Məktəbə dəvət

“Rəşid bəy Əfəndizadə Azərbaycan mədəniyyətinin tarixində görkəmli maarifçi kimi tanınır. Qori Müəllimlər Seminariyasının ilk məzunlarından olan R.Əfəndizadə Azərbaycan təhsilinin inkişafı tarixində əhəmiyyətli işlər görmüşdür. O, Rusiyada Uşinskinin yeni tipli milli xalq məktəbləri yaratmaq sahəsindəki təcrübəsini Azərbaycan məktəb təcrübəsinə gətirmişdir. Məhz onun tərtib etdiyi “Bəsirətül-ətfal” və “Uşaq bağçası” kitabları yeni tipli dərsliklərimizin bünövrəsi oldu.

R.Əfəndizadə həm gözəl komediyalar ustası, həm də uşaqlar üçün şeir və nəsr əsərləri yaradan maarifpərvər yazıçı olmuşdur.”

ÖN SÖZ

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan xalqının ədəbi-ictimai fikir tarixinin inkişafında yazıçı, dramaturq, maarif xadimi, pedaqoq və etnoqraf kimi R.Əfəndizadənin xüsusi xidmətləri olmuşdur. Maarifçi-realist ədəbiyyatın tanınmış simalarından olan R.Əfəndizadə yaradıcılığında onun elmi-pedaqoji fəaliyyəti ilə ədəbi-bədii əsərləri sintez halındadır.

Rəşid bəy İsmayıl oğlu Əfəndizadə (Əfəndiyev) 1863-cü ildə Şəkidə ruhani ailəsində anadan olmuşdur. İlk təhsilini atasından alan Rəşid bəy yeddi yaşında ikən məhəllə məktəbinə getmiş, sonra təhsilini Şəkidəki qəza və şəhər məktəblərində davam etdirmiş, bir çox elmlərə yiyələnmiş, rus və Avropa yazıçılarının yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmuşdur. 1879-cu ildə Rəşid bəy Tiflisdə Qori Müəllimlər Seminariyasının nəzdindəki Azərbaycan (tatar) şöbəsində təhsil almış, Seminariyanın ilk məzunların-dan biri olmuşdur. Təhsilini başa vurduqdan sonra müəllim kimi fəaliyyətə başlayan ədib Qəbələ və Xaçmaz kənd məktəblərində çalışmışdır. R.Əfəndizadə pedaqoji fəaliyyəti dövründə Azərbaycan dilində dərsliklərin yazılmasına böyük ehtiyac hiss etmiş, dərslik yazmaq, uşaqların mütaliəsini gücləndirmək məqsədilə “Uşaq bağçası”, “Bəsirətül-ətval” kitablarını yazmış və uzun müddət bu kitablar Azərbaycan məktəblərində əsas dərslik kimi istifadə olunmuşdur.

Rəşid bəy Əfəndizadə 1892-ci ildə Tiflis şəhərinə köçərək orada Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunda təhsilini davam etdirmişdir. 1900-1916-cı illərdə Qori Müəllimlər Seminariyasında ana dili və şəriət müəllimi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarananda, 1918-ci ildə Bakıya gələrək xalq maarifi sahəsində aparıcı islahatların həyata keçirilməsində yaxından iştirak etmişdir. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Rəşid bəy doğulduğu şəhərə – Şəkiyə köçmüş, pedaqoji fəaliyyətini və bədii yaradıcılığını davam etdirmişdir. Ədib 1942-ci ildə Şəkidə vəfat etmişdir.

Rəşid bəy Əfəndizadə uşaqlar üçün yazdığı əxlaqi-didaktik şeirlər, təmsillər, hekayələr, dram əsərləri, dərslik və müntəxəbatlar müəllifi kimi tanınır. Onun yaradıcılığının böyük bir qismini şeirlər təşkil edir. Ədibin maarifçi dünyagörüşündən irəli gələrək uşaq psixologiyasına uyğun yazılmış bu mənzumələrdə əxlaqi-tərbiyəvi fikirlər, vətənə məhəbbət, mənəvi gözəllik, valideyn-övlad münasibətləri, ülvi hiss və duyğular ifadə olunur. Bununla yanaşı, Rəşid bəyin şeirlərində mövzu və tematikadan asılı olmayaraq elmi biliklərə yiyələnmək, zəhmətkeş olmaq, maarifə rəğbət hissi, məktəbə, təhsilə çağırış hisləri aparıcı yer tutur. Bu mənzumələrdə uşaqlarda elm, ürfan sahibi olmaq, cahil qalmamaq, əziyyət və məhrumiyyətlərə qatlaşmaq, əməksevərlik kimi gözəl əxlaqi sifətlər təbliğ edilir. Müəllifin “Elmin şərafəti”, “Məktəbə dəvət”, “Nəsihət”, “Tənbəl”, “Ziyalan” və s. şeirləri bu cəhətdən seçilən nümunələrdəndir.

Rəşid bəy Əfəndizadə şeirlərində Vətən məhəbbəti, sevgisi, mənəvi borc vətəndaşlıq mövqeyi ilə çulğalaşır və insana məsuliyyət hissi, doğulduğu torpağa, məkana bağlı olması fikrini aşılayır, uşaqlara vətəni sevdirmək, məhəbbət hissləri aşılamaq, vətənpərvərlik ruhu oyatmaq məqsədinə istiqamətlənir.

Ədibin şeirlərinin böyük bir qismi təbiət mövzusundadır. Topluda yer alan bu şeirlərin əsas qayəsini əxlaqi-tərbiyəvi fikirlər təşkil edir, uşaqları təbiət gözəllikləri, hadisələri, predmetləri, ilin fəsilləri, güllər, çiçəklər, quşlar haqqında məlumatlandırmaq, təsəvvür yaratmaqla təbiət və onun gözəlliklərinə maraq, sevgi və diqqət hissi oyadılır. Bu xüsusiyyət ədibin “Bostan bitkiləri”, “Bahar”, “Baharın tərifi”, “Bahariyyat”, “Gül”, “Qırqovul”, “Bənövşə”, “Durna”, “Fəsillər”, “Yağış” və s. şeirlərinin əsas xəttini təşkil edir. Uşaq psixologiyasına, qavrama səviyyəsinə uyğun canlandırılan bu lövhələr yalnız təsvirlə məhdudlaşmır, uşaq bu şeirlərdə seyrçi mövqedə dayanmır, bəzən kiçik qəhrəmanın hissləri, təəssüratları da hadisələrlə birlikdə canlandırılır. Bəzən isə müəyyən təsvir uşağı düşündürür, məntiqi təfəkkürünün inkişafına təkan verir. “Fəsillər” şeiri bu cəhətdən maraqlı nümunələr sırasındadır. Ədib fəsillər haqqında uşaqlarda təsəvvür yaratmaq məqsədilə fəsillərin adlarını çəkmədən onlara məxsus detalları seçir, hər fəslin səciyyəvi xüsusiyyətlərini qabardır. “Göydən rəhmət saçılar” (yaz), “Quşlar bala balalar”, “Sünbül çıxar, dən olar” (yay), “Meyvə dəyib dərilər”, “Xırman-taxıl döyülər” (payız), “Hər evdə ocaq yanar” (qış). Tapmaca şəklində qurulan bu şeirdə müəllif fəslin əlamətlərini sadalayır, uşağı həmin təsvirlər əsasında düşündürür.

Lirik üslubda yazılmış bu şeirləri ədib klassik şeirin ikilik, dördlük, beşlik, altılıq şeir şəkillərində, qitə, nəğmə, nəsihət janrlarında yazmışdır. Xalq ədəbiyyatı, əruz və heca vəznində yazılan bu mənzumələr yığcamlığı, sadəliyi, ritmikliyi ilə seçilir, bəzən eyni səslərin təkrarlanması musiqi ahəngi yaradır.

Yeni realist ruhlu uşaq hekayələrinin yaranması və inkişafında R.Əfəndizadənin rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Şeirlərində olduğu kimi nəsr əsərlərində də vətənpərvərlik, yurda bağlılıq, məktəbə, təhsilə çağırış, böyüklərə hörmət, öz halal zəhməti ilə yaşamaq kimi gözəl əxlaqi sifətlər təlqin olunur. Ədibin hekayələrində vətənə, yurda məhəbbət (“Doğma yurd”), zəhmətsevərlik (“Yüz yaşında bağban”, “Uşaqların meşədəki əhvalı”, “Bəxt”), təhsilə çağırış (“Çeşmək”, “Fəqir Cəfərin alim olmağı”, “Elm tükənməz xəzinədir”), təbiətə qayğı (“Donuz və palıd ağacı”), böyüklərə hörmət (“Qoca baba və nəvəsi”) təsvir olunur, lovğalıq, təkəbbürlülük (“Bayquş və dovşan”, “Keçilər”) kimi mənfi sifətlər pislənilir. Onun hekayələri həcmcə yığcamlığı, lakonikliyi, dil sadəliyi baxımından seçilir. Bu hekayələrdə folklor, xalq ədəbiyyatı ənənələri, məsəl və ifadələrə, Şərq ədəbiyyatı və klassik Azərbaycan ədəbiyyatının didaktik maarifçi ənənələrindən bəhrələnmə daha qabarıq nəzərə çarpır.

Ədibin təmsilləri də yüksək tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir.

Bədii fəaliyyətə şeirlə başlayan Rəşid bəy Əfəndizadə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində M.F.Axundzadə realist ənənələrinin davamçısı kimi tanınır. Milli uşaq dramaturgiyasının inkişafında xüsusi xidmətləri olan Rəşid bəyin səhnə əsərlərində cahillik, feodal münasibətlərinin qalıqları, cəmiyyətdəki mədəni gerilik tənqid olunur, tipik mənfi obrazlar yaratmaq, onları ifşa etməklə yeni mühit formalaşdırmaq, uşaqları tərbiyələndirmək məqsəd seçilir. Ədib Qori Müəllimlər Seminariyasında oxuduğu illərdə ilk pyesini, “Qan ocağı”nı yazmış və əsəri məktəb səhnəsində tamaşaya qoymuşdur. “Qan ocağı” pyesindən sonra “Tiflis səfərləri”, “Qonşu qonşu olsa, kor qız ərə gedər”, “Saqqalın kəraməti”, “Pul dəlisi”, “Bir saç telinin qiyməti”, “Diş ağrısı” pyeslərini yazmışdır. Dramaturqun “Qan ocağı” pyesində cəhalətin yaratdığı eybəcərliklər gülüş hədəfidir. “Bir saç telinin qiyməti”ndə isə kasıb ailənin məhrumiyyətləri, namuslu Şəfiqənin cəmiyyətin eybəcərliklərinə qarşı qoyulması komik deyil, dramatikdir. “Saqqalın kəraməti”, “Tiflis səfərləri” isə vodevil janrında yazılmışdır.

“Məktəbə dəvət” kitabında dramaturqun dövrün reallıqlarını, ictimai həyatın eybəcərliklərini göstərən, xalqı inkişafdan, tərəqqidən geridə qoyan köhnə adət-ənənələrdən ayırmaq istəyinin əksi olan “Qan ocağı”, “Saqqalın kəraməti”, “Bir saç telinin qiyməti”, “Tiflis səfərləri” pyesləri yer almışdır.

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində uşaqlar üçün yazılan, onlarda mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlər aşılayan, dünyagörüşlərinin, estetik zövqlərinin formalaşmasına təsir göstərən, gənc nəslə vətənpərvərlik, doğruluq, düzgünlük kimi gözəl insani sifətlər təlqin edən, ictimai həyatın eybəcərliklərini, insan psixologiyasını səciyyələndirməklə uşaqların düzgün tərbiyə olunmasına təsir göstərmək baxımından Rəşid bəy Əfəndizadə irsi bu gün də öz aktuallığını itirmir və əhəmiyyətli, dəyərli əsərlər olaraq yaşayır.

Şeirlər

ANANIN LAYLA SƏDASI

Balama çalsa layla, bülbüllər,Balamı bəsləsə qızılgüllər,Balama söyləsə şirin dillər:– Qoy, anan da yazıqdı, yatsın, gəlYat, balam, yat, quzum, bir az dincəl.Ciyərim parəsi, gözüm nuru,Dərdimin sən əlacı-məşhuru.Qulluğunda anan pərəstardır18,Söyləyir hamı: – Ey gözəl nuru,Qoy, anan da yazıqdı, yatsın, gəlYat, balam, yat, quzum, bir az dincəl.Yaşa, boylan, sağ ol, cavan canım,İgid ol, ərsəyə gəl, oğlanım!Oxu, ol millətin pərəstarı,İndi yat yuxula, dərdə dərmanım!Qoy, anan da yazıqdı, yatsın, gəlYat, balam, yat, quzum, bir az dincəl.Aqil ol, çat kamala, ey oğlum!Alim ol elmi-halə, ey oğlum!Mərifət məktəbində xoşbəxt ol!Uğrama heç zəvalə19, ey oğlum!Qoy, anan da yazıqdı, yatsın, gəlYat, balam, yat, quzum, bir az dincəl.

ZİYALAN

Cahana dərd sənsən, cahil olsan,Xeyirsizsən, zərərsən, cahil olsan,Sərasər, məhz şərsən, cahil olsan,İşıqsız bir fənarsan24, cahil olsan,Fənarın şamını tax da, ziyalan!Fərqi yoxdur kişi ol, ya qadın ol,Bərabərdir, səy et, ayıq ol,Durma, çalış, cəhalətdən xilas ol,Yetiş ürfana, yüksəlişə əsas ol,Yorulma bircə an əsla, ziyalan!Gecikmişsən, qulaq vermə bu hala,Demə: “Ömrüm keçib getmiş zavala”,Ulaş, çat məktəbə, dərsə, cəlala,Elmi-arın çək ağuşi25-vüsala,Alış, yan, yanğı sal, gurla, ziyalan!Mitil tək yuxlama26, yatma bucaqda,Uzanma xəstələr tək sən yataqda,Cəhalət içrə kor qalma qıraqda,Bu tənbəllik canındaydı bayaq da,Göyə fışqır sən fişəng tək, ziyalan!

Bu dünyanın səfası elmdir, elm!Dərdlərin dəvası elmdir, elm!Qaranlıqlar ziyası elmdir, elm!Həyatın məcrası elmdir, elm!Əzəli, tamamı elmdir, elm!Bunu sən də anla, bil, ziyalan!

QƏLƏM

Qələm söylər ki: “Mən şahi-cəhanam,Qələm əhlin kamala çatdıraram”.Qələm söylər cahanda hər dil ilə,Müsahibdir ədib kamil ilə.Qələm alətdir əldə xeyli kəskin,Qılıncdan itidir, topdan ötgün.Qələm bir anda Şərqin halın anlar,Diyari-Qərbin əhvalın anlar.Əgər kəssən başın, etməz şikayət,Həmişə eylər əmrinə itaət.Qələm şakidir o kəsdən ki, bilməzOnun qədrin, atar hər yana, silməz.

QADIN KİMDİR

Cahan bir cisimdir, canı qadındır,Yaradan cümlə insanı qadındır.Yaşar aləm, alar feyz qadından,Ruhumun mənbəyi, məkanı qadındır.Tədavi29, həm təkamül, həm tərəqqiVerən insana, bil, onu qadındır.Qadın yüksəlməsə, yüksəlməz aləm,Yəqin, yüksəldən insanı qadındır.Hüzuru məclisə böyük şərəfdir,Şərafət hökmünün canı qadındır.

ÇOBAN

Davud ismində bir nəfər aşpaz,Olmuş idi xəyanət əhli bir az.Ağası qovlamışdı qulluqdan,Gedib olmuşdu sərkərə47 çoban.O güdürdü öz qoyun sürüsün,Hər gün əskildirdi bir-ikisin.Söyləyirdi camaata Davud:“Dadanıbdır qoyunlara bir qurd,Sürüyə gəlmiş Allahın qəzəbi,Öldürən yoxdur belə biədəbi”.Eşidən hirslənirdi öz-özünə,İnanıb Davudun şirin sözünə.Yağıdır qurd, deyirdilər, qoyuna,Xalq məəttəldi belə bir oyuna.Meşəni basqın etdirib, hər dəm,Qoydular pusquda bir neçə adəm.Alaçıqda nə tövr48 isə hər gün,Davudun bişmişi ət idi bütün.Gah bozbaş bişirirdi, gah kabab,Gah dolma bişirirdi, gah qutab.Qurdu kənd əhli burda karı görüb,Qurda lənət yağış kimi töküb,Aranırdı meşə, düzən, dağlar,Molla da qurdun ağzın bağlar.Bir əsər zahir olmadı qurddan,Soruşan yoxdur bircə Davuddan:“Nə üçün qurda atmısan böhtan,Sən özün qurd imişsən, ey çoban!”

CÜTÇÜ

Qaldırır kotanın qulağın cütçü,“Hiş!” – deyib durğuzur ulağın cütçü.Hayqırır kəlinə: “Aslanım, yeri,Maralım, məstanım49, ceyranım, yeri,Ümidim, öz arzum, öz canım, yeri”.Dincəldir arabir ulağın cütçü,Bol verir həm otun, alafın cütçü.Şumunu qurtarıb çəkir malasın,Arıtlar50 kötükdən, daşdan talasınSeçib toxumunu, çəkir cəfasın.Qızardır gül kimi yanağın cütçü,Qalayır evində ocağın cütçü.Traktor gəlmişdir yeri sökməyə,Dırmıq çəkib, şuma toxum səpməyə,Cütçülərə abadanlıq tikməyə.Bağlamaz patava51, dolağın cütçü,Bulamaz batdağa dolağın cütçü.Doldurub anbarın, çardağın cütçü,Bəsləyər əyalın, uşağın cütçü.İgid tək bəzəyir bağı, bostanı,Yığır, yığışdırır bağı, meyvanı,Rahat olur qışda cütçünün canı.Saxlayar evində bol sağın cütçü,Yeyər-içər südlü qaymağın cütçü.

ƏKİNÇİ VƏLİYƏ MÜJDƏ

Bir cüt natəmiz quyruqlu danaQoşardı xışına Vəli yan-yana.Eşərdi həftədə bir faiz yeri,Qazırdı həm yaz, həm payız yeri.Səpərdi toxumun, əkib talasın,Sürərdi malasın, çəkib alasın.Zəhmətin çəkərdi hər il əkinin,Nəhayət, götürüb orağın, çininBiçərdi, bağlardı dərzini Vəli,Salardı xırmanı, qoşardı vəli52.Döyərdi, sovurardı… alardı ancaq,İllik azuqəsin birə-beş çanaq.Qazardı bu sayaq iynəylə gorun,İndi bir siz gedin, Vəlidən sorun:– Vəli, danış, Vəli, keyfin necədir?İndi güzəranın, işin necədir?Deyirlər, traktor gəlibdir sana,Çatırmı o maşın sənin dadına?– Alt-üstə çevirir yerin təkini,Asana çıxarıb bütün əkini.Hara dönsə üzü, oranı sökür,Torpağın alt qatın üstünə tökür.

Yeri pambıq kimi eyləyir pardaq,Göz açıb yumunca işləyir qoçaq.Hər işin bitirib toxumun saçır,Cütçünün hər qisim müşkülün açır.Taxılı biçəndə belini bağlar,Beli bağlı dərzi qırağa tullar.Birə-yüz qat bol məhsul alınacaq,Təsərrüfat günü-gündən artacaq.Bu sözü söyləyib oynadı Vəli,Belində bir əli, göydə bir əli.