Ahilik

Hak ile sabır dileyip bize gelen bizdendir, akıl ve ahlak ile çalışıp bizi geçen bizdendir.

“Ahi” kelimesinin kaynağı hakkında iki farklı görüş vardır: Bunlardan birincisi, kelimenin Arapça “kardeşim” demek olan “ahi” kelimesinden türediği, ikincisi ise ilk defa Divanü Lugati’t-Türk’te ve Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i ve Edip Ahmet İbni Mahmud Yüknekî’nin Atabetül Hakayık’ında geçen ve “eli açık, cömert” anlamlarına gelen Türkçe “akı” kelimesinden geldiği görüşüdür. Ahi kelimesinin Türkçe kökenli olduğunu ileri sürenlere göre, “akı” kelimesi Türkçede çok görülen bir ses olayı olan (k>h) değişimiyle “ahı” şekline dönüşmüş ve nihayet “ahi” olmuştur.1

Ahilik, Türk esnafının hayat anlayışına ve dünya görüşüne uygun olması sebebiyle daha çok esnaf arasında gelişmiş olmakla birlikte, esnaf dışında da çeşitli meslek erbabını bünyesinde barındıran Ahi Evran-ı Veli önderliğinde Anadolu’dan Ortadoğu ve Kafkaslar’a kadar yayılan sivil bir yapılanmanın adıdır.

Ahilik Anadolu’ya “fütüvvet” ismiyle gelmiş, işleyiş ve yaşayış biçimiyle Türkçeleşip “ahi” ismini almıştır.

FÜTÜVVET KAVRAMI

Fütüvvet, Arapça bir kelimedir. Fütüvvetin tekili ise fetadır. Bu şekliyle sözlükte genç, delikanlı, cömert, yiğit anlamlarıyla yer almaktadır.2

Fütüvvet kelimesinin esas anlamı “gençlik, erginlik çağı, delikanlılık” olup aynı zamanda “gençliğin en parlak zamanı, delikanlıca tavır” anlamlarında kullanılmaktadır. Türkler feta vasıflarına sahip kişileri ifade etmek için önceleri “akı” terimini kullanmış, daha sonraları Farsçadaki “civanmerd” terimini “cömerd”e çevirip kullanmışlardır.3

Terim olarak fütüvvet ise, “Dünya ve ahirette halkı nefsine tercih etmek”, “Cömertçe vermek, başkasını rahatsız etmemek, şikâyet ve sızlanmayı terk etmek, haramdan uzaklaşmak ve ahlaki değerlere sahip olmak” şeklinde tanımlanmıştır.4

Fütüvvet kelimesi, esas itibariyle tasavvufa dayanan, fakat aynı zamanda iktisadi teşekkülleri de kavraması ve sanat erbabını teşkilatlandırması bakımından ekonomik bir hüviyet de taşıyan, ehl-i fütüvvet tarafından daha geniş anlamlara gelen bir terim olmuştur. Fütüvvet ehline göre mürüvvet, fütüvvetin esasıdır, fütüvvet ise mürüvvetin sonudur. Bu bakımdan her mürüvvet ehli, fütüvvet sahibi değildir, fakat her fütüvvet ehli, mürüvvette en ileri dereceye varmıştır.5

Ebu Abdurrahman es-Sülemî, fütüvvet konusunda yazılan ilk eser olarak bilinen Kitabü’l-Fütüvve adlı eserinde fütüvveti Allah’ın emirlerine uyma, güzel ibadet, her kötülüğü bırakma, açık ve gizli ahlakın en güzeline sarılma olarak tarif etmiştir. Sülemî’nin, kitabında yer verdiği fütüvvet esaslarından bazıları ise doğruluk, vefa, cömertlik, güzel huy, göz tokluğu, dostlarla şakalaşma, arkadaşlarla iyi geçinme, kötü söz dinlemekten kaçınma, iyilik yapmayı arzulama, güzel konuşma, ahde vefa, Allah’ın emaneti olan aile efradına ve hizmetçilere iyi muamele, çocukları terbiye etme, büyüklere karşı edepli davranma, kin, aldatma ve buğzdan uzaklaşma, Allah için dost ve Allah için düşman olma, malını ve varlığını dostlara açma, misafirlere hizmet etme, kötülüğü iyilikle karşılama, tevazua sarılma ve kibirden kaçınma olarak karşımıza çıkmaktadır.6

Ahilik teşkilatları, sistemin temeline insanı koymuş ve insanın dünya ve ahiretteki mutluluğu için çalışmalar yapmıştır. Pek çok yazar da ahilik teşkilatının amaçlarına değinmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:

Ahi birlikleri, köklü kültür değişmelerinin yaşandığı bir dönemde birbirlerine karşı çatışmacı tavır alan grupları uzlaştırmak, zayıflayan aşiret bağlarının yerine yerleşik hayat tarzına uygun koruyucu değerler meydana getirmek, Bizanslılara karşı Müslüman-Türk esnaf-sanatkârlarının menfaatlerini korumak ve toplumda huzurun sağlanmasına yardımcı olmak amacıyla kurulmuş bir teşkilattır.7

Ahilikte öne çıkan bir diğer amaç ise üretici ve tüketici ilişkilerini karşılıklı haklılık temelinde düzenlemek olmuştur. O dönemdeki toplumsal ve iktisadi krizlerin ortaya çıkardığı bu zanaatkârlar grubu, toplumun bu iki kesiminin birbirleriyle olan etkileşimlerini düzenleyip sosyal barışa hizmet etmiştir. Organizasyonun örgütsel işleyiş prensiplerinin çağın gereklerine ve o dönem ticaret kurallarına ve teknolojiye uygunluğu kamu yönetimine de yansımıştır. Örneğin yerel yönetim yasaları, hizmetleri ve hizmetlerin denetimini düzenleyen yönetmelikler bu yönde yazılmıştır.8

Müslüman elinden ve dilinden başkalarının emin olduğu kişidir.

Çalışmayı, ibadeti ve dürüstlüğü bütün olarak ele almış, ahlaka büyük ehemmiyet vermiş ahilik teşkilatında eşitlik, kardeşlik, sevgi ve adalet gibi özellikler vardır. Halkın sadece mesleki anlamda gelişimine katkı sağlamayıp halkı ahlaki yönden de eğitip geliştiren bir teşkilatlanmadır ahilik. Ahiliğin temel esaslarında bir ferdin diğerinin üzerinde egemenlik kurmasına, insanlar arasında ayrımcılığın oluşmasına karşı çıkılmış, temel insan haklarında eşitliğin savunulması merkeze alınmıştır. Türk toplumunun sosyal ve ekonomik yapısının oluşturulmasında ahilik, zaviyelerinde şu düsturda dersler vermiştir: Eline, beline, diline sahip olacaksın, kapını ve sofranı açık tutacaksın, dindar olacaksın, yalan söylemeyeceksin, içki ve zinadan uzak duracaksın, büyüklere hürmet, küçüklere sevgi ve muhabbet besleyeceksin. Bu ahlak anlayışı “ahlak mektebi” olarak zaviyelerde öğretilmiş, neşredilmiş ve nihayetinde bir toplum şekillendirilmeye çalışılmıştır. Ahilikte materyalist anlayış reddedilip paranın amaç değil araç olduğu belirlenmiş ve her bir ferdin bir işi, bir zanaatı olması gerektiği ilke olarak kabul edilmiştir. Ahilik toplumda para piyasasına yön verdiği için halkın rağbet ettiği bir kurum olmuştur. Bunun farkında olan ahilik teşkilatı, teşkilata girişte ahilik şartları olarak ahlaklı, yardımsever, cömert olmak gibi şartları sunmuştur. Hataya düşmeye ve günah işlemeye meyilli olan genç nesil her türlü kötü akımların tesirinden ve başıboş kalmaktan kurtulmuş ve bu teşkilat sayesinde toplum tarafından itibar gören, işi gücü olan bir fert haline gelmiştir.

Ahilik, esnaf ve tüccarlar arasında dayanışma, birlik ve beraberlik esasına yönelik olarak kurulmuş bir teşkilattır. Bir başka ifadeyle ahilik, bir mesleğe bağlı ve bir arada yaşayan insanlar arasında sosyal, ekonomik ve kültürel düzeni sağlamak amacıyla kurulan bir teşkilattır.9

Ahilik ahlaki, kültürel ve ticari hayata ilişkin kurallarıyla toplumu ayakta tutan ve Anadolu’nun her yanına yayılan bir organizasyonun adıdır.10

Ahilik, İslam ahlakı ile Türk örf ve âdetlerini birleştiren bir düşünce sisteminin ürünüdür.11

Ahilik denince ahlak kavramı üzerinde durmak gerekir. Birkaç küçük başlık altında araştırmacıların yorumlarına yer verelim.

ÇALIŞMA AHLAKI

Toplumdaki bireylerin işe ve çalışmaya karşı tutum ve davranışların tamamıdır. Çalışma ahlakı toplumdan topluma farklılıklar göstereceği gibi aynı toplumun farklı kesimlerinde de değişkenlik gösterebilir. Bazı toplumlar çalışkanlığa ve işe yararlığa oldukça fazla önem verirken bazı toplumlar genel olarak işten kaçan, tembellik gösteren çalışma ahlakına sahiptirler. Ailesel olarak genetik yatkınlıkla genel olarak aynı tip çalışma ahlakına sahip bireyler yetiştirilse de, eğitim sayesinde çalışma ahlakı iyileştirilip düzeltilebilir.12

MESLEK AHLAKI

Meslek ahlakı, meslek mensuplarının izlemesi gereken ahlaki ilkelerdir. Bir mesleği icra ederken uyulacak kurallar bütünüdür. Muhasebecilik iş ahlakı, avukatlık iş ahlakı gibi. Çalışma ahlakı ülkeden ülkeye, toplumdan topluma değişiklik gösterebildiği halde meslek ahlakı evrensel bir yapıdadır. Genel olarak bir mesleğin ahlaki prensipleri tüm dünyada aynıdır.13

İŞLETMECILIK AHLAKI

İşletmecilik ahlakı, işletme olarak kurumun sahip olduğu ahlaki prensiplerdir. İktisadi alanda faaliyette bulunan tüm işletmelerin kendine özgü belli ahlaki ilkeleri ve kuralları vardır. İşletmeler tüm iş paydaşlarına (çalışanlarına, müşterilerine, çevreye, tedarikçilerine ve toplumun tümüne) karşı bu ahlaki ilkelere uygun davranmak zorundadır.14

Ahlakın olgunlaşması için insan kimyasını şekillendiren tasavvuf olgusunun şüphesiz etkisi vardır, bu sebeple tasavvufa dair birkaç şey paylaşalım.

Hiç ölmeyecekmiş gibi dünyaya, yarın ölecekmiş gibi ahrete çalış.

Sûfîler insan nefsinin yedi mertebesi olduğunu ileri sürmüşlerdir.

Nefs-i Emmare: Allah’ın emirlerine uymayan, yasaklarını çekinmeden yapan ve bundan zevk alan nefistir.

Nefs-i Levvame: Allah’ın emirlerini bazen yerine getiren bazen getirmeyen, işlediği günahlara üzülüp sevaplara sevinen nefistir.

Nefs-i Mülheme: Mümkün olduğu kadarı ile Allah’ın emir ve yasaklarına uyan nefistir.

Nefs-i Mutmainne: Allah’ın koyduğu tüm iman esaslarına inanan bu konularda şüpheye düşmeyen, Allah ile manevi bir bağ kuran ve bu bağdan lezzet alan nefistir.

Nefs-i Radiye: Tamamen Allah’a yönelen, gafletten uzak duran ve Allah’tan razı olan nefistir.

Nefs-i Mardiyye: Tüm benliği ile Allah’a yönelen ve Allah’ın da kendisinden razı olduğu nefistir.

Nefs-i Kamile: Bütün kötülüklerden arınmış ve manevi olgunluğa erişmiş nefistir.

Freud id, ego ve süperego olarak sınıflandırdığı benliği nefsin mertebeleri ile özdeşleştirmiştir. Nefs-i Emmare ve Nefs-i Levvame’nin id ile, Nefs-i Mülheme ve Nefs-i Mutmaine’nin ego ile, Nefs-i Raziye, Nefs-i Mardiyye ve Nefsi Kamile’nin ise süperego ile temsil edildiğini öne sürmüştür.

TEFEKKÜR EDILMESI AÇISINDAN BAZI KAVRAMLAR

a. Kültür

Toplumların tarihler boyunca oluşturduğu ve kullandığı maddi ve manevi değerlerin toplamıdır. Toplumun bu değerler toplamını kendi bireylerine kasıtlı olarak aktarmasına ise kültürleme denilmektedir. Kültür bir toplumun yaşayışını, zevklerini, damak tadını, sanatsal etkinliklerini ve her türlü yaşam tarzını ifade eder. Bireyler kültürleşme ile öğrendikleri bu kültürel yaşam tarzına uygun olmayan şekilde davrandıklarında dışlanacaklarını ve benimsenmeyeceklerini bilmektedirler. Bu açıdan kültürün toplumdaki bireyler tarafından benimsenmesi ve etik kuralların da kültürel değerlerle örtüşmesi önemlidir.

b. Değer

Kültür ve topluma anlam veren, toplumdan topluma değişkenlik gösteren, iyiyi ve kötüyü, güzeli ve çirkini, onurlu ve onursuz olanı, hoş olanı ve hoş olmayanı tarif eden ölçütlerdir. Toplumdan topluma, hatta toplumun farklı gruplarına ve farklı sosyal sınıflara göre değişebilmektedir. Örneğin bir denetçinin, tüm işletme paydaşlarının hakkını gözeterek işini icra etmesi adalet ve erdem gibi değerlere dayanmaktadır.

c. Norm

İnsanın belli bir denetim alanı içinde eylem gerçekleştirmesini sağlayan, davranışlarını biçimlendiren kural veya kurallar bütündür. Toplum içerisinde ne yapılması gerektiğine dair üstü örtük toplumsal kurallardır. Norm kavramını toplumsal olgu çözümlemesinde geliştiren Emile Durkheim, normların bireyden bağımsız var olan ve uyulması zorunlu standart ölçütler olduğunu ileri sürmektedir. Her eylemsel yönelim belirli normlarca belirlenmiştir. Buna göre, görgü normları, hukuk normları ve ahlak normları vs. gibi normlardan söz edilebilmektedir.

d. Gelenek

Bir toplumda eskiden kalmış oldukları için saygın tutulup kuşaktan kuşağa aktarılan, toplumsal yaptırım gücü olan kültürel davranışlar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve kalıntılardır. Sosyal alanda yapılan düğünler, diş çıkaran çocuğa diş hediği yapılması vs. gelenek kapsamına girmektedir.

e. Görenek

Bireylerin herhangi bir davranışı ya da hareketi eskiden beri gördüğü gibi yapma alışkanlığıdır. Görgü kuralları, uyulması gereken ayrıntılı biçimler, formalitelerdir. Bu kurallar genellikle bireyin yetiştiği aile ve sosyal çevre içerisinde öğrenilmektedir.

f. Dürüstlük

Dürüstlük, davranışları sözler ile uyumlu hale getirmek, söze bağlı kalmak ve kendisinden beklenileni gerçekleştirmek demektir.

“Rabbimiz ancak sana kulluk ederiz ve yalnız senden medet umarız. Bize doğru yolu göster. Kendilerine lütuf ve ikramda bulunduğun kimselerin yolunu; gazaba uğramışların ve sapmışların yolunu değil.”15

Kuran-ı Kerim’e göre doğruların yolu, kendisine Allah’ın lütuf ve ikramda bulunduğu kimselerin yoludur ve doğruluk olmayan bir yol insanı gazaba ve sapkınlığa sürüklemektedir.

“Bu, dürüst insanlara, dürüst olmalarının yarar sağladığı gündür. Onlar için, içinde ebedi kalacakları, altından ırmaklar akan cennetler vardır. Allah onlardan razı oldu, onlar da O’n-dan razı olmuşlardır. İşte büyük kurtuluş ve mutluluk budur.”16

Özellikle Maide suresindeki, “Onlar Allah’tan razı oldular Allah da onlardan razı oldu” Şeklindeki ayet dürüst insanların nasıl bir ödülle karşı karşıya olduklarını açıkça ifade etmektedir. Allah’ın kendisinden razı olduğu insanda dürüstlük, aranan önemli şartlardan biri olarak belirtilmekte ve dürüst insanların ebedi yurtlarının da cennet olduğu ifade edilmektedir.

g. Tarafsızlık

Her olaya objektif yaklaşabilmek, sübjektiflikten uzak durmak, insanları değerlendirirken kendi istek ve tutumlarımızdan arınmış olarak hareket edebilmektir. İnsanlara dil, din, ırk, mezhep ve menfaat ayrımı gözetmeksizin hizmet sunabilmektir.

“Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, ana-babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun (Haklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara sizden daha yakındır. Hislerinize uyup adaletten sapmayın, (şahitliği) eğer, büker, doğru şahitlik etmez yahut şahitlik etmekten kaçınırsanız biliniz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır).”17

ı. Adalet

Hak edene hak ettiğini vermek, eşit şartlardakilere eşit davranmayı gerektirmektedir. Unutulmamalıdır ki, mutlak eşitlik adaletsizlik getirir. Hak dağıtıcı adalet hak edene hak ettiğini vermeyi kapsarken, düzeltici adalet haksızlık yapana cezai yaptırım uygulanmasını ve mağdurun mağduriyetinin giderilip düzeltilmesini kapsamaktadır.

“Ergenlik çağına erinceye kadar, en uygun olan yolun dışında, yetimin malına yaklaşmayın. Ölçü ve tartıyı dosdoğru yapın. Biz hiçbir canı gücü yettiğinden başkasıyla sorumlu tutmayız. Yakınınız olsa da konuştuğunuz zaman adaletten ayrılmayın. Allah’a verdiğiniz sözü yerine getirin. Öğüt almanız için Rabbinizin size tavsiyeleri işte bunlardır.”18