Cudna mieszczka

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

1

corpo di Bacco (wł.) – dosł. na ciało Bachusa (przekleństwo). [przypis edytorski]

2

kamrat – kolega, kompan, towarzysz. [przypis edytorski]

3

bies (daw.) – diabeł. [przypis edytorski]

4

jąć – zacząć. [przypis edytorski]

5

femurały (z łac. femur: udo) – krótkie, obcisłe spodnie, przylegające do uda. [przypis edytorski]

6

kum – tu: kolega, sąsiad. [przypis edytorski]

7

pod dobrą datą (daw., pot.) – nietrzeźwy, pijany. [przypis edytorski]

8

szarszan – rodzaj szabli. [przypis edytorski]

9

granowity – graniasty, kanciasty. [przypis edytorski]

10

harkabuz a. arkebuz (z fr.) – strzelba lontowa, gładkolufowa, używana od XV do XVII w. [przypis edytorski]

11

Mazurowie naszy (…) Hu-ha – popularna piosenka z XVII w. [przypis edytorski]

12

dać w bok kułaka – trącić pięścią (kułakiem) w bok. [przypis edytorski]

13

laudetur (łac.) – niech będzie pochwalony. [przypis edytorski]

14

in saecula (łac.) – na wieki. [przypis edytorski]

15

Lido – niewielka wyspa w pobliżu Wenecji. [przypis edytorski]

16

zawdy (daw.) – zawsze. [przypis edytorski]

17

czeladź – służba; ogół służby zatrudnionej we dworze a. w domu. [przypis edytorski]

18

ekloga – sielanka; pieśń opiewająca życie pasterskie. [przypis edytorski]

19

ślady strasznego pożaru sprzed lat pięciu – w 1607 roku pożar, zaprószony przez kuchnie polowe rozbite na rynku przez szlachtę, zniszczył wiele kamienic Starej Warszawy, groziło także zajęcie ogniem zamku (wówczas w trakcie rozbudowy). [przypis edytorski]

20

belweder, belwederek (z wł.) – dosł.: piękny widok; tu: balkon z widokiem na okolicę. [przypis edytorski]

21

korab – statek. [przypis edytorski]

22

surmacz (daw.) – trębacz; por. surma: trąbka alarmowa. [przypis edytorski]

23

ave (łac.) – bądź pozdrowiony/pozdrowiona. [przypis edytorski]

24

instrumenta – daw. forma N.lm; dziś: instrumenty. [przypis edytorski]

25

rzekę – dziś: mówię; por. czas. rzec. [przypis edytorski]

26

tokaj – białe, deserowe wino węgierskie. [przypis edytorski]

27

Waścin – pański; por. Waść, tj. Wasza Miłość, daw. zwrot grzecznościowy. [przypis edytorski]

28

kalumnia – oszczerstwo; fałszywe oskarżenie. [przypis edytorski]

29

szmekier (z niem.) – daw. pracownik służb celnych, poszukujący towarów pochodzących z przemytu. [przypis edytorski]

30

czerwieńce – czerwone złote. [przypis edytorski]

31

varietas delectat (łac.) – rozmaitość bawi. [przypis edytorski]

32

petercyment – rodzaj słodkiego wina hiszpańskiego; nazwa od imienia i nazwiska Pedra Jiméneza. [przypis edytorski]

33

dolce (wł.) – słodkie. [przypis edytorski]

34

mało-wiele – trochę. [przypis edytorski]

35

siła (daw.) – dużo, mnóstwo. [przypis edytorski]

36

gaszek – kawaler, chłopak. [przypis edytorski]

37

wycackany – wypielęgnowany, wymuskany. [przypis edytorski]

38

małmazja – słodkie wino. [przypis edytorski]

39

sinior (wł. signor) – pan. [przypis edytorski]

40

donna (wł.) – pani. [przypis edytorski]

41

łgać – kłamać; tu: forma 3.os.lp: łżesz. [przypis edytorski]

42

na pohybel – na zgubę; pohybel: szubienica, rusztowanie, na którym wieszano skazańców. [przypis edytorski]

43

wyżnik – w grze w karty: starsza karta, najczęściej trzecia co do ważności: rycerz, walet, jopek. [przypis edytorski]

44

kozerny – odpowiedni; wyżnik kozerny: najstarsza figura w grze karcianej zw. mariaszem, pamfil. [przypis edytorski]

45

Myszkowski Zygmunt (1562–1615) – marszałek wielki koronny (od 1603 r.) na dworze króla Zygmunta III Wazy; popierał politykę wzmocnienia władzy królewskiej w Polsce. [przypis edytorski]

46

Bobola Andrzej (1591–1657) – jezuita, kaznodzieja, zajmował się nawracaniem wyznawców prawosławia na katolicyzm; sprawował liczne funkcje kościelne; autor tekstu ślubów lwowskich króla Jana Kazimierza (uznanie Matki Boskiej za Królową Polski 1.04.1656 r.). [przypis edytorski]

47

verba volant (łac.) – słowa ulatują. [przypis edytorski]

48

krzywy (daw.) – nieprzychylny, wrogi. [przypis edytorski]

49

Tyszkowicz Jan a. Iwan (zm. 1611) – także: Tyszkowic, Tyszkiewicz, Tyskiewicz; arianin, za odmowę złożenia przysięgi na Trójcę Świętą (arianie nie uznawali dogmatu o trzech osobach boskich) oskarżony o bluźnierstwo i herezję, torturowany (ucięto mu język, dłoń i nogę), skazany na karę śmierci i stracony; do odrzucenia apelacji powołującej się na tolerancję religijną zagwarantowaną przez konfederację warszawską z 1573 r. i wykonania wyroku przyczyniła się żona Zygmunta III Wazy, królowa Konstancja. [przypis edytorski]

50

pleczysty – o szerokich plecach, barczysty. [przypis edytorski]

51

czekan (z tur.) – broń ręczna, wąska siekierka a. młotek osadzony na długiej rękojeści. [przypis edytorski]

52

ad primum (łac.) – po pierwsze. [przypis edytorski]

53

ad secundum (łac.) – po drugie. [przypis edytorski]

54

pereat (łac.) – niech zginie. [przypis edytorski]

55

a l'assassino (wł.) – na mordercę (przekleństwo). [przypis edytorski]

56

niewarteś – nie jesteś wart. [przypis edytorski]

57

pierzchnęły – dziś popr.: pierzchły. [przypis edytorski]

58

plecyma – dziś popr.: plecami. [przypis edytorski]

59

hareszt – areszt. [przypis edytorski]

60

pogarnąć się – tu: zbliżyć się. [przypis edytorski]

61

muszkiet (z fr.) – ciężka strzelba lontowa, gładkolufowa, ładowana odprzodowo. [przypis edytorski]

62

kluć – pika, dzida. [przypis edytorski]

63

darda (z fr.) – pika zakończona metalowym grotem. [przypis edytorski]

64

kierezja – długie ubranie sukienne, sukmana. [przypis edytorski]

65

benissime (łac.) – doskonale. [przypis edytorski]

66

Ajaks – imię greckiego bohatera wojny trojańskiej, znanego z Iliady Homera. [przypis edytorski]

67

zasłoniony – dziś popr.: zasłonięty. [przypis edytorski]

68

przetrząśniono – dziś popr.: przetrząśnięto. [przypis edytorski]

69

kuna – żelazna klatka umieszczona na rynku, w której zamykano za karę drobnych przestępców, wystawiając ich na publiczne zniewagi. [przypis edytorski]

70

trefiony – wymyślnie uczesany, wypielęgnowany. [przypis edytorski]

71

maścić – smarować, nacierać. [przypis edytorski]

72

sczeznąć – umrzeć, zginąć. [przypis edytorski]

73

silentium (łac.) – cisza. [przypis edytorski]

74

crimen lesae Mareschali (łac.) – zbrodnia obrazy marszałka. [przypis edytorski]

75

sąd „gorący” – sąd odbywający się niezwłocznie po schwytaniu przestępców na gorącym uczynku. [przypis edytorski]

76

na gardle pokarać – wykonać karę śmierci. [przypis edytorski]

77

smyczę – dziś popr. forma B.lp: smycz. [przypis edytorski]

78

kat żelazem herby powypalał – jedną z daw. stosowanych kar było wypalanie hańbiącego piętna przestępcom; herb tu iron.: piętno. [przypis edytorski]

79

bałuch – wrzawa, zgiełk, hałas. [przypis edytorski]

80

frymarczyć – handlować. [przypis edytorski]

81

kryjomo – po kryjomu. [przypis edytorski]

82

jurydyka (z łac.) – enklawa wyjęta spod prawa miejskiego; jurydykami były tereny położone pod miastem lub w jego obrębie, należące do szlachty a. duchowieństwa. [przypis edytorski]

83

fara (z niem.) – kościół parafialny; tu: kościół św. Jana, dzisiejsza katedra. [przypis edytorski]

84

Skarga Piotr (1536–1612) – jezuita, kaznodzieja nadworny Zygmunta III, czołowy przedstawiciel kontrreformacji, zwolennik ograniczenia uprawnień sejmu i umocnienia władzy królewskiej; piętnował wady polskiej szlachty. [przypis edytorski]

85

rohatyna (z czes.) – rodzaj włóczni. [przypis edytorski]

86

tociem – toć jestem; przecież jestem. [przypis edytorski]

87

alias (łac.) – inaczej. [przypis edytorski]

88

illustris (łac.) – oświecony. [przypis edytorski]

89

peregrynacja – podróż. [przypis edytorski]

90

bezżennik – stary kawaler. [przypis edytorski]

91

czy po gałązkach rodowych (…) nie znalazłoby się korzenia tkwiącego w ziemi niemazowieckiej – o przypadek ten zresztą nie było podówczas trudno. Zdarzyć on się mógł większości rodów mieszczańskich. Skądże bo one wyrosły, jeśli nie z płonek [płonka: gałązka, szczep; red. WL] obcych, głównie i przede wszystkim niemieckich? Jak do niedawna jeszcze kupiec i Żyd, tak przy narodzinach mieszczaństwa naszego kupiec i Niemiec znaczyli jedno. A w miejscu tym znów wraca pytanie: czyż mogło być inaczej? Tak jest, czyż mogło być inaczej tam, gdzie w narodzie widziano dwa tylko rodzaje ludzi: rycerza i kmiecia? Ściślej mówiąc, człowieka widziano tylko w rycerzu, czyli szlachcicu. Kmieć był dla rycerza tłem, podścieliskiem, oprawą. Znoszono go, boć i najpiękniejszy kwiat nie obejdzie się bez nawozu. Na mieszczanina po prostu miejsca nie było. Przyszedł on z Niemiec i był Niemcem. I nie tylko był, ale być musiał. Przed swoimi prawną postawiono tu zagrodę. Cóż za dziw przeto, że w złotej księdze mieszczaństwa Starej Warszawy tak gęsto błyszczą nazwiska niemieckie! Cóż za dziw, że się tam co krok spotyka: Ginterów, Mejerów, Bucholców, Gissów, Wittów, Withoffów, Fuggerów, Sztyców, Kleinpoldów, Fiszerów, Szlichtyngów, Plumhoffów, Zajdliców, Landsbergów, Mincerów, Knabów i Szulcendorfów! Mieszczaństwo nasze to spław wielu metali. Spław ścisły i do rozbioru trudny. Metale owe do jednego tygla rzucone wrą, pryskają i skwierczą, ale gdy już ostygły, jednolita powstaje z nich masa. Nie na Niemcach bowiem domieszki się kończą. Przerzucamy kronikę Starej Warszawy z XVI i XVII stulecia i wychylają się z niej do nas ludzie wszelakiej narodowości. Są tam Włosi: Zappio, Bandinelli, Gianotti, Mokollini, Mariani; są Francuzi: Szerzant (pisownia współczesna), Sakres, Chevalier; są Ormianie: Minasowicz, Augustynowicz; jest Holender: Horlemes; są Szkoci: Czamer, Czorn, Lermunt. Ostatni zresztą bawi tylko gościną. Wszystkie te nazwiska wzięte są z najwybitniejszych. Nosiła je magistratura, kupiectwo wyższe, właściciele domów w mieście i folwarków poza miastem. W żadnym też dziale nazwiska te nie wyczerpują listy. Łańcuch ich, zwłaszcza z ogniwami niemieckimi, dwakroć jeszcze dłuższym można by uczynić. Na oceanie tym zjawiają się jako rari nantes [rari nantes (łac): nieliczni pływający; nieliczni ocaleńcy; por. Wergiliusz, Eneida I, 118; red. WL]: Baryczkowie, Falkiewicze, Długosze, Drewnowie, Wolscy, Łukaszewicze, Rembowicze, Wilki, Mrozy itd. Nieliczni, ale krzepcy, trzymają się na powierzchni. Potem zastęp ten zwiększa się; nigdy jednak przewagi liczebnej nie zdobywa. Zresztą mozaika ta jest tak misternie ułożona i dopasowana, że z pewnej odległości czyni wrażenie obrazu jednolitego. Czas wypełnia i zaciera maleńkie przerwy pomiędzy kamykami i kładzie na wszystkim jednostajną polewę. Po kilku dziesiątkach lat nikt już nie myśli o tym, że szlachetny Marian zwał się niegdyś Marianim, Dzianot Gianottim, Giza Gissem, Liść Leistem itp. Zyskuje na tym harmonia obrazu, a i kamykom krzywda się żadna nie dzieje. [przypis autorski]

92

Civis Antiquae Varsoviae (łac.) – obywatel Starej Warszawy. [przypis edytorski]

93

Novam Varsoviam (łac.) – Nową Warszawę. [przypis edytorski]

94

Drzewo genealogiczne jednego bywało drzewem genealogicznym wszystkich – kto ciekawy, może dziś jeszcze odczytać ryte w marmurze słów tych potwierdzenie. Znajduje je w rynku staromiejskim, na tablicy wmurowanej we front domu ongi baryczkowskiego. Spotka tam powiązane w jednym napisie nazwiska i rody: Baryczków, Marianów, Kulskich, Fukierów, Bartolów i innych. Jak w gąszczy leśnej, konary rodów zaplątują się tak mocno, że drzewa od drzewa nie odróżnisz. [przypis autorski]

95

Minnesinger (z niem.) – niem. odpowiednik trubadura; średniowieczny poeta i śpiewak. [przypis edytorski]

96

Dürer, Albrecht (1471–1523) – malarz niemiecki. [przypis edytorski]

97

gamratować – zalecać się, swawolić. [przypis edytorski]

98

nimbus (z łac.) – aureola. [przypis edytorski]

99

manela (z wł.) – bransoleta. [przypis edytorski]

100

Loret – właśc. Loretto, miasto we Włoszech związane z kultem Matki Boskiej, cel pielgrzymek wiernych katolickich. [przypis edytorski]

101

siniora, sinorina (z wł.) – pani, panna. [przypis edytorski]

102

delia (z tur.) – długi płaszcz z obszernym kołnierzem, podbity futrem. [przypis edytorski]

103

farska kapela – kapela grająca podczas nabożeństw w farze; tu: w katedrze św. Jana. [przypis edytorski]

104

Offertorium (łac.) – ofiarowanie; tu: część katolickiej mszy św., ofiarowanie chleba i wina. [przypis edytorski]

105

maestro (wł.) – mistrz. [przypis edytorski]

106

conte (wł.) – hrabia. [przypis edytorski]

107

brant (z niem.) – kruszec wytopiony z rudy; brant olkuski: srebro z kopalń w Olkuszu. [przypis edytorski]

108

kolce (daw.) – kolczyki. [przypis edytorski]

109

kanak (z tur.) – naszyjnik. [przypis edytorski]

110

bramka – ozdoba biżuteryjna na czoło i głowę. [przypis edytorski]

111

manela (z wł.) – bransoleta. [przypis edytorski]

112

alszbant (z niem.) – naszyjnik, taśma ozdobiona klejnotami a. naszywany klejnotami gorset kobiecy. [przypis edytorski]

113

plecyma – dziś popr.: plecami. [przypis edytorski]

114

amicus (łac.) – przyjaciel. [przypis edytorski]

115

jąć – zacząć. [przypis edytorski]