Тирилиш

I

Бир неча юз минг одам бир парча ерга тўпланиб олиб, ўзлари тиқилишиб яшаётган ерларини хўрлашга нақадар уринишган бўлмасин, ҳеч бир гиёҳ ўсмасин деб ерга қанчалик тош ётқизишган, ниш уриб чиқаётган ҳар бир гиёҳни қириб-қиртишлаган бўлмасин, тошкўмир ва нефть бурқсатишиб, дарахтларни қийратган ва жамики ҳайвону паррандаларни қувғин қилишган бўлмасин, баҳор шаҳарда ҳам баҳорлигини қилган эди. Қуёш қиздириб, қиртишланмаган жойларда, ёлғиз хиёбонлардаги майсазорлардагина эмас, балки харсангтошларнинг орасида ҳам ўтлар жонланиб ўсган ва кўм-кўк тусга кирган, қайинлар, тераклар, шумуртлар ёпишқоқ ва хушбўй барг ёзган, арғувонлар куртак чиқарган эди; зағчалар, чумчуқлар ва каптарлар баҳордан хурсанд бўлиб ин қўйишар, офтобрўя деворлар бўйида пашшалар ғўнғиллашарди. Ўт-ўландан тортиб паррандаларгача, қурт-қумурсқалардан тортиб болаларгача – ҳаммаси шод эди. Аммо одамлар – ёши улғайган кишилар ўзларини ва бир-бирларини алдашни, қийнашни тарк этмасдилар. Одамлар шу баҳор тонгини, бутун тирик жоннинг бахт-саодати учун худо томонидан яратилган шу дунё гўзаллигини, яъни тинчлик-тотувлик билан яшашга чорловчи нафосатни эмас, бир-бирлари устидан ҳукмрон бўлиш учун ўзлари ўйлаб топган нарсани муқаддас ва муҳим деб билар эдилар.

Чунончи, губерна турмасининг маҳкамасида ҳам барча ҳайвону одамларга берилган шу баҳор гашти ва қувончи муқаддас ва муҳим деб ҳисобланмас, балки, кечагина келиб теккан ва фалон идорага деб ёзилган сарлавҳасига рақам қўйилган, муҳр босилган бир парча қоғоз муқаддас ва муҳим эди. Бу қоғозда, турмада тергов остидаги уч маҳбус – икки аёл ва бир эркак ушбу кун, яъни 28 апрель, эрталаб соат тўққизга етказилсин, дейилганди. Аёллардан бири, яъни катта жиноятчи алоҳида келтирилиши лозим эди. Шу тариқа мазкур қоғозга биноан, 28 апрель куни эрталаб соат саккизда аёллар бўлимининг қоронғи ва қўланса йўлагига бош назоратчи кириб келди. Оппоқ сочлари ҳурпайган, енглари уқали кофта кийиб, кўк ҳошияли камар боғлаб олган ҳорғин қиёфали бир аёл ҳам унинг кетидан йўлакка эргашиб кирди. Бу – назоратчи аёл эди.

У навбатчи назоратчи билан эшиги йўлакка очиладиган камералардан бирининг ёнида тўхтаб:

– Сизга Маслова керакми? – деб сўради.

Назоратчи шарақлатиб темир қулфни очди, камера эшигини очган эди, йўлакдагидан ҳам бешбаттар қўланса ҳид гуп этиб димоққа урилди. Назоратчи:

– Маслова, судга! – деб қичқирди-да, эшикни яна дарров ёпиб, кутиб турди.

Ҳатто турма ҳовлисида ҳам шамол далалардан шаҳарга ҳайдаб келтирган ҳаётбахш тоза ҳаво бор эди. Аммо йўлакда ҳар қандай янги келган одамнинг кўнглини оздирадиган шиптир ҳиди, қора мой ва чириган нарсаларнинг сассиқ ҳиди димоққа уриларди. Ҳовлидан кириб келган назоратчи хотин, бадбўй ҳавога ўрганиб қолган бўлса-да, алланечук бўлиб кетди. У йўлакка кирар-кирмас, тўсатдан бўшашиб, уйқу босди.

Камерадан ғовур-ғувур товушлар: аёллар овози, яланг оёқларнинг шипиллаши эшитилди.

– Имиллама, тезроқ қимирла, Маслова! – деб қичқирди бош назоратчи камера эшигидан.

Орадан икки дақиқа ўтар-ўтмас оқ кофта, оқ юбка устидан халат кийиб олган, ўртачадан келган, кўкраклари тўла, ёшгина жувон эшикдан шартта-шартта юриб чиқди, кейин ўгирилиб назоратчи ёнида тўхтади. Жувоннинг оёғида ип пайпоқ, пайпоқ устидан ёғоч кавуш, бошида оқ дурра бўлиб, унинг тагидан, атайин қилгандек қора жингалак сочлари ҳалқа-ҳалқа бўлиб чиқиб турарди. Жувоннинг юзи шундай бўзарган эдики, узоқ вақт қамоқда ётган одамларнинг юзигина шунақа бўлади, худди ертўлада сақланган картошканинг нишларини эслатади. Кичкинагина узун қўллари ҳам, халатнинг кенг ёқасидан кўриниб турган семиз, оппоқ бўйни ҳам худди ана шундай эди. Унинг, айниқса, оқариб кетган юзида чақнаб турган шишинқираган тимқора ўйноқи кўзлари ажойиб эди, аммо аёлнинг бир кўзи салгина ғилай эди. Жувон тўлагина кўкрагини кериб, қоматини тик тутарди.

Йўлакка чиққач, у бошини ғоз кўтариб, назоратчининг кўзига тик қаради ва унинг талабларини бажаришга шайланиб турди. Назоратчи эшикни энди беркитмоқчи бўлганда, сочлари оппоқ, юзини ажин босган рангпар бир кампир эшикдан бошини чиқариб қаради. Кампир Масловага алланима деб гапира бошлади. Назоратчи кампирнинг калласини эшик билан итариб, тарақлатиб ёпди – кампир дарҳол бошини тортиб олди. Камера ичида хотин кишининг хандон уриб кулгани эшитилди. Маслова ҳам жилмайди-да, эшикнинг панжара тутилган кичкина туйнугидан қаради. Кампир ичкари томондан туйнук олдига келиб, панжарага юзини тираб хириллаб гапира бошлади:

– Битта гапда тур – вассалом, ортиқча гапирма.

– Нима бўлса ҳам, тезроқ бир ёқли бўлсайди, бундан баттар бўлмайди-ку, – деди Маслова бошини силкиб.

– Албатта, бир ёқли бўлади-да, икки ёқли бўлмайди, – деди ўзига ишонган бош назоратчи ўткир жавоб берганидан мамнун бўлиб. – Қани, юр!

Кампирнинг туйнукдан кўриниб турган кўзи ғойиб бўлди. Маслова бўлса йўлакнинг ўртасига тушиб, майда қадам ташлаб бош назоратчи орқасидан тез-тез юриб кетди. Улар тош зинадан пастга тушишди, кейин аёллар камерасидан бешбаттар бадбўй ва сершовқин эркаклар камералари ёнидан ўтишди, туйнуклардан қараган кўзлар уларни кузатиб қолди. Бош назоратчи билан Маслова милтиқли икки конвой солдат турган идорага киришди; идорада ўтирган мирза солдатлардан бирига тамаки тутуни сингиб кетган қоғозни тутқизди-да, маҳбус аёлни кўрсатиб: «Қабул қилиб ол», – деди. Қизил юз, чўтир солдат – нижегородлик мужик қоғозни шинели енгининг қайтармасига қистирди-да, шериги, ялпоқ юзли чувашга маҳбус аёлни кўрсатиб кўз қисди. Солдатлар маҳбус аёлни олдиларига солиб зинадан тушиб, дарвоза томон юришди.

Дарвоза ўртасидаги кичкина эшик очилди. Солдатлар билан маҳбус аёл остонадан ҳатлаб қўрага чиқишди, сўнгра панжарадан ўтиб, шаҳар бўйлаб, тош кўчанинг ўртасидан юриб кетишди.

Извошчилар, дўкондорлар, ошпаз хотинлар, ишчилар, амалдорлар тўхташиб, маҳбус аёлга қарашарди: баъзилари бошларини чайқаб: «Йўлдан озган кишининг аҳволи шу-да! Бизга ўхшаб тинч юрса ўладими», – деб ўйлашарди. Болалар «қароқчи» хотинга қўрқа-писа қарашар, орқасидан солдатлар келяпти-ку, энди ҳеч нарса қилолмайди, деб юпанишарди. Кўмирини сотиб бўлиб, трактирдан чой ичиб чиққан бир қишлоқи мужик маҳбус аёлнинг ёнига келди-да, чўқиниб унга бир тийин узатди. Маҳбус аёл қип-қизариб кетди, боши хам бўлди, алланима деб ғудранди.

Маҳбус аёл ҳамманинг кўзи ўзида эканини сезиб, қараётганларга оҳистагина кўз қирини ташлаб қўйди ва ўзига тикилиб қараганларини билиб, хурсанд бўлди. Турмадагига қараганда тозароқ бўлган баҳор ҳавоси ҳам унинг баҳрини очди. Аммо, юришни унутиб қўйган, қўпол маҳбуслар шиппагини кийган оёқлари тошда юрганда оғрир, шунинг учун ҳам у кўзини ердан узмай, оҳистароқ қадам қўйишга уринарди. Ун дўкони ёнидан ўтиб кетаётганда, маҳбус аёл дўкон ёнида, одамлардан қўрқмай, лапанглаб юрган беозор каптарлардан бирини босиб олаёзди, каптар пар этиб кўтарилди-да, қанотларини силкитиб маҳбус аёлнинг қулоғи ёнидан учиб ўтиб кетди, шамоли юзига келиб урилди. Маҳбус аёл жилмайди-ю, кейин ўзининг қандай аҳволда эканлиги эсига тушиб, хўрсиниб қўйди.

II

Маҳбус Маслованинг бошидан ўтган воқеалар кунда бўлиб турадиган воқеалардан эди. Маслова эрга тегмаган бир хизматкор хотиннинг қизи эди. Бу эрсиз хотин қишлоқда опа-сингил помешчик бекачникида молбоқарлик қиладиган онаси қўлида турар ва ҳар йили туғар эди. Қишлоқ одатига кўра, туғилган бола чўқинтириларди, кейин онаси дунёга бемаврид келган, ишлашга халақит берган бу кераксиз болани эмизмасди, у кўп вақт ўтмай очликдан ўлиб кетаверарди.

Унинг беш боласи шу тахлитда ўлиб кетган эди. Ҳаммаси чўқинтирилди, кейин эмизилмади, ўлиб кетди. Ўткинчи лўлидан орттирилган олтинчи бола қиз эди ва агарда у қари бекачлардан бири қаймоқдан сигир ҳиди келяпти, деб молбоқарларни койиш учун молхонага кирмаганда, бу қизчанинг тақдири ҳам худди шундай бўларди. Бека молхонага кирганда аёл дўмбоққина чақалоқни қўйнида олиб ётарди. Қари бекач қаймоқ учун ҳам, кўзи ёриган аёлни молхонага киргизишгани учун ҳам койиди-да, энди чиқиб кетмоқчи бўлганида, гўдакни кўриб ийиб кетди ва момаси бўлишни истаб қолди. Бекач қизчани чўқинтирди ва чўқинтирган қизига раҳми келиб сут, онасига пул бериб турди, шу баҳона билан қизча омон қолди. Қари бекачлар ҳам қизчани «омон қолган» деб юритадиган бўлди.

Онаси касал бўлиб ўлиб қолганда қизча уч яшар эди. Молбоқар кампир неварасини боқишга қийналгани учун қари бекачлар қизчани ўз қарамоқларига олишди. Қора кўз қизча ниҳоятда шўх ва ёқимтой бўлиб чиқди, қари бекачлар ўша билан овунадиган бўлиб қолишди.

Қари бекачлар иккита эди: кичиги Софья Ивановна кўнгилчанроқ бўлиб, қизни шуниси чўқинтирган эди. Каттаси Марья Ивановна қаттиққўлроқ эди. Софья Ивановна қизни ясантирар, ўқишга ўргатар ва уни асранди қилиб олмоқчи бўларди. Марья Ивановна бўлса, қизни хизматкор, уддабурон оқсоч қилиш керак деярди. Шунинг учун ҳам жуда талабчан эди, жаҳли чиқиб турган кезларда қизчани жазолар, ҳатто тутиб олиб урарди.

Шундай қилиб, икки хил таъсир остида тарбия топган қизча ўсиб вояга етганда на асранди қиз бўлди, на оқсоч. Уни Катька эмас, Катенька ҳам эмас, балки Катюша деб чақиришарди. Катюша кашта тикар, уйларни йиғиштирар, иконаларни бўр билан тозалар, қаҳва қовурар, туяр, қайнатиб косачаларда келтириб берар, майда-чуйдаларни ювар, баъзан бекачларга китоб ҳам ўқиб берарди.

Унга бир неча бор совчилар келди, лекин бекачлар орасида яшаб ўрганган қиз ўзига совчи қўйган меҳнаткаш одамлар билан бирга туриш оғир бўлишини ўйлаб, биронтасига ҳам тегмади.

У ўн олти ёшга киргунча ана шундай яшади. Катюша ўн олтига кирганда бекачларникига уларнинг талаба жияни – бадавлат князь келди. Катюша бўлса, князни севиб қолди, лекин на унга муҳаббат изҳор қилди ва на бунга иқрор бўлди. Орадан икки йил ўтгач, бекачларнинг худди ўша жияни урушга кета туриб йўл-йўлакай аммалариникига тушиб, уларникида тўрт кун туриб қолди, жўнашидан бир кун олдин Катюшани йўлдан оздириб, жўнаб кетадиган куни унинг қўлига юз сўм қистирди. Орадан беш ой ўтгач, Катюша ўзининг ҳомиладорлигини сезиб қолди.

Ўшандан бери дунё кўзига қоронғи кўриниб, бу шармандаликдан қутулиш йўлларини излай бошлади. Қўли ишга бормай, бекачларига ўлганининг кунидан хизмат қилиб юрди ва бора-бора сабр косаси тўлибтошганини ўзи ҳам пайқамай қолди. У бекачларига қаердаги бўлмағур гапларни шарт-шурт гапириб, ҳисоб-китоб қилиб жўнатиб юборишларини сўради. Аммо, кейин бу қилмишидан ўзи кўп афсусланди.

Бекачлари ҳам ундан анча хафа бўлишиб, ишдан бўшатиб юборишди. Буларникидан кетгач, становойникида1 оқсоч бўлиб ишлай бошлади. Лекин, бу ерда фақат уч ойгина турди холос, чунки, становой, эллик яшар чол, ҳадеб тегишаверди, бир сафар у шилқимлик қилаверганида, Катюшанинг зардаси қайнаб, аҳмоқ ва қари шайтон деб ҳақорат қилди, кўкрагига бир туртиб йиқитиб юборди. Шундан кейин Катюшани беадабликда айблаб ҳайдаб юборишди. Ой-куни яқинлашиб қолгани сабабли бирон ишга жойлашишнинг фойдаси йўқ эди, шунинг учун Катюша қишлоқдаги винофуруш бева доя хотинникида тура бошлади. Қийналмасдан кўзи ёриди. Аммо қишлоқда касал хотинни туғдирган доя Катюшага юқумли касал юқтирди. Чақалоқ ўғилчани етимхонага жўнатишди. Чақалоқни етимхонага элтган кампирнинг айтишича, бола етиб борган ҳамоно дунёдан ўтибди.

Доя хотинникига келганда Катюшанинг бир юз йигирма етти сўм пули бор эди: йигирма етти сўмни ўзи ишлаб топган, юз сўмни йўлдан оздирган йигит берган эди. Доя хотиннинг уйидан чиқиб кетган пайтда Катюшанинг ёнида атиги олти сўм пул қолганди. Катюша пул сақлашни билмас, ўзига ҳам харжлайверар, сўраганларга ҳам бераверарди. Доя хотин икки ой уйида тургани, еган овқати ва ичган чойи учун ундан қирқ сўм олди. Йигирма беш сўм болани жўнатишга сарф бўлди. Қирқ сўмини доя хотин сигир сотволаман деб қарзга сўраб олди. Йигирма сўмни кўйлак ва совға-салом оламан деб нест-нобуд қилди. Шундай қилиб, Катюша соғайган вақтида ёнида уч пул қолмаган эди. Яна иш қидириш керак эди. Ўрмон мудириникидан иш топилди. У бола-чақали одам бўлса-да, худди становой сингари, Катюша келган кунданоқ унга шилқимлик қила бошлади. Катюша ундан жирканар, шу сабабли ундан ўзини олиб қочиб юрарди. У Катюшадан кўра тажрибали ва маккор, энг муҳими – Катюшани хоҳлаган жойга юборишга ҳадди сиғадиган хўжайин эди. Шундай қилиб, у пайт пойлаб Катюшани қўлга туширди. Ўрмон мудирининг хотини буни пайқаб қолди ва бир куни уларнинг устига келиб қолиб, Катюшани дўппослаб кетди. Катюша бўш келмади, юмдалашди, оқибатда Катюшага ишлаган ҳақини ҳам тўламай, ҳайдаб юборишди. Шундан кейин Катюша шаҳарга бориб холасиникида тура бошлади. Холасининг эри муқовасоз бўлиб, илгари ўзига тўқ эди, эндиликда ҳамма мижозларидан айрилиб, қўлига тушган нарсани сотиб ичадиган бўлиб қолган эди.

Холаси кичкинагина кирхона очиб, шу билан тирикчилигини ўтказар, болалари ва тириктовон эрини боқар эди. Холаси Масловага кир ювувчи бўлиб ишлашни таклиф қилди. Аммо Маслова холасиникида турган кир ювувчи хотинларнинг машаққат билан кун кечираётганларини кўргач, жавобни орқага суриб, бирон идорада хизматкорлик топилармикан, деб иш қидириб юрди. Иккита гимназист ўғли билан яшовчи бир бойвуччаникидан иш топилди. Орадан бир ҳафта ўтгач, гимназиянинг олтинчи синфида ўқийдиган мўйловдор катта ўғли ўқишни йиғиштириб, Масловага шилқимлик қилавериб кун бермай қўйди. Бека ҳамма айбни Масловага тўнкаб, жавобини бериб юборди. Ҳадеганда янги жой топилавермади. Бир куни Маслова одамларга хизматчи топиб берадиган идорага борганида, дўмбоқ қўлларига узук ва билагузуклар таққан бойвучча хотинни учратди. Бу хотин Маслованинг иш қидириб юрганини эшитиб, манзилини берди ва уйига таклиф қилди. Маслова уникига борди. Ойимча меҳрибонлик билан кутиб олди, сомса ва ширин вино билан сийлади, хат ёзиб бериб оқсочини аллақаёққа юборди. Кечқурун хонага баланд бўйли, узун сочларига оқ оралаган ва оппоқ соқолли киши кириб келди; чол келган ҳамоно Маслованинг ёнига ўтирди-да, кўзларини чақчайтириб, илжайиб, бошидан оёғигача разм солиб чиқди, ҳазиллаша бошлади. Бека ойим чолни бошқа хонага чақириб олди. Шунда Маслова унинг: «Қишлоқ шамолини еган, қаймоқдаккина» – деганини эшитди. Кейин бека ойим Масловани чақириб, бу одамнинг пули кўп, ўзи ёзувчи, деди, агар унга ёқиб қолсанг борми, сендан ҳеч нарсасини аямайди, деди. Катюша ёзувчига ёқиб қолди. У Маслованинг қўлига йигирма беш сўм тутқазди-да, тез-тез учрашиб туришга ваъда берди. Катюша холасиникида бўлган вақтидаги қарзини тўлади, янги кўйлак, шляпа ва лента сотиб олди. Шу билан пули ҳам соб бўлди. Орадан бир неча кун ўтгач, ёзувчи уни яна чақиртирди. Катюша борди. У Катюшага яна йигирма беш сўм берди ва алоҳида уйга ўтишни таклиф этди.

Маслова ёзувчи ижарага олган уйда яшаб юриб, худди шу ҳовлида турадиган хушчақчақ бир гумаштани яхши кўриб қолди. Катюша ёзувчига гапнинг очиғини айтди ва бошқа кичикроқ бир уйга кўчиб чиқди. Унга уйланишга ваъда берган гумашта эса, ҳеч нарса демасдан уни ташлаб, Нижний шаҳрига жўнаб кетди. Маслова ёлғиз қолди. У ёлғиз ўзи ижарада турмоқчи бўлди-ю, лекин рухсат беришмади. Даҳа назоратчиси, агар сариқ билет олсанг ва кўрикдан ўтиб турсанг, ёлғиз туришинг мумкин, деди. Шундан кейин у холасиникига кетди. Сўнгги урфдаги кўйлагини, елкага ташлаб юрадиган кийими ва шляпасини кўрган холаси уни ҳурмат билан кутиб олди ва бу сафар, турмуши яхшига ўхшайди, деб ўйлаб, кир ювувчиликка киргин дейишга ботинолмади. Энди Маслова кир ювувчиликка киришни хаёлига ҳам келтирмасди. У олдинги хоналарда турувчи қўллари қоқшол кирчи хотинларнинг оғир турмушига ачинарди. Уларнинг баъзилари қишин-ёзин деразалари ёпилмайдиган хоналарда ўттиз даражали иссиқ совун буғи ичида кир ювиб, кир дазмоллайвериб сил бўлган эди. Катюша ана шуларнинг аҳволини кўриб, мен ҳам шу азоб-уқубатда қолиб кетишим мумкин, деб ўйлаб, ваҳимага тушди.

Худди ана шу вақтда, яъни Маслованинг аҳволи ниҳоятда танг бўлиб, уни ҳимоя остига оладиган одам топилмай қолганда фоҳишахона учун қиз излаб юрувчи бир даллол хотин дуч келиб қолди.

Маслова кўпдан бери чекарди. Аммо гумашта билан алоқа қила бошлагандан сўнг ва айниқса, у ташлаб кетгандан кейин кўпроқ ичадиган бўлиб қолган эди. Вино лаззатли бўлгани учунгина эмас, балки бошидан кечирган оғир кунларини унуттиргани учун, маст бўлганда ўзини эркинроқ ва дадилроқ ҳис этгани учун ҳам Маслова ичкиликка ўч бўлиб қолди. Вино ичмаган кезларида унинг кўнгли ғаш бўлар ва уялар эди.

Даллол хотин холасини зиёфат қилди ва Масловани ичириб, шаҳардаги энг яхши фоҳишахонага киришни таклиф этди, бу касбнинг фойдали ва яхши томонларини уқдирди. Маслованинг олдида икки йўл бор эди: ё хизматкор бўлиб, хўрланиб, эркаклар томонидан таъқиб этилиб, киши билмас ўқтин-ўқтин бузуқилик қилиш ёки егани олдида, емагани кетида, тинч, хотиржам, қонун томонидан йўл қўйилган ва яхши ҳақ тўланадиган, доимий фоҳишалик билан очиқчасига шуғулланиш. У кейингисини танлади. Бундан ташқари у шу йўл билан ўзини йўлдан оздирган кишидан, гумаштадан ва унга ёмонлик қилган барча одамлардан ўч олмоқчи бўлди. Унинг бу қарорга келишига сабаб бўлган нарсалардан яна бири шу эдики, даллол хотин унга, кўнглингиз тусаган кўйлакни – духоба дейсизми, фай дейсизми, шоҳи кўйлак дейсизми, балга кийиладиганидан тортиб, орқаси очиқ ва енгсиз кўйлаккача, истаганингизни тиктира олишингиз мумкин, деб айтди. Маслова қора духоба ҳошияли ўйма ёқали сап-сариқ кўйлак кийганини тасаввур қилгач, ўзини тутиб туролмади ва паспортини берди. Шу куниёқ кечқурун даллол хотин уни извошга ўтқазиб, ҳамма ёққа донғи кетган Китаеванинг уйига олиб бориб қўйди.

Ана шу пайтдан бошлаб Маслова тангрининг буйруғи ва бани-башар пандларини узлуксиз поймол қилган ҳаёт оғушида яшай бошлади. Ўз фуқароларининг бахт-саодати тўғрисида ғамхўрлик қиладиган ҳукумат бошлиқларининг ижозати билангина эмас, балки ўшаларнинг ҳимояси остида юзлаб ва юз минглаб аёллар шундай гуноҳ ишлар билан шуғулланиб келмоқда ва оқибатда ўнтасидан тўққизтаси оғир хасталикка мубтало бўлиб, вақтидан бурун қариб, ўлиб кетмоқда эди.

Кечаси билан айш-ишрат қилиб чиққач, эрталаб ва кундузлари ғафлат босиб ухлашар, соат уч, тўртларда ифлос тўшакдан ҳориб-чарчаб туришар, бош оғриғига зельтер сув, қаҳва ичишар, енгил уй кийими – кофта ва халатда хонама-хона кезишар, дераза пардаси орасидан мўралашишар, ланж бўлиб бир-бирлари билан жанжаллашишар, кейин ювиниб-тараниб, баданларига, сочларига мой суртишар, устларига атир сепишар, кўйлак ўлчашар, кўйлак учун бека билан талашиб-тортишишар, ўзларини ойнага солишар, юзлари, қошларини бўяшар, ширин, ёғли овқатлар ейишарди, кейин бадани кўриниб турадиган ҳарир шоҳи кўйлак кийиб, безатилган, ёруғ залга чиқишарди, меҳмонларни кутиб олишар, мусиқа, танцалар бошланар, конфетлар еб, вино ичишар, тамаки чекишарди. Кейин ёшлар билан ўрта яшарлар ва она сути оғзидан кетмаганлар, қариб-чириб қолган қариялар, бўйдоқлар ва хотин, бола-чақалилар, савдогарлар, приказчиклар, арманилар, яҳудийлар, тоторлар, бойлар, камбағаллар, соғлар, касаллар, мастлар, ҳушёрлар, қўрс одамлар, нозик табиатлилар, ҳарбийлар, оддий кишилар, талабалар, гимназистлар – хуллас, ҳар хил тоифадаги, турли ёшдаги ва феълдаги одамлар билан зино қилишарди. Оқшомдан тонг отгунча шовқин-сурон, ҳазил-мутойиба, муштлашишу мусиқа, тамаки-ю вино, виною тамаки. Фақат эрталаб шулардан қутулиб қаттиқ уйқуга кетишарди. Ҳафтанинг ҳар бир куни аҳвол шу эди. Ниҳоят, ҳафтанинг сўнгги кунларида давлат маҳкамасига – участкага боришарди. Бу ерда давлат хизматида турган амалдорлар – эркак докторлар баъзан жиддийлик билан, баъзида эса фақат инсонларнигина эмас, ҳатто ҳайвонларни ҳам жиноятдан сақловчи шарм-ҳаёни йиғиштириб қўйиб, эрмак қилиб кулишиб, шу хотинларни кўрикдан ўтказар ва уларга шериклари билан биргаликда бир ҳафта давомида қилган ўша жиноятларини яна давом эттиришлари учун патент беришарди. Ҳафта кетидан ҳафталар шу зайлда ўтаверарди. Ҳар куни, ёзин-қишин, худонинг берган куни аҳвол шу эди.

Маслова етти йил шу зайлда кун кечирди. Бу вақт ичида у фоҳишахонани икки марта ўзгартирди, бир марта касалхонада ётиб чиқди. Фоҳишахонага келганига етти йил, биринчи бор йўлдан озганига саккиз йил бўлди деганда, йигирма олти ёшида уни қамоққа олишди, кейин қотиллар ва ўғрилар орасида олти ой тургандан кейин уни судга олиб кетишди.

III

Узоқ йўл юриб чарчаган Маслова конвойлар билан вилоят судига яқинлашганда, ўша бекаларнинг жияни, уни йўлдан оздирган ўша князь Дмитрий Иванович Нехлюдов ҳамон пружинали баланд ва юмшоқ парқув тўшак устида, кўкрак бурмалари дазмолланган голландча ич кўйлагининг ёқасини очиб, папирос чекиб ётарди. У кўзини бир нуқтага тикканича кеча нима бўлганлиги ва бугун нима қилиши кераклиги устида бош қотирарди.

У бадавлат ва номдор Корчагинларникида ўтказган кечаги оқшомни эслар экан, бир хўрсиниб қўйди. Ҳамма уни Корчагинларнинг қизига уйланади, деб ўйлар эди. Нехлюдов папирос қолдиғини ташлаб, кумуш портсигардан иккинчи папиросни олмоқчи бўлди-ю, аммо бу фикридан қайтди ва оппоқ, силлиқ оёғини каравотдан осилтириб туфлисини топди, тўладан келган кифтига шоҳи халат ташлади-да, тез ва дадил қадам ташлаб, ётоқхонага ёндашган эликсир, одеколон, фиксатуар2 ва атир ҳидлари анқиб турган хонага чиқди. Нехлюдов кўп ерига пломба қўйилган тишларини алоҳида порошок билан тозалади, гулоб билан оғзини чайди. Кейин ҳамма ёғини ювиб, ҳар хил сочиқ билан артина бошлади. Атирсовун билан қўлларини ювиб бўлгач, узун тирноқларини чўтка билан эринмай тозалади, катта мармар умивальникда юзини ва йўғон бўйнини ювиб олди-да, ётоқхона ёнидаги учинчи хонага кириб кетди. У ерда душ тайёрлаб қўйилган эди. Бунда у сергўшт, семиз, оппоқ баданига совуқ сув қуйиб, пахмоқ чойшаб билан артиниб, дазмоллаб тайёрлаб қўйилган кийимларини, ойнадек ярқираб турган ботинкасини кийди, ойна ёнига ўтириб олиб иккита чўтка билан калтагина қора жингалак соқолини, бошининг олд қисмидаги сийраклашиб қолган жингалак сочларини тарай бошлади.

Унинг ҳамма нарсаси – ички кийими, уст-боши, ботинкаси, галстуги, тўғнағичи, тугмаси кўзга ташланмайдиган, оддий, пишиқ, қимматбаҳо нарсалар эди.

Нехлюдов ўнларча галстук ва тўғноғичлар орасидан қўлига илинганини олиб, – булар унга бир вақтлар янги ва антиқа нарсаларга ўхшаб туюлар, ҳозир эса, барибир эди, – тозалаб стулга тахт қилиб қўйилган кўйлакни кийди-да, ранги тоза бўлмаса-да, ҳар қалай, озода кийимда, хушбўй ҳидлар таратиб, узун емакхонага кирди. Емакхонанинг паркет полини кеча учта мужик ишқалаб ювиб қўйган эди. У ерда баҳайбат қарағай буфет ва оёқлари шер панжасига ўхшаган, ўймакор, икки ёққа суриладиган катта серҳашам стол турарди. Четига катта-катта вензеллар3 тикилган, крахмалланган юпқа дастурхон ёйилган стол устида қаҳва ҳиди гуркираб турган кумуш қаҳва қайнатгич, худди шунақа қанддон, қаймоқ солинган қаймоқдон ва юмшоқ кулча, сухари, бисквит солинган саватча турар эди. Асбоб-анжомлар ёнида янги келган хатлар, газеталар ва «Rеvue des de ux Mondes» деган янги китоб ётарди. Нехлюдов хатларни ўқимоқчи бўлиб турган ҳам эдики, йўлакка чиқиладиган эшикдан қора кийим кийган, бошига қинғир-қийшиқ фарқини бекитиб турган безакли тўр ташлаган семиз кампир кириб келди. У Нехлюдовнинг яқингинада шу уйда вафот этган марҳум онасининг оқсочи Аграфена Петровна эди. Энди у Нехлюдовнинг иқтисодчиси эди.

Аграфена Петровна турли вақтларда Нехлюдовнинг онаси билан чет элларда ўн йил яшаб келган, қиёфаси ҳам, юриш-туриши ҳам бекасиникига ўхшарди. У Нехлюдовлар уйида болалик чоғидан яшаб келар ва Дмитрий Ивановични гўдаклик чоғиданоқ, Митенькалик вақтиданоқ биларди.

– Салом, Дмитрий Иванович.

– Салом, Аграфена Петровна. Қандай янгиликлар бор? – деб сўради Нехлюдов ҳазиломуз.

– Княгиняданми, княжнаданми, кимдандир хат бор. Боя оқсочи келтирган эди. Менинг хонамда кутиб ўтирибди. – Аграфена Петровна хатни узата туриб маънодор жилмайиб қўйди.

– Хўп, ҳозир, – деди Нехлюдов хатни олиб. Аграфена Петровнанинг жилмайганини кўриб, қовоғини солди.

Аграфена Петровнанинг табассуми хат княжна Корчагинадан эканлигини, Аграфена Петровнанинг фикрига қараганда, Нехлюдов княжнага уйланмоқчилигини кўрсатарди. Аграфена Петровнанинг ўсмоқчилаб кулиб туриши Нехлюдовга ёқмади.

– Оқсочга, кутиб турар экансиз, дейман-да, – Аграфена Петровна стол устини супурадиган чўтка ўз жойида турмаганини кўриб бошқа жойга олиб қўйди-да, емакхонадан чиқиб кетди.

Нехлюдов Аграфена Петровна берган, атир иси анқиб турган хатни очиб ўқий бошлади.

«Сизнинг хотира дафтарингиз бўлишни ўз зиммамга олганим учун, – деб шошилиб ёзилган эди четлари текисланмаган бир варақ кулранг қалин қоғозга, – шу нарсани сизга эслатиб ўтмоқчиманки, сиз шу йил, 28 апрель куни маслаҳатчи сифатида судда бўлишингиз керак. Кеча ўзингизга хос енгилтаклик билан бизлар ва Колосов билан бирга сурат томоша қилгани боришга ваъда қилган эдингиз, энди боришингизнинг иложи йўқ; судга вақтида етиб бормаганингиз учун á moins que vous ne soyes disposéa payer á la cour d’аssises les 300 roubles d’amend, que vous vous refusez pour cheval.4 Кеча сиз жўнаб кетган ҳамоно эсимга тушди. Эсингиздан чиқмасин тағин.