնը: Լինում է այդ հին ժողովուրդը հողագործ, աղքատ, արհեստավոր, մտավորական, վաճառական, կալվածատեր, բանկիր, պետական բարձր պաշտոնատար, փողոցների կեղտը հավաքող, ծառա, ճորտ եւ այլն: Այդ ժողովրդին սիրաբորբոք սիրում են իր հարուստ ցեղակիցները նրա սահմաններից դուրս, սիրաբորբոք սիրում էին նրանց եւ արեւմտյան պետությունների մինիստրները, որովհետեւ այդ ժողովուրդն ուներ սեւ ու սիրուն աչքեր եւ տարածում էր կուլտուրա ողջ խավար Արեւելքում: Սիրաբորբոք սիրուց մղված` իր հարուստ ցեղակիցները եւ արեւմտյան մինիստրները հրում են այդ ժողովրդին դեպի կռիվ իր հարեւանների դեմ, հարեւաններ, որոնք տարբեր էին կրոնով, արյունով եւ կուլտուրայով, ունեին սուրեր եւ զրահ, զորք, ռազմատորմիղ եւ գերակշիռ թիվ: Լինում է, չի լինում, մեծ պատերազմ է լինում: Ողջ աշխարհը բռնում է վառոդի ծուխը, եւ արյան գետեր են հոսում: Հին այս ժողովրդի ականջին գոռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները. «Եկել է Ազատության ժամը, խփի՛ր քո հարեւանին, խփի՛ր նրա մահակին քո խաչով»: Հին այդ ժողովրդի սեւ ու սիրուն աչքերը փայլում են Ազատության տենչից, սկսվում է անհավասար կռիվը, զարկում են, զարկվում, եւ հին այդ ժողովրդից մնում է միայն մի փշուր` իբրեւ կոշմարային հիշատակ: Ապա գերագույն ու վսեմ ցինիզմով հռհռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները` ոսկորների եւ մոխիրների վրա:
Եվ երկնքից ընկնում է երեք խնձոր»…
ՎԱՀԱՆ ԹՈԹՈՎԵՆՑ
1929-30թթ.
Քառյակներ
Հայրենի՜ կարոտ, դու ծանրանում ես,Իմ դատարկ հոգում դու խորանում ես,Ամեն ինչ գնաց, փշրվեց, անցավ,Բայց դու բարձրանում ու ծովանում ես։Թերևս մոտ է իմ մայրամուտը,Թերևս այս է իմ մայրամուտը,Բայց չէ՞ որ գինու բաժակը կես է,Ուրեմն վա՜ղ է իմ մայրամուտը։Ի՜նչ հրաշալի է այս վերջալույսը,Ծիրանի ծով է այս վերջալույսը,Արդյոք կլինի՞ այսպես հրաշալի,Այսպես ծիրանի իմ վերջալույսը։Դու ինձ սպասիր Եփրատի ափին,Այնտեղ պարտեզում, մեր այգու ափին,Ես քե՜զ եմ գալիս, հայրենիքի հող,Դագաղս թողած աշխարհի ափին։Մի սրինգ կախվեց արևի կրծքից,Մի ողկույզ վառվեց հողի ընդերքից,Արևի, հողի այս երգերի տակԻմ սիրտս այրվեց մի լուռ կսկիծից։Նստիր իմ ծնկին, մանո՜ւկ ոսկեթել,Նստիր ու շողա, ծաղի՜կ ոսկեթել,Իմ սրտից արդեն արյուն է կաթում,Դու բարձր ճչա, արև՜ ոսկեթել։Վարդերի վրա իջավ իրիկուն,Իմ աչքի վրա իջավ իրիկուն,Խաղաղություն է, լո՜ւռ, խավա՜ր ու խո՜ր,Իմ այգու վրա իջավ իրիկուն…Արցունքներ թափիր, երբ գարունն անցնի,Թո՛ղ թախիծդ իջնի, երբ արյունն անցնի,Երգի՛ր, ի՛մ մանուկ, իմ կապուտաչյա՜,Քո հոգու խորքից այս հուրը կանցնի։Երկու աղավնի՝ սպիտակ ու հեզ,Այգու երկու շող՝ սպիտակ ու հեզ,Թռչկոտում են հար մեր երկնքի տակԵրկու թև անծիր՝ սպիտակ ու վես։Արփուց կախված է մի լուսե ողկույզ,Իմ ճակտի վրա – մի վսեմ ողկույզ,Լուսավորում է իմ ճամփան մթինՄի լուսաճաճանչ, մի արև ողկույզ։Չքնաղ է այգը, բորբ է կակաչը,Այտդ վառվել է, ինչպես կակաչը,Գալիս է մահը, գալիս է վերջը,Օ՜, առավել ևս վառ է կակաչը։Հեռավոր մի ծառ է ծաղկել,Անջրդի, անհույս, բայց վա՜ռ է ծաղկել,Կայծակի սրից խոցված, վիրավոր,Բայց փարթամ, շքեղ ու զա՜ռ է ծաղկել։Այգու ձիերը խոլ վրնջում են,Սարի զանգերը զիլ ղողանջում են,Ծովն է ծիրանի, անծայր ու անծիր,Լճերն հայրենի լո՜ւռ հորանջում են։Եփրատի ափին մի ծառ է լալիս,Կարծես իմ սրտի խորքումն է լալիս,Կարծես մի մայր է ողբում ու կոծում,Կարծես այդ լացը հենց ե՜ս եմ լալիս։Ոչի՜նչ չեմ փոխի քո մեկ երգի հետ,Իմ կյանքն է կապված քո մեկ երգի հետ,Ամենից չքնաղ, ամենից շքեղԱրև՜ն է զուգված քո մեկ երգի հետ։Ուզում եմ ըմպել մի խոշոր բաժակ,Քո վարդ արյունից՝ մի խոշոր բաժակ,Քո սրտի ակից, քո առվակներից՝Արևաշաղախ մի խոշոր բաժակ։Մութ է այս ճամփան, մութ է մինչև մահ,Դաժան առեղծված, դաժան՝ մինչև մահ,Մի խավար կետ կա այս բաժակում ջինջ,Որ ես բռնած եմ ձեռիս մինչև մահ։Քառասունամյակի այս մթին շեմքինՎառվում է մի սեր, հնչում ցնծագին,Ինչպես հին այգին՝ ծաղկավառ ու վես,Բայց կասկածո՜ւմ եմ աշխարհի հիմքին։Վաղ է բռընկել իմ այգին,Վառ է բռընկել իմ այգին,Սակայն եթե դու չկաս՝Զո՜ւր է բռընկել իմ այգին։Ո՞վ ստեղծեց այս խոտը,Ո՞վ ներկեց վառ՝ այս խոտը,Ինչքան լինի աննշան՝Ես երգո՜ւմ եմ այս խոտը։Ուրախ, բարձրախինդ – ա՛յս է Թոթովենցը,Թախծոտ ու մռայլ – ա՛յս է Թոթովենցը,Ծիծաղը՝ վարար, մռայլությունն՝ անծիր,Ամեն չափ՝ անչափ – ա՛յս է Թոթովենցը։Բանաստեղծություններ
Իմ երգս
Կը թրթռա շուրթին վրա երգն անոր՝Սերը խմած աղջկան մը նազանքով,Սիրո երգն է կարմրությամբ մը գինով―Կը թրթռա շուրթին վրա երգն անոր։Բայց իմ երգս հառաչանքով խմորված,Որ կը նստի շիրիմներու վրա պաղ,Կ՛երգեմ՜, կ՛երգեմ՜, իմինս թախծերգ մէ՛, ավա՜ղ,Արտոսրի ցուրտ կայլակներով խմորված։1908 թ.Զքեզ ըմպեմ, ո՜վ աղջիկ
Ով հայուհի,Ո՜վ ալեկոծ մերկություն…Դո՛ւրս եկ խուցեդ և միգամած խորհուրդեդ,Երթա՜նք դաշտերը ազատ,Եվ ծծենք սիրտը ծաղկին։Եկու՛ր, երթանք դեպի պարտեզը ծաղկած՝Մենք հոն ըմպենք ժպիտները գարունին։Ո՜վ Զարուհի,Արևուհիդ շողափառ,Եվ տարփանքով խելահեղ,Եկո՛ւր, երթան՜ք անձրևին տակ ամառվան,Դուն հոն ըմպե՛Կարմիր հոգիս քերթողի։Արյունի քույրս անմահ,Իմ կուրծքիս տակ արևորեն սարսռագի՜նԵկո՛ւր, երթա՜նք դեպի Երազը ոսկյա,Անձրևին տակ շողերու և ցողերուԵվ թույլ տուր ինձ, որ ըմպեմԿաթող մեղրը բերանիդ։Ո՜վ կույս հայկյան, երկյուղալից և դողդոջ,Արեգնավետ ալյակ դու,Եկո՛ւր, երթա՜նք դեպի ծործորն երազին,Թույլ տուր լողա՜մԷության մեջ փրփրուն։Ո՜վ գեղուհի,Եկո՛ւր, երթա՜նք դեպի բլրակն հրաշքին,Ըմպե՜մ, ըմպե՜մ լիաշուրթնՔու աչքերուդ ընդմեջենԶով սարսուռը բնության։Ո՜վ արգավանդ կուսություն,Եվ ճաճանչով ողողուն,Թո՛ւյլ տուր գրկեմ իմ քնարի թևերովՏրոփյունը քու լանջքին։Ո՜վ հայուհի,Հեծեծանքով ու տրտմությամբ դու սնած,Եկո՛ւր, երթա՜նք վարդաստանը բուրավետ,Դուն հոն փոխվե վարդերու զով հոգիին,Թո՛ւյլ տուր ինծի, որ իբրև սյուքՇրթունքներով քե՜զ հպիմ։Եկո՛ւր, երթա՜նք դեպի Ակը արծաթյա՝Ես հոն լեցնեմ իմ առնական ձեռքերովԲաժակ մը ջուր լանջիդ վրա ջերմագին,Եվ ներարկեմ իմ առնական ձեռքերովԶովությունը անմահական ջուրերունՔու տարփանքի հուրքերուդ։Եկո՛ւր, երթա՜նք դեպ իրիկնամուտը շառայլ,Իմ թևերուս մեջ հեծեծող դու անուրջ,Վերափոխվե՛, հոն ճաճանչե՛ բոցերու,Եվ ծարավի, ես ցամաքած ու տոչոր՝Զքեզ ըմպեմ… ո՜վ աղջիկ,Իբրև վերջին փրփրոտ կոհակն արևին։1917 թ.Մարտահրավեր
Չարչարանքի խորություն մը կ՚երկարերԻր ճակատին մարմարներեն դեպի ներս՝Երբոր մայրը իր պապերուն հավատքովԻր Զավակին մութ սընարին մոտեցավ.Կ՚ը նիրհեր ան մրրկահույզ երազով,Որուն կուրծքին կանաչազարդ դաշտին վրաԽավարամած երկինք մը կար տարածված։Թշվառությունն էր անոթի գյուղերուն,Որ հոն՝ մոր մը հառաչանքով կաթոգին,Ցեղիս զորեղ բազուկներուն կ՚երկարեր։Լացավ Մայրը, երգեց Մայրը լալագին,Որում տղան իր անուրջեն այսահարԲացավ աչքերը թարմագեղ, ուրկե դուրսԱրցունքն ու լույսը միատեղ խուժեցին։Լացավ Մայրը, երգեց Մայրը լալագին,«Կանգնե՛ Տղա՛, ցեղիդ մռայլն ըզգեցե՛ր,Զի Սափորին մեջ լույսիՄահվան մութը կը ծորի.Եվ ակոսներն, լի բարությամբ կաթնալի,Արյուններով և արցունքով կոռոգվին,Եվ կը սևնան ատելության խորշակենՑորյանները ոսկեփրփուր աշունին։Ահա՛ հեստ սուրդ ճակատիդ չափ պերճախոսԲազուկներուդ Արյունին հետ կը ժպտի.Տե՛ս, անտառը հույսի կրակն է առեր,Տե՛ս, կուրծքին մեջ՝ ուրկե հասակդ առավ թև՝Գիշերները կը շարժին,Եվ ոսկորները պապերուդ արծվագեղՄարտի ճամփուդ վրա քեզի կըսպասեն։Դռան առջև կը դափրե ձին ոսկեհուռԵվ աչքերեն կը թափին կայծ ու սարսուռ,Հորիզոնին մարմարները կը կարմրին,Ինչպես հրդեհն աստվածացած անտառին։Արշալույսը որմին վրա է արդենԵլի՛ր Տղա՛ս, քրոջդ ոսկի գանգուրներուն ի խնդիր։Մերկ՝ ինչպես կույսն արձակված սրսկապանի թևերեն,Որուն կուրծքեն կը հոսին իբր այգի կաթ շիթ առ շիթՈ՜ւժ, սե՜ր, ա՜ստղ, լա՜լ, պերճա՜նք, ճաճա՜նչ, մարգարի՜տ։Ցատկե՛, Տղաս, ցեղիդ մռայլն ըզգեցե՛ր,Քեզ պիտ ցուցնեմ այն անդունդին եզերքն, ուր՝Մահը առած մեր կյանքերուն արևծագերը բոլորՊիտի ոստնու դեպ գահավեժն ահարկու,Ուրկե ինք՝ մահն միայն կրնա դուրս ելնել։Գահավեժին սեմին կանգնած՝ պետք է մահը սպաննեսՑցելով դեմն անմահությունըդ լուսեղ։Պետք է հսկես կայծակնալից բիբերով,Մինչ րնկերներդ զինակիրԾանր դագաղ մը ուսերին պիտ վազեն՝Մահու դիակին ի խնդիր։1912 թ.Ողբ անմահության
ՈՂԲ ԱՆՄԱՀՈՒԹՅԱՆ
Անմահությունը հավիտենական ողբերգություն է։
ԱՐԵՎԻՆ
(Առաջին քերթված)Արյունահոտ գիշերին մեջ ամայի,Ուր բնության լացն ավելի խոր կը դառնա,Հոգիս՝ հակած թարմ դիակի մը վրա,Կը հծծե Ողբն Անմահությանդ դարավոր,Ո՜վ Արև,Վաղը նորեն պիտ ծագիսՄերկացնելով մարդոց ամոթը կարմիր,Ճառագայթներդ դողդոջյունով պիտ հպինՄոխրակուտված քաղաքներուն, գյուղերուն,Իզուր շողերըդ զվարթՊիտի փնտրեն փրփուրները ձյունափառՄեր հայրենի կապո՜ւյտ, կապո՜ւյտ ծովերուն…Իզո՜ւր շաղերըդ բեկբեկՊիտի երթան օրորվիլԱմառնային երազին մեջ ոսկեհունչ…Իզո՜ւր, իզո՜ւր, ո՜վ հսկա Կույր Լուսավոր,Պիտ սպասես հարսանեկան քողերուԿոկոնի պես բացվելուն,Որոնց մեջեն, խուրձ առ խուրձ,Ժպիտները սերեն գինով շրթներունԿը ծաղկեին, կը թափեին ձյունի պես։ՀիմաԼո՜ւռ, արհավրոտ անապատի ծոցին մեջԱվելի հորդ ժպիտներ կան ծաղկազարդ,Քան հայրենի դաշտերուն մեջը մոխիր…Իզո՜ւր, իզո՜ւր ճաճանչներըդ ոսկեվարսՊիտ մոլորվին գրկելուՎարդակարմիր սրունքները կուսականԱղբյուրին շուրջը գյուղին,Ծաղիկները պարտեզներուն հայրենիԱրշալույսինՊիտ չբանան իրենց փերթը ցայգամույնՃաճանչներուդ թարմությունը ըմպելու,Վզերնին կախ՝ պիտի հառին մայր հողինԱնմահության դիակները երգելու,Կոկոններն իսկ պիտի մերժեն շողերդ,Պիտի չուզեն կես օրվան կյանք մ' ապրելու,Քու դարավոր անմահության կյանքիդ մեջՊիտի տեսնես սև վարդերու բլուրներ.Վարդն իսկ, վարդն իսկ մահվան հոտն է ընկգրկեր,Կարմիրին տեղ, ճերմակին տեղ, դեղինին՝Ականատես պիտ ըլլաս սև վարդերու,Սև վարդերու, ո՜վ Արև,Անմահության դո՛ւ Սարսուռ,Կարճ ապրողները կ' ըլլան խոր, սխրալի՝Ինչպես ցողը շողաշողուն երազով։Մեր հայրենի երազները տևեցինԴարե՜ր, դարե՜ր ու դարե՜ր…Եվ ազգերը անմահության դրոշմըՄեր ճակատին վառեցին,Եղանք անմահ և ամենեն ողբալին.Իր ատենին մահը չեկավ համբուրելՄեղ վարդագույն բերանով.Տևելու ուժը ցեղինԴարե՜ր, դարե՜ր մաքառեցԸնդդեմ մահվան քաղցրության.Այսօր, Արև՛, քեզի հետՄենք չենք տոներ խաչելությունը ցեղին,Այլ կը տոնենք այն ուժը, որ մեզ ցողեցԱնմահության ցոլքերով։Այն վեհագույն տրտմությունը, զոր այսօրԿը կրենք մեր աչքերունԽորության մեջ դարավոր՝Անմահության է պարգև։Ո՜վ Արեգակ,Լապտեր կյանքի, ողբերգության Լուսատու,Կ' երկրպագենք տիեզերական հավատքովՀոգվո քա՜ղցր, վսե՜մ և լա՜յն տրտմությամբԱնմահության հսկայական տաճարինՈր մարդկային գանգերով է կառուցվեր.Մենք հպարտ ենք՝Անմահության ենք զավակ,Բայց կ՝ ափսոսանք, ո՛վ Արև,Որ չունեցանք վարդագույն մահն ազգերունՀին դարուն,Որ քեզի հետ պիտի կոչվինք մենք եղբայրԱրյունահեղ տիեզերքի շավղին մեջ։Ի՛նչ քաղցր է քունն հինավուրց ազգերուն…ԱՍՏՂԻԿԻՆ
(Քերթված երկրորդ)Ծովն աչքերուդ է լռերԵվ ճակտիդ վրաԹախծի հովը կը հևա,Եվ ծիծերուդ պտուկներեն քաղցրաթուխՄոր մը, մոր մը դառնությունը կը կաթի,Ո՜վ Աստղիկ,Եղերամա՜յր դու անմահ։Ալյակներեն անրջային կապույտովԵվ փրփուրի շուշաններեն դու ծնար.Այգաշաղի օրրանիդ մեջ լողացիրԴիցուհու պես, լողացի՜ր…Եվ արևին ճաճանչները դողդոջունՔեզ պատեցին, ողողեցին լույսի մեջ,Առավոտյան դո՛ւ ծովածին բրաբիոն,Դու քնացարԴիցուհու պես, քնացա՜ր…Սև՜, ցայգաթիռ վարսերեդՍիրո գարուն մ' երերացԵվ բերանիդ վարդաշուրթն աղբյուրենՄեր բոլորիս ծարավությանը համարՍրսուռ ակ մը կարկաչեց,Անգամ շիթ մ' այդ զովութենեն երկնայինՄեր հոգվույն մեջ աստղաշխարհ մը ծաղկեցուցԵվ երգերո՜վ…լեցվեցանք։Բամբիռն առինք ոգեշունչԵվ դուրս թռանքԲագիններեն. լարերենԹովչություններ ցնծացին,Եվ երգեցինք՝«Մենք ըմպած ենք հավիտյանի մը համարԱնմահության նեկտարեն,Ծարավի չենք, ծարավի չենք մենք երբեք,Աստվածային սաղմը մեր մեջը անհունԱրևի պես կը վառի,Տիեզերական շավիղովը լուսաշունչՄենք աստղերո՜ւն կը թևենք.Մեր ոսկորները ճղճիմՀիմա գարուն կը բուրեն»։Անգիտացանք այն ատեն,Որ կ' ըմպեինքՀավերժական չարչարանքի նեկտարեն,Հիմա կ'ողբանքԱյն կաթիլը անմահական բերանեդ,Որ բորբոքեց մեզ անդարձՀավիտյանի անհաղթելի իդեալով։Մենք կը բաղձանք, որ այսօրՀայրենական ավերներու տակ թաղենքՀիշատակն իսկ մեր աստղավառ անցյալին,Սակայն այսօր դու դարձյալՎսեմորեն կը պարզեսՄոր մը թևերդ վերամբարձԵվ կը քալես մերկ, արյունոտ ոտքերովԱվերներու երկյուղներու վրայեն,Եվ մեր թաղումն հանկարծակի կը դառնաԱյգատոնը ցնծումներու նորանոր։Անմահության զեփյուռըԿուգա գգվել մեր ճակատները այրած,Եվ կը գոչենք ոգիով մը աննվաճ.«Մենք պիտ ապրինք, պիտի ապրինք հավիտյան»։Բայց տեսիլքիս բագինին մեջ լացակոծԵրբ կը տեսնեմ այն մարմինը ձյունահրաշՀայ աղջկան կուսափառ,Որ կտրված ծիծերովԶանգակատան բարձունքենԳլուխը վար է կախվեր,Հայրենի դաշտը կանաչՈսկորներով է ծաղկեր՝Եվ գետերը գոռալովՆոր դիակներ, նոր հեծեծանք կը բերեն,Թույլ տուր ինծի, որ ողբամ,Վերջալույսի դո՛ւ շաղամույն Հեծեծանք,Այն կաթիլը անմահության նեկտարեն,Որ բուստերեդ ծորեցիր,Տարփանքի պես ծորեցի՜ր…Ներե՛, ներե՛ ափսոսանքն այս մեղավոր.Մենք կը բաղձանք, որ միայնՀիշատակ մը ըլլայինքՊատմության մեջ ազգերունՀին դարուն։Երանության զեփյուռն հաղթՄեզ կը փչե դամբաններե հինավուրց։Մենք կը բաղձանք հոգեվինՎարդաբոսոր թաղումին,Թող աշխարհի մեղմ հովիկՀոգեհանգիստ մրմնջե,Ըլլանք միայն ՀիշատակԵվ դամբանի խորերենԵրգենք հանգիստն աստղահայաց աչքերուդ,Ո՜վ Աստղիկ։ՑՈՐՅԱՆԻ ՀԱՏԻԿԻՆ
(Քերթված երրորդ)Օտար արտեր ցորյանի,Դո՛ւք երազներ ոսկեծուփ,Նոր դուրս եկած մոխիրներու աշխարհեն,Ամառնային կարոտով ձեզ կը դիմեմ։Կըղձամ հոգիս այս թաղելԾփանքներուն մեջ ոսկյաԵվ ընդգրկել չը չարչարված բնությանԲույրերն, հույզերն ու թրթիռ։Ահա առուն գիշերին մեջ լուսնայինՁեր արմատներն հուշի՜կ, հուշի՜կ կը գգվե,Ցորեկին մեջ ըմպած արևն լիաթոք՝Հիմա կըղձաք ցայգերու զով զեփյուռին,Եվ կը ցցեք վե՛հ, հաղթական գլուխնիդԵվ կսպասեք աստվածային հպումին։Օտա՛ր արտեր ցորյանի,Դուք անուրջներ ոսկեշաղ,Երբեք բոցեր չտեսաքԵվ արյունոտ ջուրն արմատնիդ չսարսեց,Առավոտը արյուն երբեք չկաթեցՁեր երջանիկ հատիկներուն վրա ոսկի։Կը փրցնեմ հասկ մը օտար այս դաշտենԵվ կը փշրեմ ձեռքերուս մեջ իմ դողդոջ,Կ'իյնան դարվար բոլոր հատերը ատոքՄիայն հատ մը կմնա իմ ափին մեջ։Կը մրմնջեմ արցունքով,Կայլակները արցունքիսԿ'իյնան լռի՛ն ափիս մեջ՝Լողցնելով այս հատիկը իմ վշտով։Առաջին հեղն, թարմ գարունեն մինչ հիմա,Այս հատիկը ոսկեմանՄահվան բույրով կը սարսռա՛…Կը մրմնջեմ ես մեղմիվ,Ու սոսափը գիշերային տաճարինԻմ մրմունջները կը տանե հասկե հասկ,Եվ բովանդակ արտը լռին կունկնդրե.«Ո՜վ դու հատիկ ցորյանի,Երբ առջի հեղ ցողունե դուրս պոռթկացիր՝Չեղավ մեկն, որ քու ականջիդ հեծեծերԹշվառությունն անմահական սերունդիդ։Հատիկներուն հետ հասկիդԴու ջերմ սիրո մղվեցար,Եվ արևուն շաղերուն տակ ծփացիր,Երազի պես ծփացի՜ր…Ոսկե հատիկ ցորյանի,Որ արցունքոտ վշտերովս կը հեծես՝Կը զգաս հիմա, որ սիրելիներըդ ինկան,Եվ մեկ քանին ոտքերուս տակ փչացան,Դու իսկ արդեն ինկած եսԾովերուն մեջ իմ վշտիս,Եվ պիտ մեռնիս, պիտի մեռնիս առհավե՛տ։Մեկ մասը այս ցորյաններու հոծ արտինՊիտի երթա փշրվիլՋաղացքներու քարին տակ,Ունենալով ավելի գուժ կյանքի վերջ․Բայց մյուս հասկերը արտինԳալիք գարնան նորեն պիտի բողբոջին,Բայց դու, ավա՛ղ, պիտ մեռնիս,Օ՜, կը լողաս արցունքիս մեջ, պե՜րճ հատիկ։Կը մտածես, ես գիտեմ,Որ բյուրավոր հարուստ հասկեր պիտ տևեն,Որ բյուրավոր հարուստ հասկեր պիտ մեռնինԱղորիքին տակ Գրանիտ։Ի՜նչ երջանիկ, վե՛հ վայրկյան՝Որում բոլոր ցորյանները վառեին,Մեն մի մեռնող հաց հատիկԶգար, որ ա՛լ հատիկ չկա որ մեռնի,Եվ ամառվան երազին մեջ շողավառԻբր հիշատակ գալին – միայն այցելու —Ի՜նչ անուշ է հոգեվարքըդ, ո՛վ հատիկ,Պատված, ցողված իմ վշտերով քաղցրագին,Լո՜ւռ կը հեծես…Օ՜, մահ չէ այս, այլ սոսափ,Կամ զեփյուռը, որ կ'երթաՀանգստանալ վարսերուն մեջը կույսին։Իմ ափըս, որ Անմահությունը կ'ապտակե,Քու լուսավոր գերեզմանըդ թող ըլլա,Ո՜վ ցորյանի թարմ հատիկ»։ՄՈԻՍԱՅԻՆ
(Քերթված չորրորդ)Ներե՛, ներե՛ ինձ, Մուսա՛,Որ կ'երգեմՈղբն այս կյանքին գեղեցիկԱռանց հոգվույդ աստվածային հպումին.Իմ հայրենի աշխարհինԱմայությունն արհավրալի ներշնչեցԱյս քնարի լարերուն։Սա լարն նոր է, և Անմահի կյանքիդ մեջՄեծամռունչ ոչ մեկ քնար սարսռաց…Չարչարանքի երազներուն մեջ գտաՔնարն այս դողդոջ։Հիվանդ սիրտ մ' իսկ այս քնարով կը լեցներՏիեզերքը եզերական կոծերով,Այնքա՜ն հծծյուն, այնքա՜ն բողոք ու մորմոքԿուրծքին տակը լո՜ւռ քնարին այս տրտում։Ներե՛, ներե՛ ինձ, Մուսա՛,Ես անտաղանդ բանաստեղծԵվ հիասթափվածն ամենեն,Ընկերներեն, իդեալեն,Թո՛ղ դղրդան իմ լարեր…Բաժակին մեջ, ուրկե եսՓրփուր գինին Անմահության ըմպեցիԻմ ողբերուս շիթերովը թո՛ղ լեցվի։Ես Աստղիկին հանղիպա,Որ անտառի մը հրդեհին քով նստած՝Մոխիրները կը թափթփեր կուրծքին վրա։Անմահներո՜ւ վեհագույն,Եվ վեհագո՜ւյն ողբալին,Անդունդը մը լռությունը կը կախվիՔո աչքերուդ հրկիզումին վրա վառ,Դու իսկ, Մուսա՛, մոխիրով ես պսակված։Կ'սպասեի փրփուրներուն գինիիդ,Կը բաղձայի գրկել սյուքը տարփանքին,Քու Անմահի թևերեն,Բայց հոգիս անմահական տաճարենԽաչելության սև անուրջը կը փռվի։Տե՛ս, հին քնարս դագաղի պես կը լռե,Խռովե՞մ դագաղն այդ անդորը…Ո՜վ կը բաղձա քաղցրակարկաչ երգերուն…Կամ զեփյուռի անրջային թևերուն…Ես կը բաղձամ բոլոր զանգերը լեցնելԱնմահության անդնդախոր ողբերով։Որքա՜ն վսեմ եմ, Մուսա՛,Իբր ամենեն անտաղանդը քուրմերեդ,Որ տանջանքի երազներուն մեջ գտաՔնարն այս մահվան։***Գեղեցկության ի խնդիրՄենք մերժեցինք ամեն երկյուղ, ամեն լախտ,Մեր ոտքին տակ – լվացածԱնմահական ջրերով —Օձ մը ծվարած՝ կը ննջեր,Թույն կը ծծեր գիշերներու խավարեն,Եվ մենք անհոգ, բայց գիտակից, այդ օձինԳլխուն վրա մենք մեհյաններ կառուցինքԳեղեցկության ու լույսի։Ծաղկին ի՜նչ հոգ, բուսած լերան կուշտին վրա,Թե երկրին խորքն հրաբուխը կը ննջե,Ան կը բացվի, ճաճանչներուն կը ժպտիԵվ կը գգվե ցողն տարփատենչ անուրջով։Հսկայական օձը շարժեց գլուխն իրԱկնթարթ մը… և մեհյաններն քանդվեցան՝Եղան խուղբի հավասար։Մեհյաններու անմահական, մե՜ծ ոգինՄրրկի պես կատղեցավ,Եվ լեցուցՄեր հոգիներն իր դարափիլ թևերով։Ես կ'ողբամԱնմահական այդ Ոգին,Ո՛չ ստրջանք, ո՛չ ապաշավ ես ունիմ,Եթե կ'ուզես դուրս վռնդե ինձ սեմենԱշուղներու քու պերճաշուք բագինեն,Ես կը վազեմ ընդհուպ Աշխարհը մոխրի․․․Ո՜ր մեկն, ըսե՛, հանճարներեն բագինիդՈւնի վիշտ մը այնքա՜ն հսկա ու վսե՜մ,Քան իմ սիրտը՝ երիտասարդ ու գարուն։Ես իմ վշտով կըսքողեմ վարդ ու ժպիտԵվ աշունի թևերովԵրկնքի մեջ կը փռվիմ․․․Չեմ կարոտիր աստվածային համբույրիդ․․․Ես կը քաշվիմ իմ հոգվույս,Դաբիրներուն մեջ նսեմ,Վիշտս ատրուշան կը վառեմԵվ ողբալով Անմահությունն արյունիս՝Քնարիս առջև կ' աղոթե՜մ․․․***Քեզի՜ ալյակ ու ժպիտ,Ցո՜ղ, շա՜ղ, վարդե՜ր ու արև՜,Քեզի՜ ծաղիկ, զվարթ քնար գիներգակ։Մա՜հ, մեզ ցողե՛ քաղցրությամբ1917 թ.Վանե՛ շողերդ․․․…
Վ… – ին
Վանե՛ շողերդ փայլուն ու փարթա՜մ,Հանե՜ շորերդ ճերմա՜կ, լուսահյու՜ս,Դժգույնը հագի՛ր։Վերջալույս եղի՛ր։Ես օրոր ըսեմ, ես օրոր հյուսեմԼացող ուռիին երազներուն տակ։Գորշ շորեր հագիր,Ցայգը զգեցիր։Ծաղիկը եղի՛ր լու՜ռ ու դալկահար —Ստեղծե քաղցր տրտում հոգվույդ մեջՏրտում երազով ստինքներդ քողե,Շուրթիդ վարդերի թախծությամբ ցողե՛.Տո՛ւր ինձ համբույր մը, դու դժգույն ծաղիկ,Ծծեմ թախիծը դալուկ փերթերեդ,Այգի հյուս կենին մեջեն օրորվիր,ՕրորվիրՍուգի՜ պես…Եղիր դժգույն,Եղիր քաղցր,Տրտումն է քնքուշ,Տրտումն է օրոր։Շաղե՛ արցունքներդ այգի ցողին հետ,Թող վարդը ծծե,Թող վարդը ըմպեԲաղադրությունը լույսին ու թախծին,Վարդը թող ըլլաԱվելի խորի՜ն,Ավելի քնքու՜շ,Քնքուշն է տրտում։Հանե՛ շորերդ ճերմա՜կ, լուսեղե՜ն,Վանե՛ շողերդ փայլո՜ւն ու փարթամ։1917 թ.Ներման աղոթքը
Ա
Երբ դեռ մանուկ էի՝ շատ եկեղեցասեր ու ջերմեռանդ էի։ Իմ քրիստոնյա և աստվածավախ մայրս այնպես դաստիարակած էր։
Գիշեր ու ցորեկ զրուցած էր ինձ՝ կապույտը ցուցնելով։
– Վերը, ամպերու ետին, ճիշտ աստղերուն քովիկը, Աստված կա, որ մեզ կը դիտե, ինչ որ ընենք և զրուցենք՝ կը տեսնե և կը լսե. ա՜յ, վերն է, վերը… Ղուրպան ըլլիմ զորությանը, – և կը խաչակնքեր, որուն կը հետևեի։
Կազդեին ինձ մորս ըսածները, որովհետև անկեղծ մայրիկ էր։ Թեև չէի տեսներ այդ Աստվածը, բայց չէի ալ հարցներ. «Ապա ո՞ւր է, մայրի՛կ, չեմ տեսներ», որովհետև կապույտին մեջ վեհություն մը կար, աստղերը այնպիսի հանդիսավորություն մ՚ունեին, որ կը զգայի թե բան մը կար, քաղցր սարսուռ մը կը բռներ կը կենար, հոգիս կը թռչեր, կը թռչեր…
Ամեն առավոտ մութն ու լուսուն մայրիկիս հետ ժամ կերթայի, որ ատեն միայն ժամկոչը կըլլար հոն։ Մայրս վերնատունը չէր երթար, ձեռքս բռնած կուգար դասը և Մայրիկ Աստվածածնա պատկերին առջև կաղոթեր։ Մոմը, որ կը պլպլար այդ յուղոտ և դժգույն պատկերին առջև՝ երերուն ստվեր մը կը ձգեր շուրջը․ թախծություն էր ու քաղցրություն…
Մայրս կաղոթեր և ներողություն կաղերսեր անաստված հորս համար։
Հայրս 30 տարիե ի վեր պատարագի ձայն չէր լսած։ Ես [ էջ ]կամաց֊կամաց կը բարձրանայի և կեդրոնի մոմն ալ կը կպցնեի։
– Մայրի՛կ, մայրի՜կ, վեր եկուր։
– Սո՜ւս, սուս, վա՛ր իջիր։
Ես կիջնայի վար։ Մայրս արտորանոք վերնատուն կերթար, որպեսզի տերտերը չտեսներ, թե ինք դասն էր եկեր։ Երբ տուն երթալե ետք պատճառը կը հարցնեի տաճարը չելլելուն՝ ըսավ.
– Գառնուկս, կնիկներուն համար մեղք է խորան ելլելը։
Չէի հասկնար հիմակվան պես Եվայի պատմության նշանակությունը։
Ճրագալույծ գիշեր մը զիս բարձրացուցին վերնատուն։ Այդ սրբազան լռության և մութին մեջ մենակ ես էի, որ վերնատունը կանգնած, սպիտակ շապիկ հագած, դալկահար մոմ մը կը բռնեի ձեռքիս մեջ։
– Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց… – իմ երգս բոլորը ծունկի բերել տվավ։
Վերջեն լսեցի, որ մայրս կարտասվե եղեր, իհարկե հորս համար, որ իր ամենապզտիկ մանկան երգը չէր լսած։
Բ
Անգամ մը գյուղեն մեկ քանի հատ խնձոր բերած էին, խոշոր և կաս֊կարմիր։ Երբ մեր թևերուն վրա կը փայլեցնեինք, պատկերնիս մեջը կերևնար։ Մայրս հյուրերու համար պահած էր այդ մեկ քանի խնձորները։
Ես գողցա երկու հատը և տարի մեր դրացի փոքրիկ Զարուին տալու։ Զարուն երկար, խարտյաշ մազերով, կապույտ աչքերով, կարմիր շրթունքներով և այտերով աղջիկ մըն էր։
Ես տղոց հետ չէի ուզեր խաղալ, միշտ Զարուն էր իմ խաղակիցը։ Զարուի ծնողները մեկ֊երկու օրեն Պոլիս պիտի երթային, տանելով իրենց հետ Զարուն ալ։
Տրտում, շատ տրտում էի․․․
Ուզեցի Զարուին վերջին շնորհք մը ընել և գողացա այդ խնձորները։
Բռնեցի Զարուին, քաշեցի, բերի մեր պարտեզը, տարի վարդի թուփերուն ետին, գլտորելով եկավ ետևես, երնջի այդ [ էջ ]աղվորիկ, լեզու չունեցող ձագը։ Նստեցուցի խոտերուն վրա, գրպանես հանեցի երկու խնձորները և ցուցուցի իրեն։
Ցատկեց և ուզեց խլել ձեռքես։
Անմիջապես մեկը գրպանս դրի և մյուսը մոտեցուցի շրթունքներուն։
Զարուն խածնելու եղավ թե չէ՝ ես համբուրեցի զինքը։ Ձեռքես չհանեցի խնձորը, ամեն մեկ խածին համբուրեցի Զարուն։ Երբ հատնելու եղավ՝ իր քնքուշ թևը երկարեց վզիս, մյուս ձեռքով ալ կամացուկ մեկալ խնձորը հանեց գրպանես։ Ես չգիտնալու տվի։ Թողուց, որ համբուրեմ այտերը, աչքերը, մազերը… խարտյաշ մազերը։
Խնձորը առնելեն ետք… փախավ…
Գ
Ներս գացի։ Մայրս խոժոռ դեմքով մոտեցավ ինձ.
– Ա՛չքդ նայիմ, – ըսավ։
Մայրս կրնար աչքերնես մեր հանցանքը գիտնալ։ Այն տարիքին կը զարմանայի, թե ինչպես մայրս կրնար մեր մեղքերը գուշակել՝ միայն աչքերնուս մեջ նայելով։ Հիմա կը հասկնամ թե՝ երբ հանցանք ունենայինք, աչքերնիս չէինք բանար․ ա՛յդ էր մորս մոգական արվեստին գաղտնիքը։