- -
- 100%
- +
БИРИНЧИ БОБ
Қундуз Самад Вурғун боғининг ёнида, тепасида «Реклама дизайни» деб ёзилган бир қаватли уй ёнида тўхтади. Қулоғида эса телефон:
– Йўғ-е! Бокуни умуман эсингдан чиқардингми? Авиакассадан ўтишинг билан чап томонга қарасанг, йўлнинг четида турибман.
Такси унинг ёнгинасида тўхтади. Таксидан тушган Ҳамид «О, Михайло!» дея у томонга юрди.
– Рассом Краус десангиз-чи, жаноб Шульц, – кулимсиради Қундуз унга қучоқ очаркан. – Кўришмаганимизга ҳам уч йил бўлди. Ўзинг ҳам ғирт россиялик бўлиб кетдинг!
– Нимасини айтасан? Офисинг шу ердами?
Қундуз хиёл қизаринди:
– Қанақа офис? Гарчи шароит бўлмасаям… ижарага олгандим. Юр, ичкарига кирайлик.
Қундузнинг «офис»и тор, нимқоронғи, рутубатли, сариштасиз ва файзсиз бир каталак эди. Кўчадан тушаётган қуёш шуъласининг катта қисмини деразанинг кир ойналари ютиб юборарди. Ўртадаги катта мольбертда чала ишланган шарқона услубдаги сурат – миниатюра ўрнатилганди. Деворларга тираб қўйилган кўплаб суратларни чанг босиб ётар, бир тарафда эса, турли рассомчилик ашёлари қалаштириб ташланганди. Бир бурчакда эса алмисоқдан қолган диван турарди. Унинг олдида турган журнал столида кирланган тақсимча ва дарз кетган пиёла, ичида уч тўрт дона конфет солинган синиқ қанддон ва сигарет қолдиқларига тўла кулдон турарди.
– Айбга буюрмайсан, – деди Қундуз атрофга бурнини жийириб кўз ташлаётган дўстидан хижолат бўлиб. – Уч-тўрт ой аввал бир танишимдан ижарага олгандим. Ҳар қалай пулини қистаётгани йўқ.
Ҳамид матода турган суратга кўз ташлади:
– Демак, замонамизнинг буюк рассоми шу ерда ижод қиларканлар-да? – Кейин суратни гоҳ узоқдан, гоҳ яқиндан томоша қила бошлади. – «Минг бир кеча»дан олинган расмларми?
Бу китоб Ҳамиднинг қўлига тўққизинчи синфда ўқиб юрганида тушган, ундаги ошиқ-маъшуқларнинг висол дамларига оид саҳналарни зўр иштиёқ билан ўқирди. Қундуз негадир хўрсиниб қўйди.
– Бу Низомий Ганжавийнинг «Махзан ул-асрор» достонига ишланган расм. Мойбўёқда ишлаяпман.
– Нега фақат оқ, қора, кулранг… бошқа бўёғинг қолмаганми?
– Бу менинг услубим.
– Вей, рангларни чаплаб ташламайсанми? Боз устига Низомийни чизяпсан. Ўрта асарларда ҳамма нарса рангли бўлган-ку?
– Бўпти, мен чой қўяй, – ошнасига гап уқтиролмаслигини билган Қундуз тараддудланди. – Ўзинг қачон келдинг?
– Бир ойча бўп қолди, – деди Ҳамид деворга суяб қўйилган суратларни ҳам бирма-бир кўздан кечираркан.
– Вой, номард, бир ой бўпти-ю дамингни чиқармайсан-а?
– Биласан, ёзда ойим билан боққа кўчамиз. Ҳозир ўша ерда турибман. Ойим «Тезроқ кел, тўйингни қиламиз», деб кўз очирмагач. Шеригим Иқболни олиб Уралдан қайтдим.
– Уйланяпсанми? – сўради Қундуз эскириб қолган чой қайнаткични токка уларкан.
– Вей, ошна, бугун маҳаллада қиз базми бўлади. Эртага тўй. Ҳаммаси ҳал бўлган.
– Қизни ойинг топгандирлар? Кимлигини билсак бўладими?
– Ҳа, раҳматли отамнинг узоқ қариндошларидан.
Қундуз ўзи чизган суратларга маҳзун термилиб ўтираркан, сўради:
– Тўғри-да, ўттиз бирга кирдинг. Вақтида уйланганингда, болаларинг меникиларга ўхшаб етти-саккизга кирарди.
– Нима, вақтида уйланиб, сенинг шохинг чиқдими? – тўнғиллади Ҳамид. – Қачон учрашсак, ҳасратингдан чанг чиқади, хотинингдан нолийсан.
Қундуз варақлаб қайнай бошлаган чойдишни ўчириб, чой дамлади. Кейин пиёлаларга чой қуяркан, дўстига юзланди:
– Нега нолишимни биласанми? – деди. – Ҳулкар ҳам, болаларим ҳам яхши кун учун яралган. Пул топсам, уларни едириб-ичирсам, кийинтирсам – яхшиман. Айлантиргани олиб чиқсам, ширинлик, ўйинчоқ олиб берсам – яхшиман. Лекин бошқа вақтлар… Ижара уйда турганимиз, уларни ёзда дам олишга олиб бормаслигим, бошқалардан камроқ еб-ичирганим учун уларга баъзан ёмон кўриниб кетаман. Очиғи, мен оиламга унча ишонмайман. Бошқалардек тўкис яшаш учун мени уч пулга сотишлари ҳам ҳеч гап эмас.
– Нима қилсин улар ҳам, – чой ҳўплади Ҳамид. – Бу дунёда ҳамма яхши яшашни истайди. – Кейин қанддондаги конфетни олиб қоғозига кўз ташлади ва очгиси келмай, жойига қўйди. – Сенга неча марта айтдим. Россияга кел. «Гипермаркет»нинг битта бўлимини ўзингга топшираман, деб. Иқбол ҳам рози бўлди.
– Мен рассомман, ўртоқ, – деди Қундуз. – Замонавий импрессионизм оқимининг бугунги давомчисиман. Моне, Ренуар, Сезанн, Робенинг йўлидан кетяпман. Ана шу йўналиш орқали буюк Низомийнинг очилмаган қирраларини бўёқларда акс эттириш ниятидаман. Ишон, булар дурдона асарлар!
– Кимга кераги бор шу дурдоналарингни, – лаб бурди Ҳамид. – Булар қорнингни тўйдирармиди?
– Ўзимга ҳомий қидиряпман. Ўз асарларим билан Европага чиқишни, тарихий меросимизни дунёга танитишни истайман, тушуняпсанми?
– Тўрт беш йил аввал ҳам худди шу гапларни айтгандинг, – ҳомуза тортди Ҳамид. – Орзу қила-қила ўтиб кетасанми, деб қўрқаман. – Кейин жиринглаётган телефонини қулоғига босди. – Алло, Иқбол, сенмисан? Ҳозир сени гапириб турувдим. Синфдошимнинг ёнидаман. Айтгандим-ку, рассом йигит. Ойим хавотир оляптилар? Ҳа, ҳозир келаркан, деб қўйгин. Мана, турдим!
Ҳамид ўрнидан тураркан, беш дона юзталик доллар чиқариб, стол устига ташлади:
– Бориб бу пулга болаларингга кийим-бош ол. Бозорлик қил.
Қундуз пулни шартта олиб, дўстининг чўнтагига суқди:
– Эсинг жойидами? Шундоқ ҳам сендан қарзим бор. Қайтаролмай юрибман. Топсам униям бераман.
– Қанақа қарз? Ақлинг жойидами? Биз дўстмиз-ку! Кейин мен бизнесмен одамман, пулим кўп. Бор экан – беряпман. Берса ол, урса қоч, деган гапни эшитмаганмисан?
– Йўқ, ўртоқ, юзингга қарамайман агар шунақа қилсанг, менга моддий эмас, кўпроқ маънавий ёрдам керак.
Эшикдан чиқаётганда, Қундуз дўстини тўхтатди. Суратлари орасидан бирини олиб, унинг қўлига тутқазди.
– Тўёнага қўлим қисқалик қилиб турибди. Буни совға ўрнида қабул қиларсан? Ўзимга энг ёққан суратимни беряпман.
– Раҳмат, – деди Ҳамид совғани оларкан. – Эртага сени тўйда кутаман. Бормасанг, нақ осаман, биласанми?
«Тентак бу, – ўйлади у такси тўхтатиш учун йўл четида тураркан, – аввалдан шунақа қайсар бола эди. Ўша қайсарлиги йўқолмабди. Битта йўлга тушиб олса, шу йўлдан кетиши шарт. Бор, боравер, қани қаергача бораркансан, хумпар!»
Орадан бир неча дақиқа ўтиб, у таксида кетиб борарди. Ойнадан шаҳарнинг кундан кунга ўзгариб бораётган манзараларини маъносиз кузатаркан, беихтиёр дўстининг рангпар, маҳзун чеҳраси, унинг кўримсиз, бефайз устахонасини кўз олдига келтирди. Ҳудуддаги озиқ-овқатлар дўкони олдида тушиб, уйи томон одимлади. Ошнаси совға қилган сурат аллақачон унинг ёдидан кўтарилганди.
ИККИНЧИ БОБ
Августнинг бир неча кун аввалги жазирамасидан ном-нишон қолмаган, қуёш булутлар ортига бекинган, совуқ шамол эсиб турарди.
Бокунинг марказий маҳаллаларидан бирида, Аббосовлар хонадонида тўйга ҳозирлик кўрилмоқда эди. Айниқса, хонадон бекаси Малак холанинг қувончи ичига сиғмасди. Ахир хурсанд бўлмасинми? Ниҳоят битта-ю битта ўғли уйланишга розилик бериб турибди-ку?
Малак хола эри Субҳондан анча эрта айрилганди. Бир амаллаб бир ўғил, бир қизини вояга етказди. Ўзи ҳам ота, ҳам она бўлиб, болаларини ҳеч кимдан кам қилмасдан ўстирди. Аёл боши билан эркаклар ишлайдиган вазифаларда ишлади.
Болаларнинг ҳар иккиси мактабда аълочи эди. Ҳамид мактабни битириб, университетнинг ҳуқуқ факультетига ҳужжат топширди. Бироқ етарли балл тўплай олмади. Кейин армияга кетди. У билан бирга хизмат қилган дўсти Иқболнинг отаси Екатеринбургда ишларди. Ҳарбий хизматдан кейин Иқбол ҳам Россияга кетиш ҳаракатида юрганини эшитиб, у билан қўшилиб кетди. Екатеринбург политехника институтига ўқишга кирди. Иқбол эса отасининг ёнида, бозорда савдо қила бошлади.
Ҳамид ўқишни битириб, ўзини тадбиркорликда синамоқчи бўлди. «Қарс икки қўлдан» нақлига амал қилиб, Иқбол билан шерикликда ишлашни таклиф қилди. Иқбол гарчи ўқишга киролмаган бўлса-да, анчагина тиришқоқ, ишбилармон йигит эди. У Ҳамиднинг таклифини қабул қилди. Икковлашиб «Азери» кичик корхонасини ташкил этишди. Асосан йўлларга асфальт қопламалари ётқизиш билан шуғулланувчи бу корхона шерикларга яхшигина фойда келтира бошлади.
Ўғлининг илк даромадлари қўлига етиб келганида Малак хола роса йиғлаганди. Ростдан ҳам моддий қийинчиликлар аёлни анчагина эзиб қўйганди. Ана шу йўқчилик туфайли қизи Гулнознинг орзу-ҳавасини кўролмаганда, қўл учида тўй қилиб узатганди.
Ҳамиднинг иши тобора олға кета бошлади. Аввал Екатеринбург марказидан, Малишев кўчасидан икки хонали уй сотиб олди. Кўп ўтмай ўн сотих ер майдони бўлган ҳовлига ҳам эга чиқди. Бокудан ҳам уч хонали, евротаъмирдан чиқарилган квартира сотиб олди ва ойисини шаҳар четидаги кўримсиз уйдан кўчиртириб келди. Новхони даҳасидан эса дала-ҳовли сотиб олди. Ўша пайтлардан бери онаси ҳар гал Бокуга келганида ўғлини «уйлан» деб қисти-бастига олади.
Ҳар гал Ҳамид келиши билан унга бир даста қизларнинг суратини кўрсатади. Ўзи қўни-қўшнилардан кимнинг қизи бўйига етиб қолган бўлса, дарҳол Малак ҳолага тиқиштириш ҳаракатига тушади. Ахир ким бадавлат, келишган, уддабурон йигитни куёв қилишни истамайди? Лекин Ҳамид унча-мунча қизни ёқтирдим демайди.
Бу гал ўғли бир ой Бокуда қолиб кетди. Ана шундай кунларнинг бирида узоқ тумандан қариндош лари меҳмонга келишди. Ҳамиднинг отаси Субҳон аслида Учар туманидан эди. Меҳмонларнинг бири унинг аммаваччаси Зарина, иккинчиси эса унинг қизи Сабина эди.
Туманда яшайдиган қариндошларнинг бари Малак хола ўғлини уйлантириш ниятида юрганидан хабардор эди. Зарина хола ҳам шу баҳона қизини Ҳамидга кўрсатиб кетиш ниятида эди. Тўғри, бу ҳақда эри Комронга, ўғилари Жамол ва Жовидга ҳеч нарса демаганди. Чунки у ўғилларини яхши билади: сингилларини бозорга солишни истамайди улар.
Ўша куни Ҳамид чўмилишдан қайтаётганди. Аввал дарвозалари олдида турган она-болани кўриб танимади. Янглиш келишган бўлса керак, деб ўйлади. Аёл эса уни таниб, «Вой Субҳонгинамдан қолган ёдгорим», деб йигитни бағрига босди. Ҳамид уларнинг саватларини уйга олиб киришга ёрдамлашди. Бу орада ер остидан Сабинага кўз ташлади. Қишлоқ қизларига хос одмигина, сипогина кийинган. Ўзи ҳам қорачадан келган, оғир-босиққина кўринади.
Қиз нимаси биландир Ҳамиднинг эътиборини тортаверарди. Қиз ҳам унинг ўткир нигоҳлари таъқибидан ўзини олиб қолишга жой тополмай қизариб кетганди.
Кечга яқин онасининг қулоғига пичирлади:
– Шу қизга уйланаман!
Тамом! Уч кун ўтиб Россияга кетди. Бир ҳафта олдин яна ойиси телефон қилиб, қизнинг розилигини, нишона (фотиҳа) тўйи ўтказилишини айтди. Ҳамид онасининг бунақа тез иш битиришини хаёлига ҳам келтирмаганди. Дарҳол Иқбол билан бирга учиб келди. Дарҳол қизга тўққиз товоқ юборишди. Эртага «Мона Лиза» ресторанида зиёфат берилади. Бугун эса ҳовлида ҳамма тўйга ҳозирлик ила банд эди.
Аёллар ширинлик ҳозирлаш билан овора эдилар. Малак ширинлик пиширишда анча довруғ таратган эди. Шу боис ўғлининг тўй дастурхонидаги ширинликларни ҳам ўз қўли билан пиширишни ният қилиб қўйганди. Қўни-қўшнилар, синглиси ва унинг келини ҳам бу борада Малак холага ёрдам бермоқда эди. Кимдир ун элаб хамир қорган, кимдир ёғ эритиб, писта бодом чаққан…
Ҳамид уйга кириши билан тўғри аёлларнинг даврасига бош суқди.
– Ҳа, ойи, ўзингизга иш орттириб, нима қилардингиз, дўкондан сотиб олсак ҳам бўларди-ку, ширинлик ҳамма ёқда тиқилиб ётган бўлса…
– Ният қилувдим, болам, – деди ойиси кўзлари яшнаб. – Қўй энди, ниятим ярим йўлда қолмасин.
Ҳаво салқин бўлса-да, ичкари иссиқ эди. Ҳамиднинг кўзи ерга тўкилган унни супуриб олаётган қизга тушди. Қиз этаги тиззасидан бир қарич баланд кўйлак кийиб олганди. Ҳамид бир зум унинг оппоқ, нозик оёқларидан кўз узолмай қолди.
– Амина, қизим, бу ёққа қаравор!
Хотинлардан бири қизни чақирди. Қиз қаддини ростлаб, «ҳозир» деди, кейин Ҳамидга қараб бир чимдим табассум ҳадя этди-да, онаси тарафга югурди. Ҳамид қизнинг юзидаги назокат ва латофатни пайқамаслиги мумкин эмасди. Ҳуркак ҳаракат билан ортига ўгирилган чоғда қўнғироқ сочлари тўлқинланиб, орқа-ўнгини тутиб кетди. Ҳамид унинг ортидан анграйиб қолди.
Кейин хаёлини бузган шайтони лаинга лаънат ўқиб, ташқарига чиқди. Лекин нимадир уни яна ичкарига, ҳовлига чорлайверди. Рост, ёши 31га борган бўлса-да, ҳали бирорта қиз уни бу қадар ўзига жалб этмаганди. Амина ҳамон супуришдан бўшамасди. Бир муддат хаёлга эрк берди. Ҳозир бутун оламда шу қиз иккисидан бошқа ҳеч ким қолмаса, қизни бағрига тортиб, ўпичларга ғарқ қилса…
Кейин ошхонага, онасининг ёнга борди.
– Ойи, сизда гапим бор.
Онаси хамир йўқи кафтининг орқаси билан пешонасини қашиди:
– Ҳа, болам?
Бир муддат нима деярини билмай турди. Кейин оғзига келган гапни тилига кўчирди:
– Ойи, шу… келинни тўғри уйга опкелмадик-да? Эртагача қўшнимизникида турадими?
– Расми шунақа-да, болам! Келинни Учардан опкелиб бўладими? Эртага қўшниникидан опчиқиб кетаверасан! Бошқалар ҳам узоқдан келин олса шунақа қилади.
Онаси кулимсираб, ўғлининг елкасини қоқиб ортига қайтмоқчи бўлганида, яна уни тўхтатди:
– Ойи?
– Жон!
– Анави қиз ҳам қариндошларданми? – дея ҳамон эгилганча ер супураётган Аминани кўрсатди.
– Йўқ, қўшнининг қизи-ку!
Ҳамид бош ирғаб, тепага, меҳмонхонада кино кўриб ўтирган Иқболнинг ёнига чиқди. Йўлдош каналлардан бирида қандайдир хориж фильми берилар, иккита гуруҳ бир-бири билан қирпичоқ бўлаётганди.
Иқболнинг бутун хаёли экранда эди. Ора-сирада муздек пиво симирар, ўз ҳисларини жиловлай билмасди:
– Ҳа, ур! Сол! Жағини эз, онасини эмсин! Вой, шапалоққа бало борми? Тепсанг-чи, галварс! – Кейин шеригини кўриб, хаёли бўлинди ва уни саволга тута кетди. – Ҳа, нима бўлди, келдингми? «Мона Лиза»ни гаплашдингми? Офисга қўнғироқ қилмадингми? Вера Павловна сени сўраётганди. Рассомхонада нима қилиб юрибсан? Расмингни чиздирдингми?
Иқбол саволларига жавобни кутмай яна экранга михланди. Энди машиналар бир-бирини таъқиб этарди. Тормозларнинг асабий чийиллаши, ўқ товушлари, қичқириқлар…
Бирдан Ҳамид экраннинг олдини тўсиб, унга савол берди:
– Менга қара, сен бир қарашда муҳаббат борлигига ишонасанми?
Ҳамид ҳали ҳам бояги қизни кўз ўнгидан кетказа олмасди. Унинг чиройли табассуми, майин чеҳраси кўз олдида турарди. Иқбол эса ўртоғини экран қаршисидан нари суриб, томошани давом эттирди.
– Мен нима ғамда-ю… – дея ранжиганини сездириб, пастга тушди. Хаёлини чалғитиш учун ўзини у-бу ишга урмоқчи бўлди. Қаёқда? Хаёл иплари яна ва яна Амина тарафга тортарди. Кейин ошхонага кирди.
Мана Амина. Энди у кичкина стулчада ўтирар, олдида каттакон идиш, ерёнғоқ пўстини арчиш билан машғул. Ҳамиднинг нигоҳини сезиб, унга қаради ва ширин жилмайди. Кейин ўзига ярашиқли ибо билан ўрнидан турди ва Ҳамиднинг ёнидан ўтиб, ташқарига чиқди. Беихтиёр Ҳамид унга эргашди:
– Ичкари бирам иссиқки, – деди Ҳамидга ишвали кўз ташлаб. – Тандирдек қизиб кетган.
Ҳамид билан унинг орасини бир қадам масофа ажратиб турарди.
– Бўлди, энди мен кирай, ширинликларнинг ҳаммасини бугун пишириб улгурмасак, куёвбола биздан ранжиб қолмасинлар?
«Овози бунчалар ёқимли бўлмаса?» ўйлади Ҳамид. Кейин яна онасини чақирди.
– Ойи, бу қиз ким ўзи?
– Жинни бўлдингми? – онасининг қошлари чимирилди. – Эртага тўйинг бўляпти, болам. Бунақа қилиғинг йўқ эди-ку?
– Ким у? – Онасининг танбеҳи унинг қулоғига кирмаганди.
– Икки «дўм» нарида туради. Суғронинг кичкина қизи. Ҳали гўдак, ўн еттида. Кейин…
– Нима кейин? – сўради Ҳамиднинг сабри чидамай.
– Онаси билан опаси ҳақида ҳар хил гаплар юради. Иккови ҳам… юрармиш… Яна ким билсин. Сенам ақлингни йиғиб ол. Тинчгина ўтирайлик.
УЧИНЧИ БОБ
«Бу детални Дега ишлатганмиди? Ё Грабарми? Балки Трубецкийдир? Лекин аниқ, кимдадир бор эди. Йўқ, Ренур! Буюк француз импрессионисти. «Милен де ла Галетдаги рақслар» асарида. Ҳамма шодлик ичида рақс тушмоқда. Бироқ ҳамманинг юзида ғам. Тушунарли. Демак, бундан воз кечиш керак.
Жаҳл билан мўйқаламни четга ирғитди. Молбертга ўрнатилган матони ҳам юлиб, хонанинг нариги бурчагига улоқтирди. Боя Ҳамид келиб-кетганида миясига зўр ғоя келганди. Тўй базми. Ҳамма хурсандчиликда рақс тушиши, шу билан бирга ҳамманинг ички дарди ҳам акс этиши керак эди.
Аслида, тўйда одамларнинг кўзида ғам бўлиши керак? Ахир, баъзида одам дарддан қутулган пайтда ҳам янги дардга йўлиқиш хавотири билан яшайди-ку?
Қундуз аллақачон янги асарларнинг эскизини ҳам ишлаб қўйганди. Лекин нимадир нуқул уни ишдан чалғитарди. Демак, Огюст Ренуар 130 йил аввал унинг хаёлидан ўтган ҳисларни англаган экан-да? Афсус… бу дунёда бирор янгилик борми ўзи? Чиндан ҳам ҳар бир янгилик унутилган эскилик экан-да?
Шу пайт телефон қилиши кераклиги эсига тушди. Дарҳол телефон хотирасидан керакли рақамни топиб терди. Жин урсин. Пули тугабди. Дарҳол қўшни бинога – гўзаллик салонига ўтди. Икки аёл ўз мижозларига хизмат кўрсатиш билан банд эди.
– О, буюк рассомимизга яна телефон керак бўлдими? – гап қотди ёши каттароқ пардозчи хотин.
– Лиза хоним, жуда зарур гапим бор эди. Икки дақиқагина.
Лиза унга «киравер» дегандек ичкари хонани кўрсатди. Қундуз эса стулга омонат ўрнашиб, ҳар куни икки-уч мартадан терган рақамига сим қоқди.
– Алло, синглим, узр, Раёсат домлани мумкинми?
– Раёсат домла йиғилишдалар, – деди котиба қиз ингичка овозда. – Ким сўраяпти?
– Олдин ҳам сизга қўнғироқ қилгандим, – деди Қундуз шоша-пиша. – Раёсат домла Низомий Ганжавий асарларига бағишланган таблоларимни дунё кимошди савдоларига чиқаришда ҳомийлик қилмоқчи эдилар. Ўша пулнинг бир қисмини берсалар ҳам зарур ашёларни сотиб олардим, ҳам кимошди билан боғлиқ харажатларга сарфлардим.
– Бўпти, айтиб қўяман.
– Синглим, бу фақат мен учун эмас, Ватанимиз учун ҳам жуда муҳим. Биз қанчалик бой маданиятга эга эканимизни бутун дунёга кўрсатишимиз керак. Низомий Ганжавийни…
– Бўпти, мен домлага етказаман, – қиз шундай дея дастакни илиб қўйди. Қундуз тарвузи қўлтиғидан тушиб ташқарига чиқаётганида, Лиза уни тўхтатди.
– Ўртоқ рассом, ишингиз ҳал бўлдими? – жавобни кутмаёқ мақсадга кўчди. – Эртага бир эмас, учта тўй бор. Келинларни безатишим керак. Бошқа мижозлар безовта қилмаслиги учун эшикни ичкаридан қулфлаб қўяман. Агар телефон керак бўп қолса, овора бўлиб келмасангиз, яхши бўларди.
«Эртага «Мона Лиза»да Ҳамиднинг ҳам тўйи бўлади» хаёлидан ўтказди Қундуз. Кейин хонасига етиб олиб, эски диванга ўтирди. Ўйга толиб, сигарет буруқситди.
Қизиқ, Раёсат домла пулни қачон бераркин? Беш минг ваъда қилганди. Бу пулнинг бир қисмига мойбўёқ, сувбўёқ, гуаш, пастел, бироз мато олиши мумкин. Англияда танишлар бор. Аукцион уйида рўйхатдан ўтиш, ижара пули, транспорт харажатлари учун уч минг долларга яқин пул кетади. Йўлкирага, ейишичиш, меҳмонхона харажатларига бир ярим минг керак.
У Низомийнинг буюклигини тўла акс эттиролса ва томошабин эътиборини жалб этолса, албатта, муваффақият қозонади. Бутун дунё бу асарлардан гапиради. Кейин яхшигина пул ҳам ишлаб олиши ҳам мумкин.
Аслида муҳими пул эмас. Энг асосийси, миллатнинг маънавий тараққиётига хизмат қилиш. Қолаверса, глобаллашув, оммавий маданият, ахлоқсизлик кенг қулоч ёя бошлаган бир пайтда буюк Низомийнинг ахлоқий асарларига эҳтиёж катта. Эҳтимол дунёни маънавий таназзулдан асраб қолишда бу ҳаракатлар ўз самарасини берар.
Эҳ! Бир оз пул топа олганида эди… Болаларини қишлоққа, Жалилободга юборарди. Ўзи шаҳарлик бўлса-да, қишлоқдан уйланганди. Болалар ёзда қишлоқда дам олиб келади.
Уч ойлик ижара ҳақи ҳам тўпланиб қолди. Қарийб беш юз доллар пул дегани. Эсиз! Боя Ҳамид берган пулни олиб қолса бўларди. Кейинги пайтларда фақат Ҳулкарнинг маоши билан кун кечиряптилар. Унинг топгани кундалик еб-ичиш, йўлкира ва Қундузнинг сигаретидан ортмаяпти. Ижарани пулига эса бир чақа ҳам ортмаяпти.
Қарзларини ўйласа юраги орқага тортиб кетади. Ҳамиддан, амакиваччасидан, рассом ошналаридан олган қарзлари ҳам анча-мунчага бориб қолди.
Ўрнидан туриб, хонанинг нариги бурчагига отиб юборган мато парчасини олиб келди. Эскизни кўздан кечириб, яна диванга ўрнашди.
Дафъатан телефон жиринглади.
– Лаббай, – дарҳол телефонни қулоғига тутди. – Ҳа, мен Қундузман. Рассомман… Мойбўёқ билан ҳам, сувбўёқ билан ишлайман. Исталган жанрда чиза оламан. Буюртма бермоқчимисиз? Бўпти. Мен тайёрман. Қанақа иш? Кўришганда айтасизми? Қўлимда бироз ишлар бор, аммо сизнинг буюртмангизни биринчи бўлиб бажараман. Эртагами? Бўпти, айтган вақтингизда етиб бораман.
Қундуз телефонни чўнтагига солиб, мамнун кафт ишқади:
«Жуда соз. Ёғли ишга ўхшайди. Қўлимга яхшигина пул тушиб қолса, анча ишларимни битириб олардим. Озроқ бўнак пули берса, Ҳамидга тўёна ҳам берардим».
Керишиб диванга ястанган онда яна телефон жиринглади. Бу гал Ҳамид экан.
– Ҳозиргина тўйинг ҳақида ўйлаб турувдим. А? Ҳа, устахонадаман. Тинчликми? Нима? Бир қарашда муҳаббат? Бўлиши мумкин. Ҳаётда кўп учрайди. Нега сўраяпсан? Ҳм, тушунарли. Майли, айтмасанг айтма. Эртага соат олтида кўришамиз «Мона Лиза»да.
Қундуз ўрнидан турди-да, устахонани беркитиб, кўчага чиқди. Йўлнинг нариги бетидаги дўкондан уч дона арзон конфет олиб, кейин темирйўл вокзали томон бурилди. Синглиси Зебонинг уйига ўтиши керак.
Бир пайтлар Гунашли даҳасида Ҳамидлар билан қўшни туришарди. Айвонлари ҳам ёнма-ён эди. Боя Ҳамид келганида, ўша бахтиёр болалик дамларига эсига тушди.
Қундуз ота-онасидан анча эрта ажралди. Аввал отаси хасталаниб оламдан ўтди. Кўп ўтмай онаси. Отаси вафот этганида ҳарбий хизматда эди. Таътил олиб, жанозага етиб келди. Лекин анчагача ундан ажралиб қолганига ишонолмай юрди.
Қундуз оилада катта ўғил эди. Онаси Яратгандан муҳлат сўраганмиди, ҳар қалай бир йил ичида Қундузни уйлантирди, қизи Зебони чиқарди. Кичик ўғли Толени ҳам унаштирди. Кейин эса эрининг ёнига риҳлат қилди.
Қундузнинг битта амакисидан бўлак яқинроқ қариндош-уруғи ҳам йўқ эди. Шу амаксининг кўмагида укасини уйлантирди. Қўлидан келганча ака-укаларга кўмаклашиб турди.
Ота уйида яшаб туришганида Қундуз унчалик қийналмади. Лекин икки оиланинг битта уйда яшаши бир мунча муаммоларни келтириб чиқарди. Отасидан қолган икки хонали уйни иккита бир хоналига алмаштирмоқчи бўлишди. Аммо, бир хонали ва икки хонали уйларнинг нархи ўртасидаги тафовут унча катта бўлмагин учун, бунинг ҳам иложи бўлмади. Катта ўғил бўлгани учун ижара уйга чиқиб кетди. Ҳаммаси ана шундан сўнг бошланди.
…Эшикни Зебо очди. Олдига югуриб чиққан жиянларига биттадан конфет улашди.
– Янги уй олаётган экансизлар, муборак бўлсин, – деди Қундуз салом-аликдан кейин.
– Ясамалда, янги қурилаётган уйлардан олдик, – деди Зебо қувончи ичига сиғмай. – Уч хонали. Ҳозир куёвингиз қайта таъмирлаяпти. Анча пулимиз кетаркан. Шунинг учун бу бир хонали уйни ҳам сотяпмиз. Ҳозир куёвингизнинг ишлари яхши. Яқинда юк олиб келиш учун Хитойга кетадилар. Ишлари юришиб кетса, Жип оламан, деб турибдилар.
Қундузнинг ичидан нимадир узилгандек бўлди. Бу уй унинг учун қадрдон эди. Бу ерда онасининг излари қолганди. Ўзларининг икки хонали уйларини укаси қайта таъмирлаб, таниб бўлмайдиган ҳолга келтирганидан сўнг, Қундуз синглисиникига келганида, худди онасини кўргандек бўларди. Онаси ўтирган эски диванда ўтириб, унинг қаршисида турган оқ-қора телевизорга тикилар, назарида онаси ҳам ёнгинасида ўтиргандек бўларди. Бугун эса… эски диван ва телевизорга қараб кўнгли бузилди. Агар уйни ҳам сотиб юборишса, бу хонадондан ҳам қадами узиладиган кўринади.
ТЎРТИНЧИ БОБ
Соат тунги ўн бирга яқинлашди. Малак хола кун бўйи югуриб-елиб, роса чарчагани учун ўрнига кириб тошдек қотганди. Қўни-қўшнилар ҳам уй-уйига тарқалиб кетганди. Иқбол сайр қилгани чиқиб кетган, уйда Ҳамиднинг бир ўзи қолганди. Яқинда харид қилинган куёвлик костюмини кийиб ойнага қаради. Худди ўлчаб тикилгандек лоппа-лойиқ. Кўйлак, галстук ва туфлини ҳам Иқбол билан бирга «Торговий» растасидан танлашди.
Ҳамид бир муддат кўзгудаги аксига маҳлиё бўлиб тикилди. Мана, ҳаётидаги энг масъулиятли дамлар ҳам етиб келди. Ҳадемай, у ҳам оилали, бола-чақали бўлади. У мамнун жилмайиб, бармоқлари билан сочларини таради. Галстугини бир очиб, бир тортиб кўргач, кийимларини эҳтиёткорлик билан ечиб, илгичга илди ва меҳмонхонага ўтди. Бир муддат телевизор кўрган киши бўлиб, айвонга чиқди, сигарет тутатди.
Ўзини ҳар қанча чалғитишга уринмасин, хаёлидан бояги қўшни қиз кетмасди. Ҳозирга қадар не-не қиз-жувонларни қўлдан ўтказмади. Аммо, уларнинг ҳеч бири шу қиз сингари кўнглига чуқур кириб бормаганди. Кўзини юмиши билан эгилганча ер супураётган, калта кўйлакли қиз кўз олдига келаверади.
Албатта бундай ҳислар ўткинчи эканини Ҳамид ҳам биларди. Аммо, у қизнинг юзларига термилган чоғда у худди илон авраган бақадек қотиб қолганди. Амина Ҳамид шу пайтгача кўришни орзу қилиб келган нозанин дилбарнинг баайни ўзи эди.
…У пайтда Ҳамид мактабда ўқирди. Вақт топилди дегунча, синфдошлари Турал ва Қундуз билан яна бир ўртоқлари Қўчқорнинг уйида йиғилишарди. У пайтларда видеомагнитофон ҳаммада ҳам бўлмасди. Ҳеч ким йўқлигидан фойдаланиб, аллақаерлардан топиб келтирилган беҳаё кассеталарни ётволиб томоша қилишарди.