Кистээмэ эн намчы тапталгын

Спартакиада этэ дуу, олимпиада этэ дуу, биһиги икки аҥыы арахсар кэммит тигинээн кэлбитэ. Син өр буолбуппут, ый аҥаарын кэриҥэ. Күрэхтэһэрбит быыһыгар сибээстэһэ сатыырым да, элбэх араас төрүөттэртэн Гамманы кытта кыайан кэпсэппэт буолан тахсан иһиллэрэ. Букатын сүтэрдим, былдьаттым дии санаабытым. Ол эрээри, ким? Ким кинини иирдибитэ буолуой диэн толкуй өйбүн сүүйэрэ. Хайдах буолуохпун, тугу гыныахпын саныырым. Санаабар, дьоллоохтор очуостарыгар турар киһини ким эрэ кэнниттэн кэлэн тиэрэ анньан, сүр үрдүктэн куҥ сиргэ илдьи түспүт курдукпун. Тулалыыр эйгэм биллэрдии боруорбута, хас биирдии күлүккэ куһаҕан санаалар элэҥнэһэллэрин курдук, өрүүтүн аттыбынан миигин сырса сылдьаллара.

Төннөр күнүм тирээн кэлбитэ. Гамма билэрэ, хоско кэтэһэн олороро. Сол да мэлдьи үөрэ-көтө сылдьар мичээрин сирэйиттэн ыһыктыбатах этэ, утах куттан баран, остуол нөҥүө түннүгү одуулаһан олороро.

– Оо, сэгэттэйим кэтэһэн олорор дуу? Аҕынным дии, – сыбыс-сымыйанан тугу да билбэт, үөйбэт курдук туттан саҥарбыппын билбэккэ да хааллым.

– Ээ, чэ, бүт эрэ, этэрдээхпин, – Гамма уоһуттан тоҥуй тыллар тоһугураан түстүлэр.

– Этиий оттон… – өссө да кэлбит үөрүүм уххана уоскуйа илик киһи саҥата тахсар.

«Иһит», – диэтэ Гамма, уонна өй-мэй буола сылдьарбын сэрэйэн, туран миэхэ тиийэн кэллэ, уолуктуур кэриэтэ тутан ылла, уонна:

– Доҕор быһыытынан наһаа үчүгэй киһигин, быраат да курдук чугас киһигин диэтэхпинэ боруога суох. Ол эрээри өйдөөрүүй, сөбүлээбэппин эйигин мин, эбит… Бастаан, үөрэниэм, сылдьыам, таптыам диэн дии санаабытым… Оннук кыайан сатаммата, атыны сөбүлүү көрдүм… – чахчы, кыһалҕаттан кураанах харахтарынан көрө-көрө саҥара турарын сэрэйбитим.

Иэдэһин таһыйар санаалар киирэн испиттэрэ да, саха киһи сиэринэн түргэнник оргуйар итии хааным суох, туттунан тугу да этиэхпин билбэккэ турбутум. Ол эрээри эрдэттэн өйбөр ырыҥалыы сылдьыбыт ыйытыыбын: "Кимий?" – диэни эрэ быктарбытым. Өссө салгыы тугу эрэ этиэҕин, ситэри уоскутуоҕун быһа бэрдэрбит курдук буолла да: "Чэ, ол бэйэм туспа… дьыалам. Билэ сатаама…" – диэбитинэн куотардыы тахсан барбыта.

Мин туран хаалбытым. Элбэҕи тугу толкуйдуом, санаарҕыам баарай, "Бүттэхпит ити…" хоргутар хоһоон тылларын курдук хатылана-хатылана хараарбыт олохпун аалан барбыттара. Арыгы үрдүгэр түһүөхпүн, эр киһи быһыытынан ким буоларын биллэхпинэ сатанар диэн күүстээх санаа ыга тутар. Күнүүһүт буоларбын онно биллим этэ быһыылаах. Төһө да сир уорҕатыгар быраҕылыннарбын, миигин тиэрэ анньыбыт киһини кэһэтэн, төнүннэххэ табыллар диэбит курдук быстах санаа өйбүн сүүйэр.

Биир күн ааһар, иккис күн ааһар. Бокуонньук хаама сылдьарын курдук көрөллөр миигин, "тыыннаах хаалара дуу, тулуһара дуу…" диэбит аһыммыт харахтар быраҕыллан ыла-ыла үөрэхпит укулаатыгар саһаллар. Бэйэм саһаммын Гамманы көрүөхпүн баҕарбытым да, биһиги икки ыккардыбытыгар туох да иитэ-саҕата биллибэт уп-уһуун муоста тутуллубутун курдуга, ону туоруохпар диэри тулалыыр дьоммун барыларын туора анньыталыах айылаах. Суох, Гамманы көрөр да, көрсөр да кыаҕым суоҕа. Миигин уоскутаары буолуо, доҕор буолар сиэринэн доҕотторум күүлэйдии ыҥыраллара, киинэҕэ, көннөрү ырыа истэ…

Арай Андрей: "Гамматтан кэллим, барыах, пивката иһиэх…" – диэбитигэр хамаҕаттык сөбүлэстим. Ол барнай стойкаҕа туран эттэ Андрей:

– Биһиги доҕордууларбыт буолбат дуо? Ол иһин да буолуо, иккиэн биир кыыһы сөбүлүү көрдөхпүт. Эн да кимиэхэ да кэпсээбэт этиҥ, мин да кимиэхэ да эппэтэҕим. Оттон эн, миигиттэн сытыы-хотуу буолаҥҥын, миигиттэн быһа түһэн кинилиин билсиспитиҥ, чугаһыспыккыт, сылдьыбыккыт. Миэхэ ыарахан этэ. Ол эрээри, дьоллоох буоллаххытына, дьоллоох эрэ буолуҥ диэн харахпын быһа симэрим… Онтон ыар санаабын өр тута сылдьар кыаҕым суох буолан, баар тапталым тылын барытын холбоон, Гаммаҕа билинии суругун ыыппытым. Арай Гамма бэйэтэ хоруй суруйбута: "Тапталбын быһаарына иликпин", – диэн… Эн да күнүүһүтүҥ хаана оонньоон, Гамманы дьоллуохтуоҕар буолуох эрэйдиир курдугуҥ, эрэйдиир этиҥ, мин харахпар оннук көстөрө, эн эрэ тапталгынан хайдах сылдьыаххытый, сатаммат диэммин Гамманы былдьаан ыларга соруммутум…

Сир уорҕатыгар тимирдэн баран, аны тиийэн кэлэн сыппах быһаҕынан сүрэхпин тиниктиирин тулуйумуна сутуругум көтөҕүллэн тахсыбыта да саҥаны хам баттыы Андрей диэки түспүтэ. Чөкөччү хомуллан сытынан кэбиспит Андрейга: "Дьоллоох буол!" – эрэ диэбитим. Тыл уонна тахсыбатаҕа. Санаабар, бырастыы гыммытым. Бэйэм эрэ умнуохпун наада этэ. Умуннум да быһыылааҕа…

Сыл-хонук ааһан испитэ. Билигин да ааһа турар. Ол эрээри ол сылдьыбыт эдэр кэмнэриҥ быыл буолан суураллан куйаарга көппөтөхтөрө чуолкай, өйбөр тутаммын, туох эрэ ыарахан хаппахтаах холбукаҕа угуллубутун курдук, кистии-саба санаталаан эрэ ыларым. Доҕотторум – бааллар. Кэм-кэм Андрейы да кытта, урукку үөлэннээхтэрбин да кытта сибээспин бүтүн бэйэтин быспакка билсэ турабыт. Ол тухары Андрейдаах Гамма олохторун иһиттэҕим дии, сатамматахтара, оҕоломмут буолуохтаахтар да, сатаспаккалар арахсыбыт сурахтаахтара. Мин туора дьон сонунун курдук истэн эрэ кэбиспит курдугум да, урукку бааһым онно хоҥнон, тоҕо эрэ ис-испиттэн үөрбүтүм эрэ: "Арахсыбыттара ордук. Чугас доҕоругар таҥнарар саҕа куһаҕан суоҕа буолуохтаах", – диирим. Ол онтон эмиэ бэйэбин кэрбинэрим: "Акаары, тоҕо инньэ дии саныыгын! Дьон олоҕор бэйэҥ орооһор сүр куһаҕан киһи эбиппин буолбаат!". Сол да умна иликпин диэн кэрбэнэ-кэрбэнэ умна сатыыр аакка барарым.

Үлэбитинэн куоракка командировкалаатылар. Кэргэнэ суох буолан тэрилтэбит кэрийэрдээх дьыалатыгар ордук мин сылдьабын быһыылаах, уоннааҕылар дьиэттэн-уоттан, хаһаайыстыбаттан тутуллар курдуктара. Төһө да куоракка дьоннордооҕум иһин, соҕотох олорорго үөрэммит киһи олус мэһэйдэтэр буоламмын гостиницалары булааччыбын.

Дьыала быһаарсыахтаах сирим таһыгар гостиница аһыллыбытын истэммин онно тиийдим. Көрүдүөргэ биир кыыс наушникка ырыа истэ-истэ муостаны сото сылдьар. Хааман иһэрим тухары ойоҕоһуттан эрэ көрөбүн, эмиэ күлэ-үөрэ мичээрдиирэ, ыллаһар кэриэтэ уоһун хамсатара Гамманы санатта, эмиэ харахпын араарбакка чугаһаан истим. Балачча чугаһаабытым, тас дьүһүнэ халыс да халбырыйбатах, мөссүөнэ да төрүт уларыйбатах Гамма чоҕулуччу көрөн кэбистэ. Эдэр сааһым саһа сылдьыбыт иэйиилэрэ быгыахча буолан, кытара да сыстым быһыылаах, долгуйуубуттан.

– Дорообуо! Хас сыл, хас үйэ! Көрсүбэтэхпит ырааппытыыын… – саҥарар манерата биллэ куоратымсыйбыт эрээри сол да бэтиэхэлээх, көрүөдьүөстээх саҥатын иһиттим.

– Оо! Гамма… Хайа… – соһуйан хаалан тылбыттан матан турдум.

– Дьэ бу, Гаммабын. Биллиҥ дии, хата. Эйигин киһини билбэт улахан тойон буолбут диэбиттэрэ, дьэ кэпсээ, үлэ-хамнас, сонун-нуомас… – дьэ бу сибилигин көрүдүөр ортотугар суруналыыс курдук сананан, швабралаах эрэ да буоллар, күнү да быһа истэн туруох айылаах бэлэм мичийэн кэбистэ.

– Оттон… Барыта кэминэн… Кэпсээтэххэ бүгүн-сарсын бүппэт буоллаҕа кэпсээним…

– Ээ, бээ даҕаны, бассаап баар диэбиттэрэ ээ, төлөппүөннээҕиҥ буолаарай? Нүөмэргин хаалларыый, ханна да сырыттаргын сибээстэһиэхпит буоллаҕа, – диэбитэ аны Гамма, чахчы көрүдүөр ортото сэлэһэ турдахпытый, куоттара иликкэ нүөмэрин ылан хаалыахха диэбиттии.

"Дьэ, мантан инньэ билсэр буолуохпут…" диэбит бастакы саҥатын санаан кэлбитим. Эс, ама, хоһуттан билсиһэн барыахпыт дуо? Туох буолан Гамма киһинэн интэриэһиргээтиҥ? Эмиэ эдэр сүрэҕим ыйытыктара эмэнньийбит сааспын буулаабыттара.

Киэһэтин, үлэ дьыалата, түбүгэ эрдэ бүтэн, гостиницаҕа хааллан хаалыахпын саараан, тугу гыммыт киһи дии сылдьан, Гамманы саныы биэрбитим. "Ханна эмэ да, остолобуойга бииргэ сэлэһэ таарыйа чэй иһиэх эрэ", – диэбитим. "Ээ бэрт, үөрүүнү кытта", – диэтэ антах чуопчаарбыт куолас. "Суох! Уруккуну тугу да хостообоппут!" – диэн бэйэм дууһабын бирикээстиибин да, ону истиэ баара дуо, сүрэҕим уһуктан ньүөлүйэ тэбэр курдуга…

"Чэ, кэпсээ…" – диибин, үс араас бүлүүдэ үлүгэрин иннибэр уурунан сиэх айылаах оҥостон олорон. Урут мин билэр позитивнай көрүүлээх оптимист кыыһым оптимист дьахтар эрэ буолбут – кини кэпсиирэ эчи үчүгэйин, оннооҕор үөрэҕин ситэри үөрэммэтэҕэ, оҕонньорун кытта арахсыбыта, оҕотун соҕотох иитэрэ, буолар-буолбат үс үлэҕэ сүүрэ сылдьан үлэлиирэ киниэхэ барыта туһалааҕа олоҕу сыаналыырын туоһулуура. "Киэһэ аайы, сылайдарбын да, эһиннэрбин да, уолбун сүүһүттэн сыллаан ыллахпына, толору дьоллоохтук сананабын…" – диирэ.

Миигинниин эрдэҕинэ, уураһа турдаҕына, "мин саҕа толору дьоллоох суох…" диирэ бу иһиллэргэ дылы гынна, уонна ол дии туран тоҕо Андрейга "тапталбын быһаарына иликпин" диэн суруйбутай, албыннаабыта ээ миигин. Оттон билигин? Бэйэтин албыннанар дуо? "Сымыйалаама!" – диэн сирэйгэ анньар быдьар тылбынан хаста да саҥарталыахпын баҕарбытым да, оттомурбут уохпар туттунан, сөбүлэһэрдии ымманыйа-ымманыйа аһылыкпын ыйыста олорбутум.

Кэпсэтэрбит миэхэ тиийдэ. Кэмниэ-кэнэҕэс. Үлэлии сылдьабын, кэргэннэнэ иликпин, бээ, тохтоорууй, түөрт уоммут да буола илик дии, өссө да сэнэхпин.

Кэпсиирим тухары ууллубут нарын харахтара таптыырдыы көрөр курдуктара, аахайбат буола сатыырым да, магниттыы тардан ыла тураллара. "Уруккуҥ курдуккун. Сол да бэйэҕиттэн үрдүгү ойор эрэлгин ыһыкта иликкин, сыал-сорук бөҕөтө…" диэн кэбиспитигэр: "Суох, оттон, ситиһэрбин син ситистим ини…" – диэн, эдэр кэмнэрбиттэн түспэтийбит сиэринэн эппиэттэн куотунабын.

Бириэмэ да ыраатарыгар барбыта, остуол да аһылыга бүппүтэ, туохтан эрэ ыксаабыт санаабар, кэпсэтиибитин түмүктээн кэбиспиппит. "Ситэри сэлэспэтибит дии… Чэ хаһан эмэ…" – диэн эмиэ эрэннэриини биллибэт куйаар кэрдииһигэр бырахпыппыт.

Куоракка сүгүн сылдьыам дуо, үс сүүс тыһыынча киһи бу куоракка батан олорор дииллэр даҕаны, биир эрэ киһи бу куоракка баар курдуга. Ханна да сырыттарбын, кинилиин чэйдээбит остолобуойум аана угуйара, сүрэҕим аттыгар сылдьар төлөппүөнүм күөттэнэрэ. Куоракка хонуох бүтэһик күммэр, аны бириэмэ төһө да ыгымын иһин, бэйэм ис санаабыттан Гаммалыын чэйдиэхпин баҕарбытым. Кинитэ суох олоҕу олорорго үөрэммитим диэрибин. Тоҕо ону этиэхтээхпин сүрэҕим эрэ бэйэтэ билэр. Баҕар, эдэр сылдьан сиргэ тэпсиллибитин иэстэһиитэ буолуо. Кэпсэтиибит, ол эрээри, Андрейдан саҕаламмыта…

– Оо, олохпун төнүннэрэрим буоллар! Бу курдук тойон кэргэнэ буолан олоруох эбиппин! – диэтэ Гамма бэрт чэпчэкитик санаатыгар күлэн ылар.

– Буолуо. Ол эрээри сүрэх талбытын олох төннөрбөт эрэдээгэ… Син биир Андрейга барыаҥ эбитэ буолуо.

– Тоҕо? Мин иккиэҥҥитин сөбүлүүр этим. Эн куттаан, кыыһыран, күнүүлээн тахсарыҥ дии…

– Эс! Чэ, билбэтиим, – тапталым күүһүгэр, баҕар, чахчы, тугу да бэлиэтии көрбөтөҕүм буолуо.

– Куттанар этим эйигиттэн. Элбэҕи эрэннэрэр, сүүрүүлээх-көтүүлээх киһи кэннигэр күлүк буолан хаалыам диэн куттанарым…

Эппит тыллара миигин өр устуупарга олордубуттара. Төттөрүтүн, күлүк буолан мин хаалан хаалбытым буолбатах дуо? Туох баар инники эрэлбин быһа сотон, баҕа санааларбын киэр кыйдаан, үөрэхпин эрэ бүтэрэ охсубут киһи диэн, бүтэрээт да дойдубар төннүбэттии үлэлии күрэммитим. Билигин даҕаны таптал диэни умнан, олох сыалын үлэҕэ эрэ көрөн олордоҕум бу дии.

– Чэ, билбэтиим, Гамма… Былыргыны былыт саппыта. Эйиэхэ этээри гыммытым ээ. Баҕар, тоҕо кэргэнэ суох баҕайыный диэн чүөчэ сиэринэн ырыҥалаан көрбүтүҥ буолуо. Ону эн сатамматах тапталтан диэн бэйэҕин буруйданыма, эмиэ да буоларын курдук уоскута сатаама. Көстөр, көстөр – киһини аһыммыттыы көрөҕүн. Эр киһи быһыытынан ыырдаммыт киһибин, бэйэм талымас-элэмэс буолан бу маннык олохтоохпун, – сымыйалыахтаахпын дууһам тулуйар, эрээри, сүрэҕим тулуйумуна туура көтөн тахсыах курдук. – Урут да бырастыы гыммытым, билигин да кыһаммаппын, биһиги туспа-туора дьон буолбуппут ыраатта буолбаат…

Гамма хараҕа кытаран уута тахсыахча кыараабыта.

– Мин… баҕар… барытын тулуйар аналым буоллаҕа… Бил, ол эрээри! Андрей арыгы истэҕин аайы эйиэхэ күнүүлээн таһыйара!

– Арахсыбыккыт да сөп эбит… Бырастыы гын, өр сылларга илдьэ сылдьыбыт ыар санаабын эттим, эйиэхэ кыыһырбаппын, толору дьоллоохпун диэбитиҥ дии, салгыы дьоллоохтук олоруоххун баҕарабын!

– Дьоллонуохпун баҕарар буоллаххына, билсэ туруох… – туох эрэ киэҥ куйаартан эрэл кыымын булан ылыам диэбиттии ыйытара.

– Суох, Гамма, билсимэ, нүөмэрбин соттор. Оспут бааһы кымаахтаама.

Иэс кэриэспин толордум эрээри, чэпчээбэтим. Төттөрүтүн өссө ытыах курдукпун. Чэ, ити бүгүн эрэ. Сүрэх уоскуйуо, кэм-кэрдии үтүөрдүө. Гамма да миигин умнар ини.

Гамма – эн өйдөбүнньүккүн. Эн эдэр сааһым нарын, истиҥ тапталын бэлиэтэ таба муоһунан оҥоһуллубут статуэтката, остуоруйа фарфоровай куукулата буолан, мин олохпор миэстэ булан ууруллубутуҥ…