Osmanlı’da Devlet Tekke Münasebetleri – Meclis-i Meşâyih

52

B.O.A., Cevdet Evkaf, nr. 11874.

53

Ali Akyıldız, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform”, İstanbul 1993, s. 146; İbnülemin Mahmud Kemal, Hüseyin Hüsameddin, “Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti’nin Tarihçe-i Teşkilâtı ve Nuzzârın Terâcim-i Ahvâli”, İstanbul 1335, s. 11-39; Bernard Levis, “Modern Türkiye’nin Doğuşu”, Çev. Metin Kıratlı, Ankara 1984, s. 94.

54

Evkâf-ı Hümayun Nezaretinin kurulması ile ilgili bkz. Mehmet İpşirli, “II. Mahmut Döneminde Vakıfların İdaresi”, Sultan II. Mahmut ve Reformları Seminerleri Bildirileri, İstanbul 1990, s. 49-57; BahaeddinYediyıldız, Nazif Öztürk, “Tanzimat Dönemi Vakıf Uygulamaları”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, 571-591.

55

Mustafa Kara, agm., IV, s. 983.

56

Ali Akyıldız, “Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme”, İstanbul 2004, s. 192; Varol, agm., s. 40-41.

57

Varol, agm., s. 47.

58

İsmail Kara, agm., s. 185-186.

59

Bkz. Ahmet Cevdet Paşa, “Tarih-i Cevdet”, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1309/1891, XII, 182.

60

Mustafa Kara agmd., s. 983.

61

Mustafa Kara agmd., s. 983; Bektaşilik tarikatının Nakşibendiliğe dönüştürüldüğüne dair bilgi Meclis-i Meşâyih defterlerinde de vurgulanmıştır. Bkz. 1736, s. 122; kurumun 23 Şubat 1335 tarihli kaydında yer alan müzekkerede; “Cennetmekân Sultan Mahmut hanı sani hazretleri tarafından güruh-u Bektaşiyana mahsus tekkelerin tarikatı aliye-i Nakşibendiye tekkesine tahvili hakkında 241 tarihlerinde sadır olan fermanı alinin münderecatının meclisçe bilinmesine lüzum görüldüğünden kuyud-u vakfiye idaresinden bir kıta sureti müsaddakasının ihracıyla serian irsali zımnında iş bu müzekkerenin mazrufen Evkaf-ı Hümayun Nezareti Celilesine irsal buyrulması babında” ifadeleriyle, konu ile ilgili üyelerin bilgilendirilmesi için ferman kaydının Evkaf Nezaretinden istenmesine karar verilmiştir. 1741, s. 124.

62

Yurdakul, age., s. 211.

63

Gündüz, age., s.135.

64

Gündüz, age., s.151.

65

Gündüz, age., s.151.

66

Varol, agtz., s.36.

67

Sürgüne gönderilen Bektaşiler için bkz. Varol, agtz., s. 40-41.

68

“1837 senesinde, Padişah II. Mahmut yeni üniforması ile atı üzerinde Galata Köprüsü’nden geçerken Saçlı Şeyh adında bir derviş, ‘Ey gâvur padişah, işlediğin melanetlere hâlâ doymadın mı? Dinsizliğinin hesabını, elbette Allah senden soracaktır. Ecdadının müesseselerini yıkıyor, İslamiyeti harap ediyor, hem kendinin hem de bizim üzerimize, Hz. Peygamber’in gazabını celbediyorsun.’ diyerek suçladığı vakıadır. Padişahın maiyetindeki devlet adamları, bu ‘herifin’ deli olduğunu ileri sürmüşlerse de Saçlı Şeyh tekrar sesini yükselterek, ‘Deli mi dediniz? Hayır, ben deli değilim! Akıllarını kaçıranlar, işte bu padişahla onun iğrenç müşavirleridir. Beni harekete getiren Rabb’imdir. Onun için hakikati olduğu gibi söylemek mecburiyetindeyim. Bu sözlerim, doğru yoldan sapmış olanları inşallah uyandırır.’ ” bkz. Gündüz, age., s. 152.

69

Gündüz, age., s. 153.

70

Mustafa Kara, “Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler”, Bursa, 1990, s. 70-71.

71

Gündüz, age., s. 153-154; Abdülbaki Gölpınarlı, “100 Soruda Tasavvuf”, İstanbul, 1969, s. 163-164.

72

Meclis-i Meşâyih’in İlk nizamnamesinde kurumun kuruluş amacı; “Bu meclisin teşkilinden maksat, turuk-i aliyyenin şeref-i aslisine layık olan hüsn-i sülûkün devam u terakkisi ve aksi hâlâtın men‘ u ıslahı kaziyye-i hayriyyesi olub bâlâda muharrer mevâdd ise ittihaz olunacak usulden ibaret idüğinden binâberin bilâ-istisnâ bi’l-cümle tekâyâ ve zevâyâda âdâb-ı şeri‘at ve tarikatça muhtac-ı ıslah şeyler var ise ânın dahî mütalaa-i icâbâtı yine meclis-i mezkûrun reyine muhavvel bulunduğundan bu makûle ıslahat ve terakkiyatın müzakere ve arz u inhasına meclis-i mezkûr mezun olacakdır.” şeklinde ifade edilmiştir. Madde 13. BOA, MVL, 1042/39, lef 2.

73

“Takvim-i Vekayi”, 9 Şevval 1336/18 Temmuz 1334, no: 3296; Ceride-i İlmiye, S. 37, s. 1108-1111.

74

Mustafa Kara, “Din, Hayat, Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler”, s. 248.

75

Bilgin Aydın, agmd., s. 247.

76

Mustafa Kara, agmd., s. 985.

77

Hasan Kamil Yılmaz, “Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar”, İstanbul, 2012, s. 148.

78

İlber Ortaylı, “İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı”, İstanbul, 2001, s. 17.

79

Yurdakul, age., s. 212; İsmail Kara, “Meclis-i Meşâyih Ulema-Tarikat Münasebetleri ve İstanbul’da Şeyhlik Yapmış Beş Zatın Kendi Kaleminden Terceme-i Hali” Kutadgubilig, Ocak 2002, İstanbul, S, I, s. 185; Davut Dursun, “Din Bürokrasisi”, İstanbul 1992, s. 170.

80

BOA, Duit, Dosya no.37-2.

81

BOA İrade, Meclis-i Vâlâ, nr., 25320.

82

Bkz. Gündüz, age., s. 205; Mustafa Kara, agmd., s. 385; Bilgin Aydın, agmd., s. 247.

83

Yurdakul, age., s. 212; Varol, agm., s. 42.

84

BOA İrade, Meclis-i Vâlâ, nr., 25320.

85

Şeyhülislam Mehmet Rıfkı Efendi, “Dersaâdet ve bilâd-ı selâsede kâin tekâyâ ve zevâyâ meşîhatlerinden birinin inhilâli vukû‘unda yahud dervîşân beyninde bazı münâzaât zuhûrunda hakîkat-i keyfiyyetin bi’t-tahkîk iktizâsına göre makâm-ı muallâ-yı fetvâpenâhî ve yâhud Nezâret-i Celîle-i Evkâf-ı Hümâyûn’a bildirilmek üzere (…)” ifadeleriyle başlayan talebini yetkililere iletmiştir. Bkz. Cahit Baltacı, “İslam Paleografyası-Diplomatik Arşivcilik”, İstanbul, 1989, s. 299-300.

86

Meclis-i Meşâyih’in ilk kuruluşunda görev alan üyeler şunlardır: Murat Molla Tekkesi Şeyhi Feyzullah Efendi, Yenikapı Mevlevihanesi Şeyhi Osman Selahaddin Dede Efendi, Kadirihane Şeyhi Seyyid Mehmed Şerafeddin Efendi, Merkez Efendi Hazretleri Şeyhi Seyyid Nureddin Efendi, Sütlüce Şeyhi Ata Efendi, Eyyûbi Şeyhi Hoca Mustafa Efendi, Hazreti Nasuhi Tekkesi Şeyhi Mehmed Muhyiddin Efendi. BOA, İ.M.V.L, 563-25320, lef 1.

87

Yurdakul, age., s. 212; Bilgin Aydın, agmd., s. 247; Gündüz, age., s. 205.

88

Mustafa Kara, agmd., s. 985.

89

BOA, MVL, 1042/39, lef 2.

90

BOA, (ŞD) Şura-yı Devlet, 2569/21, lef 3, 11 Şubat 1891.

91

BOA, (ŞD) Şura-yı Devlet, 2569/21, lef 3, 11 Şubat 1891.

92

BOA, Duit, Dosya no.37-2; İzmirli İsmail Hakkı, “Dâru’l-Hikmeti’l-İslâmiye Kanunu ve Esbab-ı Mucibe Layihası”, İstanbul, 1336, s. 4-6.

93

BOA, Duit, Dosya no.37-2; İzmirli İsmail Hakkı, age., s. 4-6.

94

Varol, agm., s. 42.

95

Varol, agtz., s. 471-474; Varol, agm., s. 60-63.

96

Gündüz, age., s. 205.

97

BOA, MVL, 1042/39, lef 2.

98

Bkz. 1739, s. 73; 1744, s. 52.

99

Nizamnamedeki bu madde, kurumun görev alanının dolaylı bir şekilde ülkenin bütün bölgelerini kapsayacağı kanaatinin oluşmasına neden olmuştur. Bazı araştırmacılar bu durumu; “Görüldüğü gibi, bir tarikat silsilesi veya geleneği içerisinde bulunmayıp, şeyh sıfatıyla payitahta gelen insanların durumlarının ortaya çıkarılması için düzenlenen bu maddenin devlet otoritesi açısından önemli olduğu söylenmelidir. Binaenaleyh, mecliste her tarikatı temsil eden bir şeyhin bulunması ile taşradan gelen şeyhlerin kontrol edilmesi arasında bu açıdan bir illiyet bağı kurmak da mümkündür.” şeklinde değerlendirmiştir. Bkz. Varol, agm., s. 53.

100

BOA, (ŞD) Şura-yı Devlet, 2569/21, lef 3, 11 Şubat 1891.

101

Gündüz, age., s. 205; Varol, agm., s. 39.

102

BOA, Duit, Dosya no.37-2.

103

“Takvim-i Vekayi”, 9 Şevval 11336 / 18 Temmuz 1334. No: 3296.

104

“Takvim-i Vekayi”, 9 Şevval 1336 / 18 Temmuz 1334, no: 3296; “Ceride-i İlmiye”, S. 37, s. 1108-1111.

105

BOA, Duit, Dosya no:37-2.

106

1869 Lofça doğumlu olan Adil Bey, Osmanlı Mebusan Meclisi’nde I. Dönem Tekirdağ, II. Dönem Gümüşhane, III. Dönem Bursa mebusluğu yapmış, iki yıl kadar Mebusan Meclisi reisliği yapan Hacı Adil Bey, Cumhuriyet Dönemi’nde Adana ve Bursa valiliği yaptıktan sonra 1935 tarihinde vefat etmiştir. Bkz. “Türk Parlamento Tarihi”, C II, Ankara,1988, s. 207.

107

1883 Erzincan doğumlu olan Şemsettin Bey, 1915 yılında Osmanlı Mebusan Meclisine Ertuğrul mebusu olarak seçilmiştir. Cumhuriyet Dönemi’nde Sivas ve Erzincan milletvekilliği yapmış, 1949-1950 yıllarında T.C. Başbakanlığı yapan Şemsettin Bey, Cumhuriyet Dönemi’nde “Günaltay” soyadını almıştır. Bkz. “Türk Parlamento Tarihi”, C III, s. 709-710.

108

Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, İstanbul, 21 K.sani 1334, s. 570- 589.

109

1866 doğumlu olan Saffet Efendi, Mebusan Meclisinde üç dönem Urfa mebusluğu yapmıştır. 1923’te TBMM’ye Urfa milletvekili olarak girmiş Cumhuriyet Dönemi’nde “Yetkin” soyadını almış, 1957 tarihinde vefat etmiştir. Bkz. “Türk Parlamento Tarihi”, C III, s. 776- 777.

110

1864 Batum doğumludur. Dersiamlık yapmıştır. 1908’de Bursa mebusu seçilmiştir. Bkz. “Türk Parlamento Tarihi”, C II, s. 387.

111

Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, s. 580.

112

Meclis-i Meşâyih’in ilk kuruluşunda görev alan şeyhlerin isimleri için bkz. 86. Dipnot.

113

Bkz. Varol, agm., s. 44-45; Gündüz, age., s. 207.

114

İlhami Yurdakul, Rufaiye tarikatından bir üyenin Meclis-i Meşâyih yapısı içerisine dâhil edilmesinin 1870’te gerçekleştiğini ve Şeyh Sırrı Efendi’nin kurum üyeliğine alındığını belirtmiştir. Bkz. Yurdakul, age., s. 214.

115

Bilgin Aydın, agmd., s. 247.

116

Yurdakul, age., s. 214.

117

Yurdakul, age., s. 214.

118

Bilgin Aydın, agmd., s. 248.

119

Arı, agtz., s. 36.

120

Bilgin Aydın, agmd., s. 248.

121

BOA, Duit, Dosya no: 37-2.

122

Bu dönemde İstanbul’da şu merkezler bulunmaktadır:

Sünbül Sinan Dergâhı (Kocamustafapaşa, Halveti, 28 tekke)

Merkez Efendi Dergâhı (Topkapı, Halveti, 30 tekke)

Ahmed Buhari Dergâhı (Unkapanı, Nakşi, 18 tekke)

Cemaleddin Uşşaki Dergâhı ( Eğrikapı, Halveti, 30 tekke)

Müştakzâde Dergâhı (Ağayokuşu, Halveti, 22 tekke)

Safveti Paşa Dergâhı (Hocapaşa, Nakşi, 19 tekke)

Taşlıburun Dergâhı (Eyüp, Sa’di, 31 tekke)

Kadirihane Dergâhı (Topkapı, Kadiri, 10 tekke)

Neccarzade Dergâhı (Beşiktaş, Nakşi, 2 tekke)

Hasirîzade Dergâhı (Sütlüce, Sa’di, 6 tekke)

Raufî Dergâhı ( Beykoz, Halveti, 7 tekke)

Aziz Mahmut Hüdai Dergâhı (Üsküdar, Celveti, 27 tekke)

Nasuhî Dergâhı (Üsküdar, Halveti, 28 tekke)

Durmuş Dede Dergâhı (Rumelihisarı, Halveti, 8 tekke)

Türabi Dede Dergâhı (Kasımpaşa, Kadiri, 15 tekke)

Bkz. İsmail Kara, agm., s.189; Sadık Albayrak, “Son Devrin Osmanlı Uleması”, İstanbul, 1999, V, s. 13-46.

123

Varol, agm., s. 43.

124

1738, s. 79.

125

“Takvim-i Vekayi”, 9 Şevval 1336/ 18 Temmuz 1334, no: 3296; “Ceride-i İlmiye”, S. 37, s. 1108-1111.

126

BOA, (ŞD) Şura-yı Devlet, 2569/21, lef 3, 11 Şubat 1891.

127

1738, s. 83-92.

128

1755, s. 27; 1739, s. 78; 1741, s. 105; 1770, s. 7.