Թորոս Լեւոնի

ԳԼՈՒԽ Ա ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼԻՍ 1145-ԻՆ

Բոլորովին տարբեր քաղաք մ՚էր 1142 Քրիստոսի թուականին Կոստանդնուպոլիս քաղաքը, որ, այսօր Ստամբոլ կ'անուանի. ամէն պատմիչք եւ ճանապարհորդք սքանչանալով կը պատմեն անոր հրաշնլիքը, ար թէ Եւրոպիոյ ժողովրդոց եւ թէ Ասիոյ արաբացվրց զարմանքը կը շարժէր: Հիմկու Նուրի Օսմանիէին տեղը` համբաւաւոր հռոմէական Ֆորում ըսուած կրկէսն էր, ընդարձակ ձուաձեւ տարածութեամբ, փառաւոր կամարակապ դահլիճներէ եւ արձաններէ շրջապատեալ, եւ մտից համար երկու յաղթական կամարքը կը յաջորդէին, 120 ոտք վերամբարձ տորիկեան սիւն մը Փիդիասի ձեռագործ պղնձէ Ապոլոնի արձան մը կը կրէր, որու գլուխը արեւու ճաոագայթներ կը ցոլային` գաւազան եւ գունդ ի ձեռին: Պուքոլէոնեան արքունիքը, որ հազար տարի կայսերաց բնակարանն եղաւ, իր փառաւորութեամբ, ընդարձակութեամբ եւ ամրակառոյց հաստատութեամբ` գէր ի վերոյ էր, քան զկապիտոլէոն, քան զպերկամայի արքունիքը, Ադրիանոսի Կ'իզիքի տաճարը, եգիպտական բուրգերը եւ փարոսը: Երեք գմբէթք անոր գլուխը կը պսակէին եւ պղնձէ ոսկեզօծ երդիկը իտալացի մարմար սիւներ կը վերցնէին. իր ահագին պարտեղները աստիճանաբար Պրոպոնդիտի ծովեզրը կ'իջնէին, հինգ եկեղեցի իր մէջ կը պարփակէր. փռիւգացի կը ճեայ սիւներով կամարակապ եւ ամբաւ սենեակներն ու սրահները մոզաիկներով, արձաններով, պատկերներով, որ աեսնողաց զարմանք կը պատճառէին: Արեւելեան պերճանք եւ արեւմտեան ճաշակ միացեր էին զարդարելու համար աս քաղաքը, օտարականը ապուշ կը մնար, երբ ամէն անկեան գլուխ` հոս ոսկեղէն դուռ, հոն մարմարիոնէ մարդկանց եւ կենդանեաց արձաններ, անդին պղնձէ փիղեր կը տեսնէր: Եւ գարնան ժամանակ բնութեան գեղեցկութեան չափ չի կար. այդ գեղեցիկ ծովը ցամաք կը շրջապատէր իր հսկայ ծառերով, իր հարուստ բոյսերով, իր համով պտուղներով, իր գեղեցիկ առուակներով, սոխակներու երգերով, եւ Կ'ոստանդնի քաղաքը կանգուն իր բարձր պարիսպներով, որու ամրութիւնն էին երեք հարիւր ութսունվեց աշտարակք, վեհ կ'երէար քան զամեն մայրաքաղաք, դիրքով, օդով եւ իշխանութեամբ. եւ մոռցնել կուտաբ Հռոմ, Երուսաղէմ եւ Բաբելոն:

Ժողովուրդը` ինչպէս բոլոր մեծ քաղաքներու մէջ` ամէն վիճակի մարզիկներով լեցուն, ամէն տեսակ կերպարանքներու եւ հագուստներու զանազանութիւն կ'ընծայէր աչաց. իսկ այն պալատին եւ կրկիսուն շրջակայքը, իշխանաւորաց գահաւորակները, ասպետաք ձեւերուն խրոխտութիւնը, զինուորաց արհամարհոտ գոռոզութիւնը, հասարակ ժողովրդեան զբաղման երթեւեկը դիտող աչքերու զբօսանք մ՚էր: Բայց այս ժողովրդեան բարոյական եւ ներքին վիճակը արտաքին տեսքին տարբեր կերպով կը պատասխանէր. մէկ մասը քաղքին աղտոտ, զազիր, մշտնջենաւոր մութի դատապարտեալ, վասնզի հարուստները` տուներով կը նտղցնէին ճամփաները եւ աղքատներուն խաւար եւ աղտեղութիւն կը թողուին: Նեղ ճամփաներուն մէջ գողերն ու մարդասպանք կը վխտային, եւ ամէն չարագործութիւն կը դիւրանար խաւարին մէջ: Արդարութիւն չի կար ամենեւին եւ ոչ ամօթ, վասնզի անզգամութիւնը օրէնքն երէ չէր պատժուէր եւ ոչ ալ հեղինակը կը նշմարուէր:

Այս վիճակին մէջ անշարժ բան մը թէ կար, որ փոփոխութիւն չէ կրած տարիներէ ի վեր, ծովն էր օձապտոյտ շրջաններով, որ Վոսփորէ ի վար, նոյնպէս անփոփոխ կը տարածուէր իր փայլփլուն եւ գեղեցիկ ալիքներով եւ երկինքը իր անջինջ պայծառութեամբ: Եւ աս ծովուն վրայ, ինչպէս այսօր, նաւերը, նաւակները կը վխտային, նաւաստիներուն աղաղակը, խուժանին շարժմունքն ու ժխորը ամէն բան կը կեն դանաըներ, ձայները` փոխանակ թրքերեն լինելու` յունարէն էր, շարժմունքը աւելի եռանդուն էր եւ ասիական ծանրութեան տիպն քիչ ունէր:

Վեցաթի նաւակ մը Իշխանի կղզիներ են կ'իջնէր ան միջոցին, ճղքեւռվ ջուրը ուժգնութեամբ եւ կը մերձենար արքունեաց ծովեզրին, որ դէպի Պրոպոնտոս կը խոնարհէր: Պաղատական պաշտօնեայ մը` նաւուն մէջ ղեկին քով նստած էր, քովը երիտասարդ մը, որ գրեթէ չէր խոսէր, եւ հազիւ միավանկերով քովը շարունակ խօսող պաշտօնատարին երբեմն կը պատասխանէր. ճերմակ բեհեզեայ նիւթ մը գլուխը փաթթած, լայն եւ բարակ մոխրագոյն վերարկու մը վրան, ասուէ բանուած բաճկոն մը հազիւ կ'երեւէր, որ իր անդրաւարտեաց վրայ կ'իջնէի, ոտքերը` կօշիկներ եւ վրան ամենեւին զէնք չի կար. կը նայէր, կը լսէր, կը տեսնէր, բայց իր սուր եւ խոր ու սեւ աչքերն իր երկայն արտեւանունքն երէն ծածեյալ, երբ դիմացինին երեսը կը նայէին, այն ժամանակ միայն պարզութեան եւ միամտութեան քօղ մը կառնուին. եւ իր միտքը բոլորովին հեռու էր:

Կարելի չէր սուր աչքի մը իր կորովի ձեւը չի նկատել, թէպէտ ինք թոյլ եւ անհոգ կերպ մը առնուլ կը ձեւանար. եւ աչքերը, որ մարած էին ընդհանրապէս յանկարծ ի մոռացութեան փայլակնէր կ'արձակէին, իր դեռաբոյս ընչացքն եւ գանգուր մօրուքը մասամբ իր ծնօտը կը ծածկէին, մազերը գլուխը կը պսակէին. եւ այդ զօրաւոր ու շղուտ կազմուածքը հազիւ քսան-քսաներկու տարու զինք կարծել կ'ուտար տեսողաց. միայն երկու հոնից մէջ խորհրդածութեան ուղիղ գիծը կրնար մատնել թէ այս պարզութեան տակ խորին խորհուրդներ կը ծածկուէին:

Նաւակը ծովեզրը գտաւ, եւ պաշտօնատարին զինուորներն ու ծառաները դուրս թափուեցան օգնելու իրենց տիրոջը, որ իշխանական ծանրութեամբ քայուերն կառնուր. իսկ մեր երիտասարդը առանց քերանը բանալու, տարէց գրեթէ հիսնամեայ` մարդու մը ձեռք տուաւ եւ ելաւ, եւ իբրու թէ աչքերը գոց` կը հետեւեր պաշտօնատարին, որ երբեմն ետին դառնալով իրեն աչք մը ձգելով պարտէզներու, ծաղիկներու, արուեստական վտակներու, կամուրջներու եւ արձաններու մէջեն կը շարունակէր իր ճամփան մինչեւ հասան փառաւոր դռան մը առջեւ, ուր շքեղազարդ սպասաւորաց եւ թիկնապահաց խումբ մը կ'իմացնէր ինքնակալին ներկայութիւնը. հոն պաշտօնատարը առաջ անցնելով` նուաստ խոնարհութեամբ ողջունելով գոռոզ երիտասարդ մը, որ անձնապահապետի պաշտօնը ունել կ'երեւար, անոր ցոյց տուաւ պատանին եւ կամաց ձայնով մը` «Ահա ապստամբ հայուն որդին, զօր ըստ բարձր հրամանի բերի», ըսաւ: Երիտասարդ անձնապահապետը, որ կոմսի տիտղոսն ունէր, ամենայն ամբարհաւաճութեամբ «Սպասեցէ՛ք» պատասխանեց եւ գլուխը անդին դարձուց: Իսկ ապստամբին որդին բառի մը, շարժմունքի մը, վատութեան մը, ամբարտաւանութեան մը եւ ոչ փոքրիկ մասնիկը կորսնցուց, իր ծածկեալ աչքերը ամէն բան կը տեսնէին, եւ իր անտարբերութիւնը ամէն բան կը լսէր: Եւ որ զարմանալին է, այդ ամբարհաւաճ արհամարհանաց, այդ երիտասարդին յունական աիտղոսին ներքեւ հայ մը նշմարելով նաեւ` անդրդուելի կերպարանքը հաստատ պահեց: Վասնզի սրտին անթափանց խորերուն մէջ իւր արհամարհանքը կայսերական պալատին գմբէթն երէն ալ աւելի բարձր էին. վասնզի արդէն որոշած էր իր նշանավճիռը` – Համբերութիւն անխռով: Ուստի նոյնպէս մարած աչքերու քօղով կը դիտէր այդ թիկնապահաց զինուորական խումբը, որ 3500 հոգի էին ի հայոց մեծաւ մասամբ կազմեալ` ոսկի եւ արծաթ զէնքերով պերճացեալ: Ամէն վայրկեան շարունակ կը հասնէին երեւելիք, յարգապատիւք, ամենապայծառք եւ ամենակատարալք, նաեւ ամենաազնուականք` անդամք կայսերական ընտանեաց: Իսկ ծերակուտական ծերոց, հիւպատոսներ ու, ներքինապետներու, պատրիկներու, սեբաստոսներու, զօրավարներու, կիւրապալատներու, գանձապետներու, մետրապոլիտներու եւ ուրիշ բարձրաստիճան կղերականաց եւ իշխանազուն տիկնանց եւ օրիորդաց անբաւ շարժմունքը, անոնց ճոխ պերճանքն, ուր ոսկեթել կերպասներ, ծիրանիներ, ակունք եւ մարգրիտք աչքերը կը շլացնէին` աննկարագրելի էր, ինչպէս իւրաքանչիւր իրարու հանդիպած վայրկենին սիրոյ, բարեկամութեան, քաղաքավարութեան ցոյցերը, որ աստուած միայն գիտէր թէ ինչչափ ատելութիւն, ինչչափ նախանձ, ինչչափ հեռու կը ծածկէին ըստ մեծի մասին: Եւ Ապստամբին որդին այս ամէն կը գիտէր` եւ կը խորհրդածէր իր միամիտ կերպարանաց տակ, մինչ մեծ շարժմունք մը բոլոր պալատականք կը դղրդէր իմացնելով թէ կայսերական ներքին սենեակները բացուեցան: Նոյն վայրկենին զինուորական հագուստներու պարզութեամբ մարդ մը կորովի եւ քաջակառոյց կազմուածքով, դիտող աչք մը յանկարծ նետեց մեր պատանուոյն, եւ դէպ իրեն ուղղելով քայլուածքը` հեգնող ամբարտաւանութեամբ վերեն վար զննելով «Կերդնում, – ըսաւ, – որ ապստամբ Լեւոնին տղան ես դու». եւ առանց պատասխանին սպասելու` «Հայրդ նախ երբեմն Կիլիկիա ճանչցայ, եղբայրդ հոս ճանչյցայ», եւ քանի մը ներկայից դառնալով արհամարհանոք մը աւելցուց. «Առիւծներն ալ իրենց վիժածը ունին»: Եւ իր երկայն սուրին շառաչիւնովը հեռացաւ, եւ ամէն սէթնեթեալ պալատականք խորշելով ճամփայ կ'ուտային իրեն, մինչեւ անհետացաւ:

Ծերը, որ իր երիտասարդ տիրող քով կեցէր, յարգանօք եւ արձանի պէս մինչեւ նոյն վայրկեան կենաց նշան ամենեւին չէր տուած, աս վերջի նախատանաց ձայնեն յանկարծ ցնցուելով մը անոր աչքերը դարձուց, որ անշարժ, իբր անզգայ, հանդարտ ձայնով մը «Ի՞նչ է, Բաբկէն», հարցուց:

– Լսեցի՞ր, տէր, աս մարդուն հայհոյութիւնը:

– Լսեցի:

– Գիտե՞ս թէ ով է այն անզգամը:

– Գիտեմ, Անդրոնիկոսն է:

– Ո՛հ, թէ որ ինձի թողուիր…

– Գիտեմ ինչ պիտի զրուցես, գիտեմ թէ ի՜նչ կ'ընէիր, բայց քեզի զրուցէր եմ թէ ես եւ ինձի հետ գտնուողները ոչ կիրք, ոչ բարկութիւն, ոչ զօրութիւն, ոչ ցոյց, ոչ խելք եւ ոչ զգայութիւն պիտի ունենան. ուրեմն պէտք է իմ օրինակիս հետեւիս եւ դու` մինչեւ որ ժամանակը գա: Համբերել եւ լռել, ա՛յս է մեր օրէնքը:

Եւ այս խօսքերը այնպիսի ցուրտ արեամբ եւ անհոգութեամբ եւ կամաց ձայնով զրուցուեցան, եւ Բաբկէն վայրկենին այնպիսի անհոգ ձեւ մը առաւ, որ ոչ ոք կրցաւ նշմարել թէ աս խօսքերը ապագային վրէժխնդրութեան օրէնքը կը պարունակէին:

Եւ ահա արքունի սենեկապետ մը մօտենալով այս մեր խումբին` «Հայ Լեւոնի որդին Թորոս ո՞վ է», հարցուց: Երիտասարդը իբր քունէ արթնցած` «Ես եմ», պատասխանեց: «Եկ ուրեմն, կայսրը քեզ կուզէ», ըսաւ: Երբ գահույից սենեկին առջեւն հասան, պահապանք ըստ սովորութեան Թորոսի վրայ փնտրեցին, որ զէնք չի գտնուի. արարոզապետն իրեն իմացուց թէ ինչ էր երկրպագութեան եւ շարժման ձեւը, եւ իբրեւ թէ կասկածելով լսողին իմացականութեան վրայ կրկնեց ու ներս մտուց:

Արծաթէ պատուանդաններով ոսկեղէն գահույից վրայ նստած էր Մանուէլ Կոմնենոս կայսրը, զօր մեր պատմիչք Կիռ Մանուէլ կ'անուանեն, Կոստանդին Պերպերուժենին որդին էր, որ զլեւոն գերի տարեր էր: Յաղթանդամ եւ կորովի երիտասարդ մ՚էր, պսակն ի գլուխ, գաւազան ի ձեռին` շրջապատ եալ ինչ որ բնութիւնը եւ մարդկային արհեստներն սքանչելիք կրցեր են ստեղծել, չորս կողմը պար առեալ, մեծամեծաց եւ տիկնանց. «Վե՛ր կաց, որդիդ Լեւոնի, – ըսաւ կայսրը, – արեւ եւ ազատութիւն կը շնորհեմ քեզ, տուն եւ ռոճիկ եւ ամէն պիտոյքդ գանձեն պիտի հոգացուին. ջանայ արժանի լինիլ բարութեանցս, եւ երախտագիտութիւնն լինի քու առաքինութիւնդ»: Եւ դառնալով կղերականաց բազմաթիւ խումբին, ուր բարձրաստիճան պատրիարք, մետրապոլիտք եւ եպիսկոպոսք ծանր եւ պատկաոելի շարուած էին` «Իմ կրօնական դիտաւորութիւնքս ալ, սուրբ հարք, ետքը ձեզի կ'իմացնեմ եւ կը փափագիմ, որ այս ազնուական երիտասարդին հոգեկան դաստիարակութեանն ալ խնամք չի մոռնաք»: Խորին խոնարհութեամբ սուրբ հարք պատասխանեցին, իրենց սայրասուր աչքերը հայ երիտասարդին վրայ նետելով:

Կայսերական ընդունելութիւնը վերջացաւ, եւ Թորոս դուրս ելաւ գահույից սենեկեն եւ հազիւ թէ քանի մը քայլ հեռացաւ, փոքրահասակ մարդ մը, որ անձին մեծութիւն տալու համար` կրցածին չափ կանգուն վիզը կ'երկնցնէր, զուարթ երեսով մըիրեն մօտենալով` «Կայսրը ինձի հրամայեց ձեր անձին պիտոյքը խնամոք հոգալ, ուստի հրամայէ, որ երթանք միատեղ ձեր բնակարանը ձեզի ցոյց տալու»: Թորոս անխօս սկսաւ հետեւիլ մարդուն:

Հազիւ թէ քանի մը քայլ մնացեր էր պալատին մեծ դռան, եւ ահա պարզ հագուած մարդ մը մօտեցաւ մեր կարճահասակ կոկոզավիզ պաշտօնատարին եւ կամաց ձայնով մը սկսաւ խօսիլ, եւ քիչ մ՚առաջ անցնելով, մեր կարճուկը կանգ առաւ, եւ բարձրկեկ ձայնով բայց խոնարհաբար` «Խնդրեմ, – ըսաւ, իր բարձր վիզը վար առնելով, – խնդրեմ քիչ մը սա սենեակը մտնենք, որպէսզի իմանամ թէ ի՛նչ է ձեր յանձնարարութիւնը»: Երբ սենեակը մտան մեր չորս անձինքը, Թորոսին նստարան մը հրամցնելով, որու մօտ արձանի պէս կանդնեցաւ Բաբկէն, իրենք բաւական հեռացան, ան ատեն պաշտօնատարը ըսաւ շփոթ ձայնով մը:

– Չեմ կրնար հասկնալ թէ իմ պաշտօնս ի՞նչ պիտի լինի ան ատեն:

– Ձեր պաշտօնը պարզ ձեւ մը պիտի ունենայ եւ շատ հանգիստ. ի՛նչ ռոճիկ, ի՛նչ ծախք որ պիտի ընէք կամ պիտի համարուիք ընելու թէ տան վարձու, թէ սննդեան, թէ զգեստի, թէ ծառայի եւ վերջապէս ամէն բանի համար պարզապէս ծոցերնիդ դնելու նեղութիւնը պիտի քաշէք: Ահա այսչափ եւ աս ալ կարծեմ շատ ծանր եւ անտանելի բեռ մը չի կրնար համարուիլ ոիցէ մարդու համար:

– Իսկ իմ պաշտօնս ի՞նչ պիտի ըլլայ:

– Կ'երեւայ, որ չի կրցայ իմացնել, թէպէտ շատ որոշ զրուցել կարծեցի: Փոխանակ այս ազնուական երիտասարդին խնամոց հոգը ունենալու, ծախքերն ընելու, վերջապէս իր մատակարարը լինելու, ամենեւին բան մը պիտի չընէք, երբ կայսերական թոշակներն կ'ելնենք կ'առնէք ծոցերնիդ կը դնէք, ողորմութիւն կ'ընէք, եկեդեցեաց կ'ուտաք, ի՜նչ կ'ուզէք, կ'ընէք:

– Այդ իմացայ, բայց ես ի՞նչ պիտի լինիմ:

– Տէր էք լինիչ ի՛նչ որ կամիք լինել, ինչո՛վ, որ կ'ուզէք ըզբաղիլ:

– Ի՞նչ զրուցեմ թէ որ հարցնեն այս երիտասարդին համար:

– Ես ձեզ կ'ապահովեմ, որ մէկը բան մը պիտի չի հարցնէ եւ դուք ալ ազատ կ'ըլլաք չի պատասխանելու:

– Բայց թէ որ ետքը խնդիր ըլլա…

– Իմ, այսինքն` ինձի յանձնողաց կողմանէ, եւ սա հայ երիտասարդին կողմանէ ամենեւին խնդիր մը չի կրնար ծագիլ, միայն քեզի կը մնա խոհեմութեամբ վարուիլ քու հաշիւներուդ մէջ եւ չափազանցութեամբ բան ամենեւին չընել, որպէսզի վերջը խոյզ խնդիր լինելով թէ դու քու վաստակդ չի կորսնցնես եւ թէ`… վերջապէս դու չի վնասուիս:

– Հիմա հասկցայ, – ըսաւ մեր բարեկամը խորին յարգանօք եւ զուարթութեամբ, – շատ շնորհակալ եմ, որ ինձի այսպէս տիրութիւնը մը կ'ընէք եւ իմ շահերուս այսպէս կը պատասխանէք, աս ձեր բարեկամութեան չեմ գիտէր թէ ի՜նչ տեսակ շնորհակալութիւն ընեմ:

– Միմիայն մէկ կերպով, այսինքն` լուռ եւ անշշունջ մնալով, ամենեւին եղածին վրայ ուրիշներու հետ չի խօսելով եւ թէ որ կը ներէք ըսել` չի շաղակրատելով. վասնզի տան ատեն կ'իմացուի եւ գանձը ձեզի բան մը գի վճարէր:

– Իրաւունք ունիք. ուրեմն ես երթամ, քանի որ իմ պաշտօնս յայտնի եղաւ:

– Այո՛, բայց միայն սա դռնեն գոնէ մէկտեղ դուրս ելնենք:

– Շատ լաւ, սիրով, – ըսաւ մարդը, եւ քանի մը քայլ առաւ դէպի դուռը, յանկարծ իբրեւ ի քունն արթննալով եւ խելաբրելով դարձաւ ի բարի խրատուին` «Բայց դուք ի՞նչ շահ ունիք, – ըսաւ, – այս գործիս այսպէս լինելուն, որ ինձ այսչափ բարութիւն կ'ուզէք ընել, ա՛յդ կ'ուզեմ իմանար:

– Թէ որ դուք այսչափ շատ հետաքրքրութիւն ընել կ'ուզէք եւ ինձի այնպէս բանէր կը հարցնէք, որոց պատասխանը չեմ գիտէր, ինձի ուրիշ բան չի մնար, այլ միայն քալել երթալ, վասնզի ինչպէս դուք բարձր հրամանաց հնազանդելու պարտաւոր էք, նոյնպէս եւ ես եւ թերեւս աւելի:

Ուստի քիչ մը ատեն կանգ առաւ, եւ դարձեալ մտածն լեն վերջը արթուն պաշտօնատարը հաշիւ մ՚ընելով, որ այն մարդուն խօսքին մտիկ ընելն էր իրեն համար շահաւոր` «Գոնէ, – ըսաւ, – ինձ իմացուցէք, որ ո՞ւր պիտի նստին աս անձինքը, որ երբ ինձ տեղեկութիւն մը հարցնեն, կարէնամ պատասխանել:

– Շատ լաւ, – ըսաւ խօսակիցը, – երթանք մէկտեղ:

ԳԼՈՒԽ Բ ԲՆԱԿԱՐԱՆ ԹԷ ԴԱՐԱՆ

Այսպէս երկու յոյն առջեւեն եւ Թորոս ու իր ծառան ետեւնուն անցան արքունի դռնեն, որ ի կրկէս կը հանէր, նոյնպէս կրկին յաղթական կամարներէն, եւ վերջապէս մտան բուն քաղաքը, ուր բարձր երկայն պատեր, մեծամեծ դռներով պալատներ, եւ երեւեյաց տուներ կը նշանակէին, որոց երբեմն կը յաջորդէին փոքր եւ ցած փայտաշեն տներ, եւ ուր տեղ-տեղ ժողովուրդը կը խռնուէր, ինչպէս ամէն մեծ քաղաքներու սովորական է, եւ դարձեալ ամայի փողոցնէր, մինչեւ հասան պարզ դռան մը առջեւ, որ բարձր քառակուսի պատի մէջտեղ բացուած էր, եւ երբ դուռը զարնուեցաւ, շուտ մը բացուեցաւ, սովորական պարտէզ մը տեսնուեցաւ քանի մը մեծամեծ ծառերով եւ խիտ առ խիտ վարդենիներով զարդարուած, պարտէզին վերջին ծայրը բնակութեան տունն էր. կրկնայարկ տուն` բոլոր պատուհաններն պարտէզի վրայ կը հայէին երեք կողմեն. իսկ ինչ որ ծառայութեան կը վերաբերէր` միայարկ պարտէզին դռան քովի պատերուն տակ շինուած էր:

Դուռը բացողը իր հա գուսան երէն յայտնի` սովորական մաքուր տունի մը ծառայ էր, եւ երբ աս մեր չորս անձինքը ներս կը մտնէին, տարէց կին մը խոհանոցին դռնեն գլուխը դուրս երկնցնելով կը նայէր բնական հետաքրքրութեամբ մը: Դռնեն ներս ոտուընին դրածնուն պէս առաջնորդը դարձաւ ըսաւ կարճուկին.

– Բարեկամ, ահա տունը ճանչեցիք կարծեմ, ունի՞ք ուրիշ փափագ մ՚ալ:

– Ո՛չ, այլ…

– Ուրեմն մեր կողմնակի դաշնադրութիւնը կատարեալ է ըսելով այնպիսի ձեւ մ՚առաւ, որ կ'իմացնէր դիմացինին թէ երկայն խօսելու ժամանակ չի կար. ուստի նա ալ հասկնալով, բարեւ մը տուաւ. եւ դուրս ելաւ, թողլով իր երեք ընկերները այդ տան առանձնութեան չորս պատերուն մէջ, որ տաճկի կանանոցի կամ կուսանաց վանքի մը կը նմանէր եթէ իր փոքրիկութիւնը չլինէր: Երբ դուռը գոցուեցաւ, ան ատեն անծանօթը պարզ եւ խորին յարգանօք դարձաւ Թորոսին եւ ձեռոք տանը ներքին դուռը ցցնելով` «Կ'ուզէ՞ք, իշխան, ձեր բնակարանը տեսնել, – ըսաւ, – եւ ինչ որ պակաս կայ հրամայել ձեր ծառային»: Իսկ նա, որ տարիներէ ի վեր բացի իր Բաբկէնեն ուրիշէ մը այսպիսի վարմունք չէր տեսած, դարձեալ ամենեւին զարմանք ցոյց չի տալով իր անտարբեր կերպովն առաջ անցաւ, գտաւ փոքրիկ սրահ մը, երկու սենեակ երկու կողմը, որոնց մէկը սեղանատուն էր, միւսը` հիւր ընդունելու սենեակ, իրենց ամէն կարասիքով. սրահին ծայրը սանդուխ մը, որ վերի յարկը կը տանէր, ուր նոյնպէս երկու սենեակ կար մին անկողնոյ, միւսը` աշխատութեան, ուր բացի կարեւոր բազմոցներէ եւ կարասիքներէ, կային մաքուր զէնքեր պատերէն կախուած. անկողնոյ սենեակը ազնուական երիտասարդի մը պէտք եղած ամէն զգեստեղենք կային, նոյնպէս անկողնոյն պարզ եւ ազնիւ հանդերձանքը կ'իմացնէին թէ արթուն կնոջ մը աչք կամ ձեռք անցէր էին հոնկից. Փոքրիկ բաղանեաց խուց մը` անկողնի սենեկեն դռովմը կը զատուէր: Երբ աչս ամէնքը տեսան, առաջնորդը դարձեալ, «Դեռ ի՛նչ բանի որ պէտք ունիք, իշխան, խնդրեմ, հրամայէք», ըսաւ: Իսկ Թորոս առաջին անգամ իր սուր աչքերը ցցնելով դիմացինին, ըսաւ. «Վայրկեան մ՚ալ սա սենեակը դառնանք»: Եւ երկրորդ անգամ դիմացի սենեակը մտնելով` շիտակ ձեռքը երկնցուց կորաձեւ ահագին սուսերին, որ պատեն վար կախուած էր, վար առաւ, կէս մը քաշեց պատենեն, զննեց, եւ ճանչնալով իր հօր` Լեւոնին սուրը, եւ դարձեալ իր տեղը զետ եղելով` «Բարեկամ, – զրուցեց հատիկ-հատիկ բառերուն վրայ կենաւռվ, – կը զրուցես անոր, որ աս տունը պատրաստեց, եթէ հրեշտակ է` իմ սրտիս կէսն իրն է այս վայրկենես», եւ կեցաւ: Մարդը` «Երբ հրաման ընէք հոստեղի սպասաւորին` պատրաստ եմ միշտ ձեր ծառայութեան», ըսաւ եւ խոնարհ ձեւով ողջունեց ու գնաց:

Ան ատեն Թորոս դառնալով ծառային` «Բաբկէն հայրիկ, – ըսաւ, – սա տանը դիրքը տեսա՞ր, ել, քանի որ մութը չէ կոխած, շուրջ պտոյտ մը ըրէ, դիտէ առանց դիտելու, տես առանց նայելու, նայէ սա տանը կռնակը ի՞նչ տեղի կը պատասխանէ, սա պատը ինչի՞ յեցեալ է, տո՞ւն է թէ պարտէզ, տեղեկութիւն մը. մ՚ուշանար, որ կերակուր ուտենք»:

Երբ Բաբկէն գնաց, ելաւ Թորոս անշշունջ քննելու տախտակամած պատերուն շէնքերը, ամենեն փոքրիկ ճեղքը մանր զննութեան նիւթ եղաւ իր արծուի աչքերուն, եւ վերջապէս անկողնոյ սհնեկին մէջ կանգնեցաւ հատուածոյ տախտակի մը առջեւ եւ հեգնական ժպիտ մը ծնաւ իր շրթանց վրայ: «Ահա իմ փնտրածս, – կ'ըսէր, – դաւաճան տախտակ, դուն բիւզանդացի դուռ մ՚ես, բայց ի՛նչ կը ծածկես քու կռնակդ, իրաւ սա անկողինը, սա բեհեզեայ վարագոյրները, սա զգեստներուն ծալքերը նաեւ կը զրուցեն թէ հրեշտակի մը թեւերը անցէր են անոնց վրայեն, բայց հազար տարի առաջ վկայուած է թէ խաւարի հրեշտակներ կային, որ լուսոյ հրեշտակաց կերպարանք կառնուին, եւ սա քաղքիս մէջ, սա անիծեաղ Բաբելոնին մէջ լուսոյ հրեշտակ, ի՜նչ անկարելի հրաշք է. լաւ՛, այս ամէն աղէ՜կ, բայց հօրս սուրը ներսի սենեակը կախուա՛ծ, ի՜նչ կը նշանակէ, ո՜վ կը նշանակեմ կի՞ն մը. բայց այդ սուրը յաղթանակի յիշատակաց գանձատունեն հանուած է, ի՛նչ տեսակ կին կրնայ լինիր Բայց այսօր ինչչա՛փ նոր պատահարք իրարու կը յաջորդեն. բանտէ ազատիչ, եղբօրս դաւաճանը տեսնել, որ զիս կարհամարհէ, կայսրը ու իր ամբարտաւան պատգամը, որ մինչեւ իմ հոգիս հայութենէ հանել կուզէ, իր բոլոր ժողովրդեան հոգին քաղէր իր քահանաներուն հետ բաժնէր եւ աստուծոյ բան մը չէ ձգէր: Ո՛հ, թէ որ այդ մարդը իր թագին եւ իր ժողովրդոց օգուտը ճանչեր, կամ թէ ես իր տեղը լինէի՜: Ես իմ բանտիս մէջ ի՛նչ որ իմ ազգիս, իմ տոհմիս անցեալին վրայ սորուեցայ իմ հորմես, ի՛նչ որ աս հին յունաց եւ արդի հոռոմոց վրայ ուսայ իրենց գրքերեն, որ իրենց վանքերուն գրքատանց մէջ փոշոտած եւ որդնոտած էին` թէ որ այդ մեծ թագով պսակեալ գլուխը ուսած լինէր` անշուշտ այդ յիմար ճառատանքը ինձի չէր ընէր. եւ փոխանակ զիս նկունս արհամարհելու, իմ ազդս հալածելու` արեւելեան քրիստոնէութեան փաղանգ մը կը կազմեր կեդրոնացնելու համար իր ազգը եւ զմեզ, որպէսզի արեւելքի եւ արեւմուտքի յարձակմանց կարէնար դիմանալ, որոնց կամ մէկուն եւ կամ միւսին առջեւ օր մը դիաթաւալ պիտի կործանի, եւ այս մայրաքաղաքը պիտի դառնայ Անի մը հափափեալ եւ առեւանգեալ: Բայց ո՜վ զիս մոռացեալս, ծովուն անապատի բանտեալս` յիշել տուաւ այդ տղայամիտ կայսեր, ար ինձ արեւ եւ ազատութիւն կը շնորհէ. ո՛հ, իմ Սեւ լեռան պայծառ արեւ, ե՜րբ քու սեւ ժայռերուդ վրայ պիտի կանգնիմ, եւ զթորոս ան ատեն պիտի տեսնեն իմ ազգս եւ օտարները, չէ՛ թէ տղայ մը, որ վերեն վար կը կշռեն, այղ հսկայ մը, որու հետ խօսելու համար պէտք է վարեն վեր խօսին. եւ պէտք է այդ Անդրոնիկոս համոզուի, թէ կորիւնը առիւծ է. ո՜հ դաւաճաններ, խեղճ երիտասարդ մը իրօք առիւծ էր, կորիւն առիւծու, իմ եղբայրս, իմ Ռուբենս, ճիշտ (այսօրուան տարիքս ունէր, առիւծի ուժ, առիւծի սիրտ ունէր. աչքին լոյսն առի՛ք արեւը խաւարեցուցիք. երեք մտանք բանայ, անոնք հոն հալումաշ մեռան, եւ ես մինակ կ'ելնեմ, բայց խրատուած անոնց օրինակեն եւ անոնց սխալներէն: Ո՜վ աստուած իմ, տո՛ւր ինձ մտաց կարողութիւն չի մատնելու զիս, մինչեւ, որ Ռուբինեան խաչին դրօշակը տնկեմ Տորոսի բարձանց վրայ: Բայց ահա առջի քայլերս ինձի կը ցնցեն աս խաւարին մէջ, աս անոք, անօգնական թշնամի երկրին մէջ բարեկամ ձեռք մը առ իս կարկառեալ. բայց բարեկամ հազար ձեռքեր միթէ իմ հարազատիս չէի՞ն կարկառեալ. գեղեցիկ, անձնեայ, կորովի, անվեհեր, սիրելու համար, բարեկամութեան համար միայն ստեղծուած, ո՜վ կրնար ըսել թէ մարդ մը կրնար գտնուիլ, որ զինքն ատէր, կանայք բոլոր իրեն սիրահար էին, երիտասարդք բոլոր իր ձեռքը կը փնտրէինք ո՜հ բիւզանդեան սէր, ո՜հ բիւզանդեան բարեկամութիւն. աս քաղքին պարիսպները ինչքա՜փ անիծեալ կիրք կը պատսպարէն. այդ պալատին ոսկեզօծ շողշողուն գմբէթները քանի՜ զազիր ապականութեանց շիրիմներէն: Իրաւ հօրս սուրը իմ սիրտս շարժեց, բայց միթէ Անդրոնիկոս ինք չի կրնար լինիլ այդ սուրը հոս` սա՛ պատեն վար կախել տուողը, որպէսզի զիս ալ եղբօրս ճամփան ղրկէ եւ ազատի ան վրեմխնդրութենեն թէ որ Ռուբենի նման եղբայր մը՞ կա… բայց Ստեփանէ՜ բայց Մլե՜հ ի՞նչ եղան, ձայներնին չի կայ. թէ որ անոնք շարժէին, կեանքի նշան տային, զիս բանտեն հանող մը անշուշտ չէր գտնուէր… Կիլիկիա Ի՜նչ վիճակի մէջ է, ո՞վ ինձի տեղեկութիւն մը պիտի կարէնայ տալ… Ես… այո՛, ես. պէտք է անձամբ երթամ, բայց մինչեւ այն օրը ես պէտք է լինիմ ան հռովմայեցուոյն պէս, որ իր հայրենիքը ազատելու համար սուտ խենթ մ՚եղաւ, ես ապուշ մը կ'ըլլամ, եւ թէ որ նա զիս այնպէս կարծե` հաւանական է թէ բոլոր պալատականք այնպէս պիտի կարծեն: Բայց ապուշ մը կին կրնա՞յ սիրել… այդ դուռը դնող, այդ սուրբ կախող ձեռքը իմ դիմակս հաւանական թէ կուզէ սկրդել… տեսնենք ո՞վ պիտի յաջողի այս խաղին մէջ, եւ յաղթութիւնը որո՞ւ պիտի լինի: Անշուշտ իմս, այո՛, իմս պէտք է լինի. վասնզի ես ցամաքի եւ ծովու պիտի տիրեմ. այս է գուշակութիւնը… այո՛, գուշէկութիւն երազի. բայց ի՜նչ է երազը, ո՜վ կրցեր է մեկնել անոր ուսկից գալը, ի՜նչ է անոր նշանակութիւնը… ես ուզեցի իմանալ երազը` Մովսէսի Ծննդոց գրքեն մինչեւ Գորգիաս Լէոնդացի, Դանիէլի Բաղդասարեն մինչեւ Բռոթակոր Ապտերացի, եւ համոզուած եմ թէ երազները նշանակութիւն ունին, երբ որոշ են, պարզ հոգուոյ, յստակութեան քունի մէջ եւ ծնունդ հանդարտութեան մտաց, եւ իմ փառաւոր ծերս յիրաւի աստուածային կերպարանք ունէր իր վսեմ եւ լուսալիր դէմքով, իր փառահեղ մօրուքով, իր նշոզագեզ աչօք, որու ակնթարթը զիս տղայութենէ ի մարդ փոխարկած էր, երբ արթնցայ: «Ի՜նչ, – ըսաւ հայրս Լեւոն, – հացը` հայրենի հող, ձուկը` ծով կը նշանակէ, դու ծովու եւ ցամաքի պիտի տիրէս, ու ես չպիտի տեսնեմ»: Եւ իրօք քանի մը օր անցաւ ու ինք մեռաւ, եւ ես մնացի մինակ, աս աշխարհիս վրայ օտար, բանտարկեալ, պաշարեալ բոլոր իր թշնամիներեն… իր թշնամիները թէ որ մինակ լինէի՜ն, բոլոր հայութեան թշնամիներէն. վասնզի ես թէ որ բանտեն կազատիմ այսօր, անշուշտ հայ մը չի գայ աշխարհքիս վրայ, որ հայուն անկախութիւնը եւ ազատութիւնը մտածէ: Միթէ՞ իմ պապերս, Ռուբեն Կոստանդին, հօրեղբայրս Թորոս եւ հայրս Լեւոն թէ որ ուզէին, թէ որ խնդրէին յունական արծուոյն սոթտած թեւերուկ տակ մտնել Լամբրոնական Օշիններու, Հեթումներու պէս ուրանաղով հայութեան իրաւունքը, հայրենեաց եւ ազգութեան սէրը, միթէ՞ այս թուլամորթ եւ քնէած կայսերք, որոնք անգործ ամբարտաւանութեան, վաւաշոտութեան եւ աստուածաբանական վարդապետութեանց ստուերներու տակ կը թաւալին, կը մերժէի՞ն զանոնք. քաւ՛ լիցի: Բայց անոնք արքայական արիւն ունէին երակներու մէջ, եւ աչն նշանաւոր օրը կը յիշէին` ուր հայ ժողովուրդը` սինլոքորը, ռամիկը, շինականը, որ ազնուական չէր, որ ազատ չէր, որ եկեղեցական չէր` ոչ Վեստ Սարգսի պէս, ոչ հրաշագործ Գետադարձ կաթողիկոսին պէս, ոչ Կիրակոս Երէցի պէս, կ'երթար կը դիմէր առ Վահրամ, եւ անոր քաջութեան ընկերացած ջարդուբուրդ փախստական ընելեն վերջ յունական բանակը, որ Անիի բան լիքները` մատնութեան նշան` ձեռքը կ'ուգար քաղաքը պահանջելու, եւ ետքը թողած զէնքերը` յուսահատ եւ լքեալ Աշոտներու, Սմբատներու, Գաւգիկներու գերեզմանաց վրայ վերջի եւ անյուսութեան արցունքը կը թափէր. ահա այդ ժողովրդեան սէրն էր, որ կ'ագեւորէր իմ պապերս եւ յունական ատելութեամբ եւ արդար վրէժխնդրութեամբ կ'ելնէին Տորոսի բարձանց վրայ կանգնելու ազատութեան դրօշակը, եւ ես այդ սիրտը ունիմ եւ կը զգամ, ե՛ս որ չէ թէ միայն իմ նախահարցս զաւակն եմ, այլ այս օտարախորթ հուէաց գրականութեան, որ չեն գիտէր եւ չեն ճանչեյր իրենց Լիգուրկները, իրենց Լէոնիտասները, իրենց Արիսդիտները, այլ կը նսաին ժամերով եւ գրերով կը վիճեն, կը կռուին եւ կը հալածեն իրենց դաւանակից եղբարքը կաթիլ մը ջուրի, հացի մը խմորի` անիմանալի բառի մը մեկնութեան համար: Խելագարներ, թէ որ աստուած տա իքնձ կատարել իմ փափագներս, ո՜հ, դիտեմ թէ ի՜նչ կ'ընեմ, բայց յոյսերս մեծ, եւ վիճակս դժուարին. տեսնե՜նք…»:

Այս խորհրդածութեանս վրայ էր, երբ Բաբկէն ներս մտաւ: Իսկ Թորոս զինքը առանց խօսեցնելու միւս սենեակ տանելով հարցուց թէ ի՞նչ տեսաւ. եւ ինչպէս կ'երեւակայէր` բարձր պատերէ զատ բան մը չէր կրցած նշմարել: Ուստի առանց ժամանակ անցնելու իջան ընթրեւու, վասնզի արդէն ճաշու ժամանակը անցէր էր, եւ իրենք առաւօտուընէ մինչեւ երեկոյ դեռ բան չէին կրցեր ուտել: Բայց անօթութենեն աւելի հետաքրքիր էր Թորոս իմանալու թէ ի՞նչ էր կերակրոյ պատրաստութիւնը այս անսովոր տան մէջ` ուր դարանակալ ձեռք մը կը նշմարուէր կամ սրտի. կամ կենաց. ուստի իջաւ սեղանատուն եւ երբ ակնարկեց Բաբկէնին նստիլ սեղան իրեն հետ, երբ նա կը քաշուէր, «Բաբկէն հայրիկ, թէ որ պարագաները պահանջէն, ես քեզի կ'իմացնեմ թէ ե՞րբ ինձի սեղանակից պիտի չլինիս, իսկ ուրիշ ժամանակ մեր բանտի սովորութիւնը չենք փոխէր. եւ որոշ գիտցիր թէ ինձ աւելի ախորժելի է հօրս հաւատարմին եւ իմ տղայութեանս խնամածուին հետ անուշ հացն ու պանիրն ուտել` քան թագաւորաց շնորհեալ խորտիկներն օտարներու հետ վայելել», եւ նստան: Կերակուրներն ընտիր եւ համեղ էին առանց շռայլութեան, գինին ազնիւ էր եւ պտուղներն պատուական, Թորոս առանց բառ մը զրուցելու ելաւ սեղանեն, տան սպասաւորը, որ կը ծառայէր, հարցուց ան ատեն թէ` «Ի՞նչ հրաման ունէր երկրորդ օրուան կերակրին համար», իսկ Թորոս պարզութեամբ պատասխանեց. «Այսօրուան կերակուրը ով քեզի պատրաստել հրամայեց` ւանոր կը հարցնես»: